PRAWA NAUKI I TEORIE NAUKOWE
Prawa nauki są to prawa rozumiane jako twierdzenia opisujące jakąś prawidłowość. Stanowią one formuły określające relacje pomiędzy wartościami pewnych zmiennych np. drugie prawo dynamiki Newtona. Należy jednak podkreślić tutaj, iż nie każde twierdzenie można tytułować terminem prawa nauki.
Prawa nauki i teorie naukowe stanowią obok faktów naukowych najważniejsze wyniki badań naukowych. Jednak charakter praw naukowych jest z grubsza znany, trudniej natomiast dać odpowiedź czym są teorie naukowe.
Aby twierdzenie uzyskało status prawa nauki musi spełniać szereg warunków formalnych i pozaformalnych. Warunki formalne wyznaczają typ ogólności twierdzenia kandydującego do miana prawa nauki, a warunki pozaformalne są to warunki merytoryczne. Warunki formalne to po pierwsze ściśle ogólne czyli uniwersalne czasoprzestrzennie dotyczące wszystkich obiektów danej klasy, niezależnie gdzie i kiedy one występują, po drugie nie równoważne (skończonej) klasie zdań jednostkowych - nie może być zastąpione przez żadną skończoną liczbę zdań jednostkowych, po trzecie przeważnie otwarte ontologicznie gdy dotyczy zjawisk przyszłych, nie dokonanych. Umożliwia to pełnienie funkcji prognostycznych przez twierdzenie, warunek ten nie może być spełniony gdy twierdzenie dotyczy czegoś bezpowrotnie minionego. Po czwarte zawsze otwarte epistemologicznie czyli dotyczące części zjawisk jeszcze nie poznanych.
Najczęściej wysuwane warunki pozaformalne są następujące. Prawo nauki powinno być twierdzeniem po pierwsze dobrze potwierdzonym (dostatecznie uzasadnionym), po drugie przynależnym do jakiejś teorii naukowej, po trzecie zdolnym do pełnienia funkcji eksplanacyjnej (wyjaśniającej), po czwarte zdatnym do pełnienia funkcji przewidywania (w szerokim sensie).
Przynależność prawa nauki do teorii wynika z potrzeby dobrego uzasadnienia. Teoria jeżeli została potwierdzona przez konsekwencje obserwacyjne nie związane bezpośrednio z danym prawem, stanowiącym jej składnik - dostarcza temu prawu potwierdzenia pośredniego o charakterze teoretycznym np. prawo Boyle'a Mariotta, sformułowane pod koniec XVII w., weszło w skład kinetycznej teorii gazów dopiero w XIX stuleciu.
Funkcje pełnione przez prawo to funkcja wyjaśniania oraz przewidywania bezwzględnie od praw wymagane. Możemy z całą pewnością powiedzieć, iż prawo nauki jest to twierdzenie ściśle ogólne, nie równoważne skończonej klasie zdań jednostkowych, przeważnie otwarte ontologicznie i zawsze otwarte epistemologicznie, dobrze potwierdzone, zazwyczaj przynależne do jakiejś teorii oraz zdolne do pełnienia funkcji przewidywania (w szerokim sensie).
Pojęcie teorii naukowej jest szersze niż pojęcie prawa nauki. Na poziomie ogólnym można przyjąć, że teoria naukowa to system twierdzeń logicznie i rzeczowo uporządkowanych, powiązanych określonymi stosunkami logicznymi. Obecnie ścierają się ze sobą różne ujęcia teorii naukowych: aksjomatyczne, semantyczne i strukturalne (nie-zdaniowe). Teorie nauk empirycznych pod trzema względami nie spełniają formalistycznego ideału bycia systemami ściśle dedukcyjnymi.
Zgodnie z opisową koncepcją teorii, nauka nie pełni roli eksplanacyjnej, lecz funkcję deskryptywną, w związku z czym nie możliwe jest przypisanie teoriom -ich twierdzeniom teoretycznym-wartości logicznej: prawdy lub fałszu. Kolejną koncepcją, która również nie przypisuje teoriom wartości logicznej w orzekaniu o rzeczywistości jest instrumentalistyczna koncepcja teorii. Teorie według tej koncepcji są w mniejszym stopniu lub większym stopniu użytecznymi narzędziami wnioskowania, prowadzącymi od faktów do prognoz.
Semantyczne ujęcie teorii- tutaj właściwym narzędziem filozofii nauki jest matematyka. Prezentacja teorii polega na określeniu klasy jej modeli matematycznych, nie zaś na wyznaczaniu jej treści za pośrednictwem aksjomatów wyrażanych w jakimś specjalnym języku. Bardzo podobne ujmowanie teorii reprezentuje strukturalne (nie-zdaniowe) ujęcie teorii polegające na adekwatnym określeniu klas struktur stanowiących przedmiot teorii naukowych. Występują trzy stanowiska odnośnie poznawczego statusu teorii po pierwsze stanowisko historycznie najstarsze, które głosi, że teoria jest prawdziwa lub fałszywa choć właściwie prawdopodobna. Po drugie historycznie najmłodsze, które zakłada, że teorie funkcjonują jako reguły lub zasady zgodnie, z którymi analizujemy dane empiryczne wyprowadzamy wnioski dotyczące faktów. Po trzecie teoria formułuje zależności zachodzące pomiędzy obserwowalnymi zdarzeniami i zjawiskami.
Całkowicie inny status poznawczy przypisuje teorii realizm tzw. realistyczna koncepcja teorii. To realistyczne ujęcie teorii prowadzi do oceny teorii naukowych w kategoriach zgodności ich treści z opisywanymi przez nie fragmentami lub aspektami rzeczywistości, czyli opiera się na klasycznej definicji prawdy sformułowanej przez Arystotelesa. Zgodnie z tą definicją prawda to sąd zgodny z obiektywną rzeczywistością, czyli sąd stwierdzający to co faktycznie zachodzi.
Z całą pewnością możemy powiedzieć, że teorie naukowe - w odróżnieniu od systemów filozoficznych czy teologicznych - dostarczają nam obrazu świata , który przynajmniej w dobrym przybliżeniu jest prawdziwy. A prawdziwy dlatego, że zgodny z faktami pojmowanymi jako rezultaty obserwacji i eksperymentów.
3