RÓŻNICE KOMUNIKACYJNE
kod rozwinięty, kod ograniczony (B. Bernstein)
Status/ klasa społeczna
Kultura/ naród/ społeczność językowa
Płeć/ kobieta vs. mężczyzna
STATUS/ KLASA SPOŁECZNA
Basil Bernstein koncepcja dwu całkiem odmiennych kodów mowy, gatunków, schematów językowych, których używanie jest związane ściśle z przynależnością do określonej warstwy społecznej i wynika przede wszystkim z trybu życia grup społecznych .
Stosunki interpersonalne i sposób życia grup społecznych znajdują swoje odzwierciedlenie w trwałych nawykach językowych język używany przez klasę robotniczą różni się od języka klasy średniej.
Status - KODY JĘZYKOWE
KODY JĘZYKOWE w płaszczyźnie językowej określa prawdopodobieństwo odgadnięcia jakie elementy składniowe wykorzysta mówiący dla organizacji znaczenia w reprezentatywnej próbce mowy.
Użytkownik kodu rozwiniętego uwzględnia stosunkowo obszerny zakres alternatyw, stąd tez możliwość odgadnięcia jakie elementy wybierze dla organizacji znaczenia, podlega znacznej redukcji.
Użytkownik kodu ograniczonego wybiera najczęściej spośród bardzo niewielu alternatyw, wobec czego znacznie wzrasta prawdopodobieństwo odgadnięcia jakie elementy znajdą zastosowanie w jego wypowiedzi.
W płaszczyźnie socjo-psychologicznej omawiane kody wyróżnia to, że jeden z nich (rozwinięty) pobudza, a drugi (ograniczony) hamuje tendencję do werbalnie eksplicytnego formułowania intencji. Każdy typ kodu wytwarza własne matryce zachowań, zachowania te zaś kształtują odmienne systemy samosterowania, a więc i różne formy orientacji. Same te kody są funkcjami poszczególnych form relacji społecznej lub - bardziej ogólnie - jakości struktur społecznych.
KOD OGRANICZONY
W klasie robotniczej mamy do czynienia z prostym postrzeganiem rzeczywistości, odartym w pewien sposób z całościowej wizji rzeczywistości i relacji między przedmiotami, osobami czy zjawiskami.
Przedmioty, osoby, zdarzenia są postrzegane jako oderwane, niezależne od siebie.
Decydującą według Bernsteina rolę w takich społecznościach odgrywa czas teraźniejszy.
Wychowanie w rodzinach robotniczych opiera się tu na autorytecie i prostym bezpośrednim wyrażaniu emocji. Powoduje to, że „poznawcze i emocjonalne zróżnicowanie świata jest znacznie słabiej rozwinięte.
Uczucia przekazywane są bardziej bezpośrednio, przy czym główną rolę odgrywają raczej pozajęzykowe, paralingwistyczne elementy wypowiedzi.
Ważna jest siła głosu, ton, gesty i mimika twarzy.”
W związku z tym oddanie niepowtarzalnej indywidualności jednostki jest niezwykle trudne.
Ograniczony zasób środków językowych implikuje dość ograniczony świat znaczeń ściśle związany z daną społecznością (np. rodziną, grupą sąsiedzką itp.). Podkreślana jest raczej wspólność niż indywidualność, jednolitość niż zróżnicowanie.
Istnieje tu swoiste założenie, że uczestnicy tego typu relacji postrzegają, rozumieją i interpretują rzeczywistość w podobny/ homologiczny sposób.
Kod ograniczony charakteryzuje się:
Krótkimi, prostymi zdaniami z ubogą konstrukcja składniową i wieloma powtarzającymi się spójnikami.
Zdania takie uniemożliwiają poniekąd tworzenie złożonych i skomplikowanych ciągów zdaniowych nastawionych na oddanie związków logicznych.
Ubogi zasób słownictwa i ograniczone użycie przymiotników i przysłówków wiąże się z prostym konkretnym i nie rozwlekłym oddawaniem zjawisk.
Używanie krótkich, nieuargumentowywanych rozkazów, opartych raczej na autorytecie nadawcy.
Częste posługiwanie się konstrukcjami oznajmująco-pytającymi (w języku angielskim question tags, w polskim np. kończenie zdania „nieprawdaż”, czy „prawda”).
Mają ona na celu podkreślenie wspólnoty doświadczeń, podtrzymanie i wzmocnienie spójności grupy, a także wyeliminowanie sytuacji pogłębiania wypowiedzi.
Nastawianie na używanie zaimków osobowych opisujących doświadczenia konkretnych podmiotów, przy jednoczesnym nie używaniu zaimków nieosobowych i innych form opisujących abstrakcyjny poziom rozumowania.
Ponadto „jest to język znaczenia ukrytego, znaczenia implicite; wypowiedzi są na niskim stopniu ogólności, używa się raczej symboli konkretnych, rzec by można: namacalnych, niż określeń zależności logicznych. Ocena indywidualna nadawcy jest także ukryta, cały czas maksymalizuje się niejako solidarność grupową kosztem logicznej struktury komunikacji i specyficzności czy zindywidualizowania doznań.”
Kod ograniczony sprawdza się doskonale w obrębie stałych grup pierwotnych z których jego użytkownik się wywodzi, zawodzi on jednak, gdy próbuje taka osoba funkcjonować w nowym, nieznanym lub też po prostu odmiennym środowisku społecznym. Ma to związek z wytwarzaniem przez taką grupę zamkniętych i charakterystycznych tylko dla siebie kategorii znaczeń, które wewnątrz społeczności nastawionej na wspólnotę przeżyć nie muszą być uzgadniane explicite, a są zawarte implicite jako oczywiste i wszystkim znane.
KOD ROZWINIĘTY
Członkowie klasy średniej tworzą dużo szersze struktury poznawcze: struktura świata opisywanego i poznawanego za pośrednictwem języka jest złożona, oparta na wzajemnych zależnościach przestrzennych, przyczynowych, czasowych itp. Socjalizacja językowa/ wychowanie oparte jest na jasnych kryteriach podporządkowanie konkretnym i długofalowym celom i kształtowanie rzeczywistości, jako uporządkowanej i całościowej.
Osoba należąca do klasy średniej lub wyższej
potrafi łatwo odwoływać się do pojęć abstrakcyjnych i postrzegać elementy rzeczywistości jako posiadające wiele możliwych znaczeń i sposobów interpretacji jako zarówno środki jak i cele.
dąży do tworzenia swoich zapośredniczonych przez język relacji z otoczeniem w sposób odwołujący się do pojęć abstrakcyjnych, argumentów i swoistego każdorazowego uzgadniania i ustalania swojej pozycji w relacjach z otoczeniem.
Pociąga to za sobą konieczność posługiwania się terminami uniwersalnymi, umożliwiającymi zrozumienie i zinterpretowanie każdej sytuacji, a także odniesienie się w każdej chwili do szerokiego układu relacji (społecznych, miedzy przedmiotami, między pojęciami czy jakichkolwiek innych).
Ma to duże znaczenie w odniesieniu do stanów emocjonalnych człowieka. „Uczucia wyrażane są raczej za pomocą logicznych, a nie emocjonalnych środków językowych; w ten sposób język staje się bogaty w osobiste i indywidualne określenia. Wykształca się wtedy specyficzna forma pośredniej ekspresji uczuć, oddawanych przez subtelne uporządkowanie słów.”
Język jako skomplikowane, złożone i uniwersalne narzędzie pozwalające odnaleźć się, poznać argumenty i stanowiska innych, a także uzasadnić swoje stanowiska w możliwie jak największej ilości sytuacji.
Jednostka jest też konstruowana jako niepowtarzalne indywiduum.
Kod rozwinięty wykazuje cechy dokładnie przeciwstawne do kodu ograniczonego, czyli: ścisły porządek składniowy, bogactwo i różnorodność określeń, używanie skomplikowanych konstrukcji gramatycznych i konstruowanie długich logicznych ciągów zdań, a także chętne posługiwanie się formami bezosobowymi, ogólnymi i abstrakcyjnymi. Istnieje więc możliwość przekazywania indywidualnych znaczeń przypisywanych przez jednostkę światu. Znaczenia są więc wyrażane niejako explicite.
Emocje i odczucia przekazywane są za pomocą subtelnych wyrażeń nadających tylko odcień całości przekazu. Kod ten nie ogranicza kompetencji jego użytkownika w komunikacji z osobami spoza grup z których się wywodzi. W związku z tym, że znaczenia są wyrażane explicite nie istnieją bariery uniemożliwiające ich zrozumienie - istnieją zatem środki do zrozumienia i zinterpretowania w szerokim kontekście niemal każdej sytuacji.
„Chłopacy grali w piłkę i on kopnął piłkę i ona tam poleciała i wybiła okno i oni tam spojrzeli i on wyszedł, popatrzał na nich i na nich nakrzyczał ponieważ potłukli oko, więc uciekli, a taka pani też wyjrzała przez okno i na nich nakrzyczała.”
„Trzech chłopców grało w piłkę i jeden z nich kopnął piłkę, która rozbiła okno. Kiedy patrzyli na potłuczone szkło wyszedł facet i na nich nakrzyczał za to potłuczone okno, więc zaczęli uciekać. A później z okna wyjrzała jakaś pani i nawymyślała im”
Kody związane są także z różnymi rodzajami sytuacji, w których zostają użyte:
Kod ograniczony sprawdza się lepiej, kiedy interlokutorzy podzielają wiedzę, co do sytuacji w której się znajdują, wcześniejszych interpretacji i wzajemnych relacji ekonomia: przekazuje maksimum znaczenia, przy użyciu minimum słów, z których każde ma określoną rozległą konotację.
Kod ograniczony nie tylko sięga do bagażu podzielanych znaczeń i podstawowej wiedzy wspólnej rozmówcą, ale może również być narzędziem społecznego wykluczenia - jego cechą jest bowiem to, że efektywnie sprawdza się jedynie w obrębie określonej wspólnoty.
Ci, którzy nie rozumieją lub błędnie interpretują ten kod, to „obcy”
1