Agnieszka Prokopiuk
Pedagogika niestacjonarne r. I, II stopnia
Badania jakościowe w pedagogice
Przeprowadzając badania pedagogiczne badacz powinien się zdecydować na podejście ilościowe lub jakościowe. Badacz stosując podejście ilościowe zakłada istnienie obiektywnego świata, możliwości równie obiektywnego poznania go przy pomocy precyzyjnie skonstruowanych narzędzi. Bada, więc poddające się pomiarowi obiekty, poszukując między nimi zależności przyczynowo- skutkowych. Natomiast jakościowe podejście w badaniach naukowych zmierza do możliwie jak najbardziej autentycznego oraz całościowego ujęcia perspektywy osób działających, opierających się przy tym na otwartości dostępu do badanego pola.
Badania jakościowe stosowane są w sytuacji gdy badacza interesuje pogłębiona wiedza na jakiś temat i dotarcie do sedna problemu, kiedy niekonieczna jest reprezentatywność wyników, lecz raczej poznanie istoty zjawiska. Według Uwe Flick'a ,,badania jakościowe mają na celu przyjrzenie się "światu zewnętrznemu" (rzeczywistości badanej w jej naturalnym otoczeniu), a także opis, interpretację i wyjaśnianie zjawisk społecznych z perspektywy wewnętrznej na wiele rozmaitych sposobów: analizując doświadczenia jednostek i grup. (mogą one być związane z indywidualnymi biografiami czy zawodową praktyką życiową; można do nich dotrzeć badając wiedzę potoczną i opowieści z pierwszej lub drugiej ręki), analizując interakcje i akty komunikacji w czasie ich trwania (można tego dokonać przez obserwację lub nagranie aktów interakcji i komunikacji, a następnie analizę materiału), analizując dokumenty (teksty, obrazy, filmy albo muzykę) lub podobne ślady ludzkich doświadczeń i interakcji”. Alfred Schutz zakładał, że celem badacza jest odkrywanie znaczeń, jakie światu nadają ludzie, a interpretacja, której dokonuje badacz jest procesem rekonstruowania modeli myślowych, jakimi posługują się ludzie w życiu codziennym.
Prowadzenie badania jakościowego wymaga od badacza szerokiej wiedzy na temat czynników zewnętrznych wpływających na sam przebieg badania. Musi on dokładnie znać i rozumieć sens i istotę badań jakościowych. Ważne jest odpowiednie przygotowanie badacza lub zespołu badawczego oraz odpowiednia postawa etyczna. W Polsce badania jakościowe są podejmowane rzadko, gdyż ich wyniki traktowane są niekiedy jako „ gorsze” ze względu na to, że nie spełniają wymogów stawianych nauce. Przy przeprowadzeniu badań jakościowych potrzebna jest głębsza refleksja nad całym procesem badania oraz krytyczny namysł wobec obecnego stanu wiedzy .
W badaniach jakościowych ważną rolę odgrywają osoby badane. Przypisuje się im szczególną rolę. Badania jakościowe mają to do siebie, że nie istnieje dla nich jakakolwiek granica demarkacyjna dzieląca osoby przeprowadzające badania od osób badanych. Zakłada się, że wszyscy tu mają do spełnienia podobną rolę. Dzieje się tak przede wszystkim w fazie gromadzenia materiału badawczego (wyników badań). Wymaga to podmiotowego potraktowania osób badanych, tj. nawiązania z nimi bezpośrednich kontaktów na zasadzie „równego z równym", w sposób partnerski, a nie z pozycji osoby lepiej obeznanej czy „wszechwiedzącej”.
W celu ,,poznania” badanej osoby można zastosować metody tj.: wywiad pogłębiony, jakościową analizę tekstu, metodę biograficzną czy obserwację.
W wywiadzie pogłębionym czyli swobodnym pytania nie są skategoryzowane, lecz badacz posługuje się luźno sformułowanymi problemami, które szeroko omawia z badanymi osobami. W wywiadzie swobodnym nie jest istotna kolejność zadawania pytań, lecz aranżowanie sytuacji zbliżonej do naturalnej rozmowy. Ważne jest w tej metodzie wzbudzenie motywacji badanej osoby do udzielania szczerych odpowiedzi. Metoda da jest czasochłonna i stwarza dużo problemów w kategoryzacji odpowiedzi badanych.
Analiza jakościowa tekstu jest techniką badawczą, stosowaną do analizy komunikatów tekstowych zarówno pisanych jak i ustnych. Celem analizy jest zredukowanie zawartości całego tekstu do jego najważniejszych znaczeń: najczęściej pojawiających się słów, kluczowych wątków.
Metoda biograficzna wiąże się przede wszystkim z pozyskiwaniem dokumentów osobistych. Mogą to być pamiątki, autobiografie, historie mówione. Bada się także historie życia, drogi życiowe czy przebieg życia. Metoda dokumentów osobistych spotykała się z krytyką ze strony różnych orientacji teoretycznych i metodologicznych. Podważano jej walor naukowy, zarzucając niesprawdzalność twierdzeń i niemożność intersubiektywnej kontroli wyników. Zarzucano tej metodzie brak reprezentatywności uzyskiwanych danych. Argumentowano, że istnieje możliwość oszustwa ze strony twórcy dokumentu, że może mu braknąć obiektywizmu lub możności odzwierciedlania opisywanych faktów ze względu na zawodność pamięci, uprzedzenia, uleganie nastrojom, niewiedzę itp.
Obserwacja ma wiele rodzajów m. In.: jawna, niejawna, uczestnicząca, nieuczestnicząca. W obserwacji jawnej osoby badane wiedzą o tym, że są przedmiotem zainteresowania obserwatora, przy czym nie muszą być poinformowane o przedmiocie i celu badania. Z tego powodu mogą zmieniać swoje postępowanie. W niejawnej osoby badane nie wiedzą o tym, że są obiektem obserwacji, dzięki czemu ich zachowania traktowane są jako bardziej "naturalne". Pewnym utrudnieniem przy stosowaniu tej techniki jest konieczność rejestracji wyników w sposób niedostrzeżony lub nie wzbudzający podejrzeń. Technika ta jednak może być jednak wątpliwa z etycznego punktu widzenia, ponieważ nie pozwala badanym osobom wyrazić sprzeciwu wobec badania. Obserwacja uczestnicząca polega na wejściu badacza w określone środowisko społeczne i obserwowaniu danej zbiorowości od wewnątrz tj. jako jeden z jej członków, uczestniczący wraz z nią w codziennym życiu. Zaletą takiej metody jest przyjęcie punktu widzenia badanej społeczności. Natomiast Obserwacja nieuczestnicząca polega na obserwowaniu danej zbiorowości "z zewnątrz", czyli bez ingerencji w zachodzące w niej interakcje i zachowania.
Badania jakościowe stanowią dopełnienie badań ilościowych. Łączne stosowanie badań jakościowych i ilościowych w pedagogice wynika przede wszystkim z ogromnej złożoności i osobliwości przedmiotu jej zainteresowań. Badania te powinno się traktować równorzędnie.
W badaniach jakościowych występuje wiele niedomagań. Są nimi m.in. niedosyt otwartości, komunikatywności i naturalności, powierzchowny opis i analiza wyników badań, błędna ich interpretacja i ograniczanie się zaledwie do kilku przypadków, nadużywanie zaufania wobec osób badanych czy tendencyjność w gromadzeniu materiału badawczego, polegająca na koncentrowaniu się na faktach stanowiących wsparcie dla zajmowanego przez badacza stanowiska w określonej kwestii.
M. Tomkiewicz, Badania ilościowe i jakościowe w pedagogice
U. Flik, Projektowanie badania jakościowego, Warszawa 2010
Earl Babbie, Podstawy badań społecznych