OGÓLNA BUDOWA CZASZKI

BUDOWA CZASZKI

Kościec głowy nosi nazwę czaszki.

Część górną i tylną czaszki nazywa się czaszką mózgową(mózgoczaszką), część przednio - dolną - czaszką trzewną (trzewioczaszką).

Kości czaszki dzieli się na (wg. kryterium rozwojowego i czynnościowego)

mózgoczaszkę (neurocranium) - kości czaszki mózgowej

trzewioczaszkę (viscerocranium) - kości czaszki twarzowej

Mózgoczaszka jest mocną puszką kostną osłaniającą mózgowie. Czaszka trzewna składa się z szeregu kości o bardzo złożonej budowie. Mieszczą się w niej narządy zmysłów oraz narządy żucia, służący do rozdrabniania pokarmów.

BUDOWA CZASZKI

- slajd - czaszka trzewna, mózgowa

POŁĄCZENIA CZASZKI

Czaszka składa się z kości połączonych

szwami.

Jedynie żuchwa łączy się z pozostałą

częścią czaszki za pomocą stawów

żuchwowych.

Kość gnykowa nie ma połączeń

z czaszką.

W każdej z tych dwóch grup wyróżnia się kości parzyste i nieparzyste.

	MÓZGOCZASZKA	TWARZOCZASZKA
PARZYSTE	Kości skroniowe Kości ciemieniowe	Szczęki Kości jarzmowe Kości podniebienne Kości łzowe Kości nosowe Małżowiny nosowe dolne
NIEPARZYSTE	Kość czołowa Kość sitowa Kość klinowa Kość potyliczna	Żuchwa Lemiesz Kość gnykowa

BUDOWA CZASZKI MÓZGOWEJ

Czaszka mózgowa pokryta jest sklepieniem - puszką kostną dla pomieszczenia mózgowia. Kość zaliczana jest do mózgoczaszki jeżeli, choć w niewielkim stopniu, sąsiaduje z mózgiem. W praktyce oznacza to, że mózgoczaszkę tworzą te kości, które biorą udział w ograniczeniu jamy czaszki.

- Jama czaszki jest zamknięta u dołu podstawą, a od góry sklepieniem czaszki.

- Podstawa czaszki uformowana w 3 doły: przedni, środkowy i tylny, co narzuca podział jamy.

• Struktura sklepienia czaszki. Sklepienie, jak również ściany boczne i potylica czaszki są zbudowane z kości płaskich.

• -Składają się one z zewnętrznej i z wewnętrznej blaszki istoty zbitej. Tę wewnętrzną blaszkę nazywano dawniej blaszką szklistą, ponieważ przypuszczano, że jest ona bardziej krucha niż blaszka zewnętrzna.

• Między tymi podwójnymi warstwami istoty zbitej znajduje się rożnej grubości warstwa gąbczastą, czyli śródkoście, wypełnione szpikiem i silnie unaczynione. Podobnie do istoty gąbczastej kręgów śródkoście jest skanalizowane szerokimi i silnie rozgałęzionymi kanałami śródkościa , zawierającymi żyły śródkościa o cienkich ścianach pozbawionych zastawek. Końce tych żył łączą się przez żyły wypustowe z żyłami biegnącymi na zewnątrz czaszki, jak również z zatokami żylnymi opony twardej mózgowia: w ten sposób żyły wypustowe łączą krwiobieg wewnątrzczaszkowy

• Z krwiobiegiem zewnątrzczaszkowym, wyrównując ciśnienie krwi. Jakie znaczenie ma to bogactwo krwi sklepienia czaszki, nie jest wyjaśnione; może stanowi ono ochronę mózgowia przed zimnem.

• Sklepienia czaszki, tak jak każda kość, ma okostną zewnętrzną stanowiącą mocną i cienką błonę, bogato unerwioną czuciowo i okostną wewnętrzną, stanowiącą równocześnie mocną osłonę mózgowia, którą nazywamy oponą twardą. Okostną zewnętrzną u dzieci łatwo oddzielić od kości, tak że podczas porodu może nastąpić pod nią krwawy wylew; opona twarda natomiast jest u dzieci silnie zrośnięta z kością i z trudem tylko można ją oddzielić. Grubość ściany czaszki jest najmniejsza w miejscach, w których mięśnie przylegają do kości. Dotyczy to przede wszystkim okolicy skroniowej i dolnej części okolicy potylicznej. Grubość sklepiemia może podlegać bardzo znacznym wahaniom osobniczym (2 - 8 mm).

BUDOWA CZASZKI MÓZGOWEJ - wymienione kości

Kości mózgoczaszki są w większości płaskie. Składają się z nieparzystych kości czołowej, klinowej, potylicznej i sitowej ułożonych w szereg strzałkowy oraz parzystych kości ciemieniowych i skroniowych tworzących szereg poprzeczny.

Slajdy - rysunki

Czaszka mózgowa pokryta jest sklepieniem - puszką kostną dla pomieszczenia mózgowia. Przednią część tej puszki tworzy kość czołowa.

Wypukłości kostne nad brzegami oczodołów nazywają się łukami brwiowymi. Między łukami leży gładkie pole kostne, zwane gładzizną. Granicę oczodołów od góry stanowią brzegi nadoczodołowe. Posuwając się wzdłuż kości czołowej ku górze i ku tyłowi napotykamy na szew wieńcowy, miejsce połączenia kości czołowej z kośćmi ciemieniowymi. Obie kości ciemieniowe łączy szew strzałkowy. Ku tyłowi od kości ciemieniowych znajduje się kość potyliczna, która łączy się z kośćmi ciemieniowymi szwem węgłowym. Na tylno-dolnej powierzchni kości potylicznej leży guzowatość potyliczna zewnę­trzna. Od niej w kierunku podstawy czaszki ciągnie się grzebień potyliczny zewnętrzny. Po obu stronach grzebienia przebiegają poprzecznie kresy karko­we, będące miejscem przyczepu mięśni.

Boczne zewnętrzne powierzchnie czaszki mózgowej utworzone są z kości skroniowych i częściowo kości klinowych. Spłaszczona i częściowo zaklęśnięta boczna powierzchnia czaszki nosi nazwę dołu skroniowego. Od przodu ograniczają go połączone szwem wyrostki: jarzmowy kości skroniowej i skro­niowy kości jarzmowej. Od zewnątrz dół skroniowy ogranicza łuk jarzmowy, powstały z połączenia się wyrostka skroniowego kości jarzmowej z wyrost­kiem jarzmowym kości skroniowej. Nieco poniżej i ku tyłowi od łuku jarzmo­wego leży przewód słuchowy zewnętrzny. Poza nim znajduje się duży, chro­powaty wyrostek sutkowaty, doskonale wyczuwalny przez skórę. Wyrostek ten zawiera w sobie liczne komory wypełnione powietrzem.

Kości czaszki połączone są nieruchomo za pomocą szwów (jest to bardzo silna połączona tkanka łączna), na podstawie czaszki połączone za pomocą chrząstko - lub kościozrostów.

KOŚĆ CZOŁOWA

Składa się z łuski i części oczodołowych tworzących sklepienie oczodołów. Jest kością pneumatyczną (chrakteryzuje się tym, że zawierają przestrzenie o różnych rozmiarach wyścielone błoną śluzową i wypełnione powietrzem). zawierającą zatoki czołowe. Bierze udział w wytwarzaniu komórek sitowych .

KOŚĆ KLINOWA

Leży na podstawie czaszki, kształtem przypomina motyla. Tworzy środkową część podstawy czaszki. Składa się z trzonu, skrzydeł większych, skrzydeł mniejszych i wyrostków skrzydłowatych. W obrębie trzonu zawiera zatokę klinową.

KOŚĆ CIEMIENIOWA

Wytwarza znaczną część sklepienia czaszki

W połowie leżącego prawie w płaszczyźnie czołowej szwu wieńcowego łączy się z nim biegnący prostopadle szew strzałkowy .Punkt ten nosi nazwę łbisko. U noworodka znajduje się w tym miejscu ciemiączko przednie. Szew wieńcowy łączy brzeg ciemieniowy kości czołowej z brzegiem czołowym kości ciemieniowych.

Obie kości ciemieniowe łączą się brzegiem strzałkowym w szwie strzałkowym. Na jego przebiegu znajduje się najwyżej położony punkt sklepienia czaszki, czyli szczyt. Powierzchnia kości ciemieniowej uwypukla się tworząc guz ciemieniowy. Poniżej znajduje się przedłużenie kresy skroniowej kości czołowej w postaci kresy skroniowej górnej i dolnej Brzeg łuskowy kości ciemieniowej łączy się z przodu ze skrzydłem większym kości klinowej szwem klinowociemieniowym w miejscu zwanym skrzydlak, schowanym pod mięśniem skroniowym. Z tyłu kość ciemieniowa łączy się z łuską kości skroniowej i szwem łuskowym i dalej z wyrostkiem sutkowym kości skroniowej szwem ciemieniowosutkowym. Ku tyłowi kości ciemieniowe łączą się brzegiem potylicznym z kością potyliczną w szwie węgłowym Punkt zetknięcia się szwu strzałkowego z kątem szwu węgłowego nazywa się trójniak. W tym miejscu u noworodka występuje ciemiączko tylne.

KOŚĆ SKRONIOWA

Składa się z łuski, części sutkowej, bębenkowej i skalistej czyli piramidy. Łuska uzupełnia sklepienie czaszki. Piramida tworzy część podstawy, zawiera w sobie twory tworzące ucho środkowe i wewnętrzne. W części sutkowej znajdujemy przestrzenie pneumatyczne w postaci jamy i komórek sitowych.

KOŚĆ SITOWA

Znajduje się między oczodołami i powyżej jamy nosowej. Tworzy strop i ścianę boczną jamy nosowej oraz część ściany przyśrodkowej oczodołu. Częściowo wytwarza przegrodę nosa. Jest kością pneumatyczną a zawierającą błędnik sitowy.

KOŚĆ POTYLICZNA

Składa się z podstawy, części bocznych i łuski. Łuska uzupełnia sklepienie czaszki, natomiast pozostałe części podstawę czaszki.

BUDOWA CZASZKI MÓZGOWEJ

bruzda zatoki strzałkowej górnej

bruzda naczyniowa

Dolna ściana mózgoczaszki nosi nazwę podstawy czaszki. Jej budowa jest bardzo złożona. Oglądając czaszkę od dołu, spostrzega się przede wszystkim otwór potyliczny wielki. Przez otwór ten rdzeń kręgowy łączy się z mózgo­wiem.. Po obu stronach otworu leżą kłykcie kości potylicznej, służące do połączenia z dołkami stawowymi górnymi kręgu szczytowego. Ku przodowi od otworu potylicznego wielkiego leży podstawa kości potylicznej. Bocznie od podstawy po obu jej stronach znajdują się części skaliste kości skroniowych, zwane również piramidami. W bocznej części piramidy, w sąsiedztwie znane­go już nam wyrostka sutkowatego kości skroniowej, leży długi i cienki wyrostek rylcowaty, a obok niego znajduje się otwór rylcowo-sutkowy dla nerwu twarzowego. W połowie długości części skalistej leży duży otwór szyjny zewnętrzny prowadzący do kanału tętnicy szyjnej. Część skalistą kości skroniowej od sąsiednich kości potylicznej

i klinowej oddzielają wąskie szczeli­ny. Na bocznej części kości skalistej, tuż ku przodowi od otworu słuchowego zewnętrznego, znajduje się dół żuchwowy - miejsce stawowego połączenia z wyrostkiem kłykciowym żuchwy.

Ku przodowi od części skalistej kości skroniowej leży kość klinowa. W jej tylnej części znajduje się otwór owalny, przez który opuszcza czaszkę nerw żuchwowy - III gałąź nerwu trójdzielnego. Nieco ku tyłowi i bocznie leży niewielki otwór kolcowy. Część kości klinowej sąsiadująca z nozdrzami tylnymi nosi nazwę wyrostków skrzydłowatych. Każdy z wyrostków ma dwie blaszki. Blaszka przyśrodkowa ogranicza od tyłu i boku szeroki otwór prowa­dzący do jamy nosowej, zwany nozdrzami tylnymi. Między blaszką przyśrod­kową a blaszką boczną leży dół skrzydłowy, w którym przymocowany jest mięsień o tej samej nazwie.

Nozdrza tylne przedzielone są przegrodą, której tylną część stanowi lemiesz. Kostną przegrodę między jamą nosową a jamą ustną tworzy podnie­bienie twarde. W części tylnej zbudowane jest ono z kości podniebiennej, pozostała, większa część podniebienia twardego, należy do szczęki. Wałkowa­te zgrubienie kości szczękowej, w którym tkwią zęby, nazywa się wyrostkiem zębodołowym.

Wewnętrzna powierzchnia podstawy czaszki podzielona jest na trzy części, zwane dołami czaszkowymi - przednim, środkowym i tylnym.

PODSTAWA CZASZKI dzielimy na:

- dół przedni czaszki

- dół środkowy czaszki

- dół tylny czaszki

Dół czaszkowy przedni

Boczne, symetryczne części dołu czaszkowego przedniego tworzą części oczodołowe kości czołowej. Między nimi leży blaszka sitowa, nazwana tak od licznych przebijających ją otworków, przez które przechodzą nici nerwu węchowego.

W środkowej części blaszki wystaje tzw. grzebień koguci, miej­sce przyczepu sierpu mózgu. Tylną część dołu czaszkowego przedniego tworzą skrzydła mniejsze kości klinowej kończące się wyrostkami pochyłymi przednimi. U ich podstawy leży kanał wzrokowy, przez który przechodzi nerw wzrokowy. Pod skrzydłem mniejszym znajduje się szczelina oczodołowa górna, która oddziela je od skrzydła większego kości klinowej, wchodzącego w skład dołu czaszkowego środkowego.

Dół czaszkowy środkowy

Dół czaszkowy środkowy ma kształt podobny do motyla. Część środkową

dołu zajmuje trzon kości klinowej. Jest on wewnątrz pusty i ma połączenie z jamą nosową. Górna powierzchnia przypomina kształtem siodło, stąd nazwa siodło tureckie. Zagłębienie na górnej powierzchni trzonu nosi nazwę dołu przysadki. Tylną granicę dołu tworzy grzbiet siodła. Po obu stronach siodła leżą płytkie rynienkowate zagłębienia, zwane bruzdami tętnicy szyjnej.

W skład każdej części bocznej dołu czaszkowego środkowego wchodzą: skrzydło większe kości klinowej i część piramidy kości skroniowej. W skrzydle większym kości klinowej widnieją trzy otwory. Najbliżej szczeliny oczodołowej górnej leży otwór okrągły. Ku tyłowi i bokowi od niego znajdują się znane już nam otwory: owalny i kolcowy. Granicę dołu czaszkowego przedniego i tylnego stanowią górne brzegi części skalistej kości skroniowej oraz grzbiet siodła.

Dół czaszkowy tylny

Dół czaszkowy tylny ma postać głębokiej jamy. W części centralnej dołu widnieje otwór potyliczny wielki, obok którego mają ujścia kanały nerwu podjęzykowego. Bocznie od nich leżą kanały kłykciowe, przez które przecho­dzą żyły. Ku przodowi od otworu potylicznego wielkiego leży część podstawna kości potylicznej. Jej pochylenie w kierunku otworu potylicznego wielkiego nosi nazwę stoku. Po przeciwległej stronie otworu widnieje grzebień potylicz­ny wewnętrzny, który wraz z przebiegającą poprzecznie bruzdą zatoki poprze­cznej tworzy wyniosłość krzyżowatą. W dole czaszkowym tylnym leży móżdżek.

Wewnętrzna powierzchnia sklepienia czaszki jest stosunkowo gładka. Nie­wielkie zagłębienia, odpowiadające zakrętom mózgu, nazywają się wyciskami palczastymi. Poza nimi występują płytkie rozgałęzione bruzdy tętnicze i żylne. W sąsiedztwie szwu strzałkowego znajdują się liczne okrągłe zagłębienia, zwane dołeczkami ziarenkowymi.

CZASZKA TRZEWNA

Szkielet trzewioczaszki t osłania między innymi oko, początkowy odcinek dróg oddechowych i układu pokarmowego. Kształt i wielkość kości trzewioczaszki w znacznym stopniu jest związany z wyglądem twarzy.

Czaszka trzewna jest utworzona przez kości przedniej części czaszki. Częś­ciowo była już o nich mowa przy opisywaniu przedniego dołu czaszkowego. Obecnie zajmiemy się przednią ścianą czaszki, cz1i tzw. twarzą kostną.

BUDOWA TWARZOCZASZKI

Składa się z 14 kości. Parzyste to kość szczękowa, jarzmowa, nosowa, łzowa, podniebienna, małżowina nosowa dolna; natomiast nieparzyste to żuchwa, lemiesz i kość gnykowa.

Poniżej znanych nam już łuków brwiowych kości czołowej znajdują się oczodoły. Oczodół ma kształt czworościennego ostrosłupa. W jego wierzchołku znajduje się kanał wzrokowy, przez który przechodzą nerw wzro­kowy i tętnica oczna. Podstawę wymienionego ostrosłupa stanowi wejście do oczodołu. Na jego górnej krawędzi leży wcięcie lub otwór nadoczodołowy, przez który przechodzi nerw nadoczodołowy. Z czterech ścian oczodołu, górnej, dolnej, bocznej i przyśrodkowej, ta ostatnia ma najbardziej złożoną budowę. Ścianę przyśrodkową tworzą cztery kości, a mianowicie: część oczodołowa kości czołowej, blaszka oczodołowa kości sitowej, kość łzowa i powierzchnia oczodołowa szczęki.

W obrębie małej, czworokątnej kości łzowej leży bruzda łzowa, która z podobną bruzdą leżącą na wyrostku czołowym szczęki tworzy początek kanału nosowo-łzowego, łączącego oczodół z jamą nosową. W głębi oczodołu widoczne są dwie szczeliny. Szczelina oczodołowa górna prowadzi do wnę­trza czaszki. Przez szczelinę tę przechodzą nerwy unerwiające czuciowo gałkę oczną i okolicę pod oczodołową oraz nerwy unerwiające mięśnie poruszające gałkę oczną.

Między oczodołami leży jama nosowa. Przedziela ją kostna przegroda nosowa utworzona z blaszki pionowej kości sitowej i z lemiesza. Wejście do jamy nosowej kostnej nazywa się otworem gruszkowatym. Ograniczają go brzegi kości nosowych od góry i kości szczękowe od boku i od dołu. Obie kości szczękowe łączą się ze sobą szwem międzyszczękowym, a na dolnej krawędzi otworu gruszkowatego tworzą kolec nosowy przedni.

Na bocznych ścianach jamy nosowej znajdują się blaszki kostne, zwane małżowinami. Widoczna w jamie nosowej przednia część małżowiny nosowej dolnej ma postać wywiniętej ku dołowi i ustawionej w kierunku strzałkowym blaszki kostnej. Powyżej leży częściowo widoczna małżowina nosowa środko­wa. Małżowina nosowa górna położona jest najwyżej i jest od przodu niewido­czna. Jama nosowa ma połączenia z zamkniętymi przestrzeniami kostnymi, leżącymi w sąsiedztwie i zwanymi zatokami obocznymi nosa.

Część "twarzy kostnej" leżącą poniżej jamy nosowej i oczodołów tworzą kości szczękowe i jarzmowe. Tuż poniżej oczodołu znajduje się otwór podo­czodołowy, przez który przechodzi nerw podoczodołowy wraz z towarzyszący­mi naczyniami. Poniżej otworu leży dół szczęki.

Kość jarzmowa tworząca wyniosłość policzkową, bierze udział w budowie oczodołu i, łącząc się z wyrostkiem jarzmowym kości skroniowej, tworzy łuk jarzmowy. Dolny zgrubiały brzeg szczęki tworzy wyros­tek zębodołowy szczęki, w którym tkwią zęby.

Żuchwa jest jedyną ruchomą kością czaszki. Kość składa się z podkowiasto wygiętego trzonu żuchwy i zagiętych ku górze gałęzi żuchwy. Na zewnętrznej powierzchni trzonu leży guzowatość bródkowa. Po obu jej stronach na wysokości dolnego zęba przedtrzonowego znajduje się otwór bródkowy, który prowadzi do kanału kończącego się otworem żuchwy, leżącym na przyśrodkowej powierzchni gałęzi żuchwy. Przez kanał żuchwy przechodzi III gałąź nerwu trójdzielnego. Gałąź ta unerwia czuciowo zęby żuchwy i dolną część twarzy. Dolna krawędź trzonu żuchwy jest zaokrąglona. W linii środkowej znajduje się tu guzowatość bródkowa. Brzeg górny trzonu żuchwy zajmuje wyrostek zębodołowy, w którym tkwi w zębodołach 16 zębów.

W miejscu przejścia trzonu w gałąź żuchwy leży rozwarty kąt żuchwy, który jest dobrze wyczuwalny przez skórę.

Gałąź żuchwy kończy się dwoma wyrostkami: od przodu znajduje się wyrostek dziobiasty, służący jako przyczep mięśnia skroniowego, z tyłu wyrostek kłykciowy. Wyrostek zakończony jest głową w kształcie bloczka, która wchodzi w skład stawu żuchwowego. Poniżej wyrostka kłykciowego leży szyjka żuchwy.

Kość gnykowa leży poniżej żuchwy i nie łączy się bezpośred­nio z kośćmi czaszki. Kość gnykowa ma kształt podkowy. Jej środkowa część nosi nazwę trzonu. Do trzonu przymocowane są dwie pary wyrostków, zwanych rogami. Przedłużenie trzonu ku tyłowi tworzy rogi większe. Rogi mniejsze leżą na granicy trzonu i rogów większych i skierowane są ku górze.

ŻUCHWA

Jedyna ruchoma kość czaszki, tworzy staw skroniowo - żuchwowy. W jej częściach zębodołowych w obrębie trzonu umocowane są zęby dolne.

SZCZĘKA

Składa się z trzonu i wyrostka zęboidołowego, podniebiennego, oczodołowego i jarzmowego. Łączy się z drugą kością w linii pośrodkowej. Jej wyrostki podniebienne tworzą główną część podniebienia twardego. Każda szczęka zawiera dużą przestrzeń powietrzną nazywaną zatoką szczękową. W wyrostkach zębodołowych umocowane są górne zęby.

KOŚĆ JARZMOWA

Tworzą wyniosłości policzkowe

KOŚĆ NOSOWA

Dwie małe blaszki kostne złączone w linii pośrodkowej szwem formują grzbiet nosa.

KOŚĆ ŁZOWA

Małe kości uzupełniają ścianę przyśrodkową oczodołu. Biorą udział w wytwarzaniu początkowego odcinka kanału nosowo- łzowego.

LEMIESZ

Wytwarza dolno - tylna część przegrody nosa.

KOŚĆ PODNIEBIENNA

Tworzą tylną część podniebienia twardego. Uzupełniają ograniczenie oczodołu.

MAŁŻOWINA NOSOWA DOLNA

Przyczepia się horyzontalnie wzdłuż bocznej ściany jamy nosowej ograniczając od góry przewód nosowy dolny, natomiast od dołu środkowy.

Połączenia kości czaszki

Kości czaszki łączą się ze sobą szwami lub za pomocą chrząstkozrostów, a jedynie żuchwa łączy się z czaszką stawem skroniowo-żuchwowym.

Staw skroniowo-żuchwowy tworzą wy­rostek kłykciowy żuchwy oraz dół żuchwy kości skroniowej. Krążek stawowy dzieli jamę stawu na dwie części - górną i dolną. Staw obejmuje torebka stawowa wzmocniona więzadłem pobocznym. W czasie otwierania ust krążek stawowy przemieszcza się wraz z wyrostkiem kłykciowym ku przodowi. Ruchy boczne występujące podczas żucia polegają na naprzemiennym przesuwaniu się ku przodowi raz jednego, to znów drugiego wyrostka kłykciowego.

Czaszka noworodka

Kości sklepienia czaszki rozwijają się z łącznotkankowej pokrywy otaczającej mózgowie. Małe punkty kostnienia zapoczątkowują rozwój kości sklepienia, powiększają się one i stopniowo zbliżają do siebie. Na granicach ich zetknięcia dość długo utrzymuje się tkanka łączna. Błoniaste miejsca połączenia trzech lub czterech kości noszą nazwę ciemiączek.. Ciemiączko przednie (czołowe) ma kształt czworoboku. Znajduje się w miejscu połączenia parzys­tych u noworodka kości czołowych z kośćmi ciemieniowymi. Ciemiączko tylne (potyliczne) ma kształt trójkątny i leży w miejscu zetknięcia się kości potylicznej z kośćmi ciemieniowymi.

Obecność ciemiączek i nie skostniałych połączeń między kośćmi sklepienia czaszki umożliwia dostosowywanie się kształtu czaszki do kanału miednicy małej podczas porodu. Ciemiączka zarastają wkrótce po urodzeniu, tylko ciemiączko czołowe zmyka się w drugim roku życia.

6

---