Kształcenie i doskonalenie uczniowskich kompetencji w zakresie skutecznego porozumiewania się, pozwala młodemu człowiekowi odnaleźć się w otaczającej go rzeczywistości i ją kształtować.
Czytanie jest podstawową umiejętnością, w jaką wyposaża ucznia szkoła. Istnieje potrzeba opanowania umiejętności tworzenia i odbierania komunikatów przybierających różnorodne formy przekazu.
W procesie rozwoju umiejętności czytania można wyróżnić następujące stadia:
wstępne doskonalenie wzroku i słuchu;
rozwijanie mowy, poprawianie artykulacji i wymowy;
płynne, poprawne czytanie głośne;
rozumienie czytanych tekstów;
czytanie ekspresyjne;
lektura własna w celach informacyjnych lub kształcących.
Umiejętność czytania zawiera w sobie dwa podstawowe procesy: technikę czytania i rozumienie czytanego tekstu. Występuje zależność między techniką czytania a rozumieniem czytanego tekstu. Im sprawniejsza jest technika czytania tym wyższy jest poziom rozumienia i odwrotnie.
Czytanie ze zrozumieniem jest jednym z podstawowych narzędzi samokształcenia, a zatem i ciągłego rozwijania własnej osobowości.
Czytanie ze zrozumieniem:
ułatwia uczenie się,
czyni pracę umysłową świadomą,
pozwala poznawać świat nauki i kultury,
pozwala poznawać otaczającą rzeczywistość.
Czytanie ze zrozumieniem jest umiejętnością ponadprzedmiotową. Jest narzędziem do uczenia się innych przedmiotów.
Czytanie ze zrozumieniem jest procesem fizjologiczno-psychologiczno-intelektualnym, a który składają się elementy spostrzeżeniowe, pamięciowe, myślowe i wyobrażeniowe.
Rodzaje czytania:
czytanie głośne - pełna wokalna artykulacja wyrazów,
czytanie ciche - czytanie szeptem, czytanie wzrokiem, czytanie w myśli.
Czytanie ciche jest reprezentatywne dla kształcenia umiejętności czytania. Dziecko przy czytaniu cichym ujmuje wzrokiem całe wyrazy a potem grupy wyrazów. Szybko więc opanowuje technikę czytania i może osiągnąć umiejętność poprawnego, płynnego, wyrazistego czytania ze zrozumieniem treści logicznej i uczuciowej.
Ciche czytanie ma zatem spełnić dwa podstawowe zadania: ułatwić opanowanie techniki czytania i wyrobić sobie właściwej metody pracy umysłowej.
Tempo czytania ma wpływ na rozumienie tekstu. Szybkie czytanie --> lepsze rozumienie tekstu --> lepsze i dłuższe zapamiętanie treści.
Czytanie szybkie jest automatyczne, wolne skupia uwagę na detalach.
Czytanie:
Integralne - dokładna lektura całego tekstu,
Selektywne - wybiórcze, wyszukiwanie potrzebnych informacji; rozróżnia się tu dwie techniki:
Skimirowania, czyli czytanie odwirowujace; zapoznanie się z pozycją, jej wstępem i zakończeniem, budową i ilustracjami,
Skanirowania czyli czytanie ślizgajace; jej istotą jest poszukiwanie potrzebnych definicji, pojęć itp.
Czytanie kierowane - odbiorca tekstu zna pytania, na które poszukuje odpowiedzi, jednak tekst musi być traktowany jako całość.
Rozumienie czytanego tekstu składa się z odrębnych komponentów:
rozumienie poszczególnych słów,
rozumienie połączeń wyrazowych,
rozumienie połączeń zdań.
Rozumienie to czynność rozszyfrowywania oraz dekodowania. Rozumienie wyrazów i zdań zawartych w tekście polega na odzwierciedleniu w świadomości ich treści. Rozumienie treści tekstu nie stanowi prostej sumy rozumienia sensu poszczególnych zdań, a wymaga odnalezienia związków rzeczowych i logicznych między zdaniami i powiązania ich w pewną całość.
Wg J. Zborowski czytelnik może ujmować sens dosłowny tekstu albo sens dodatkowy, zawierający coś więcej niż to, co jest jasno i wyraźnie w tekście wyrażone. Tekst jest środkiem przekazania przez nadawcę pewnego komunikatu, adresowanego do określonego odbiorcy. Komunikat może być w tekście wyłożony w sposób bezpośredni albo domyślny. Zrozumienie komunikatu przekazanego w tekście w sposób domyślny wymaga dosłownego zrozumienia treści i oderwania się od konkretnej strony i uchwycenia sensu domyślnego, nie wyrażonego wprost.
Proces rozumienia tekstu składa się:
rozumienie sensu wyrazów i zdań zawartych w tekście, rozpoznawanie elementów treści,
poszukiwanie i wyjaśnianie związków rzeczowych i logicznych między elementami treści, ujęcie ich w pewną całość tak, aby można było odebrać komunikat przekazany w pierwszej warstwie tekstu,
rozumienie komunikatu przekazanego w drugiej warstwie tekstu.
Etapy rozumienia tekstu:
rozumienie sensu wyrazów zawartych w tekście,
uchwycenie myśli zawartych w zdaniach,
wyodrębnienie postaci, przedmiotów, zjawisk i wydarzeń,
ujęcie ich wzajemnych związków,
wyodrębnienie tematu tekstu,
wyodrębnienie elementów składowych oraz zależności między nimi,
synteza wyodrębnionych elementów i stworzenie nowej, własnej w miarę zbliżonej do obiektywnej struktury tekstu.
Rozumienie tekstu odbywa się na pięciu poziomach:
percepcyjnym - postrzeganie tekstu, jego analiza i synteza słuchowo-wzrokowa, wyodrębnianie poszczególnych wyrazów i zdań (w teście czytania ze zrozumieniem - znaleźć wyrazy zaczynające się od danej litery, policzyć sylaby, itp.)
semantycznym - rozumienie znaczeń podstawowych i kontekstowych wyrazów znajdujących się w tekście; warunek: znajomość leksyki norm gramatycznych języka (w teście: pytania o znaczenie wyrazów, wyrażeń, związków frazeologicznych, przekształcanie zdań);
recepcyjnym - wykorzystanie umiejętności czytania w sposób funkcjonalny (w teście: pytania problemowe, pytania o fakty, o najważniejsze treści),
krytycznym - ocena wiarygodności informacji zawartych w tekście, etapy: poszukiwanie ważnych elementów, ocena przedstawionych danych, odnalezienie źródeł, na jakie autor się powołuje, porównanie stopnie wiarygodności tych źródeł, synteza spostrzeżeń i faktów uzyskanych w trakcie czytania; (w teście: polecenia wymagające samodzielnego, logicznego myślenia; odróżnienie informacji od komentarza, ustosunkowanie się do przedstawionych tresci0.
twórczym (kreatywnym) - najwyższa forma zrozumienia; na podstawie przeczytanego tekstu odbiorca tworzy nowe idee, czerpie pomysły do nowej działalności, stawia nowe pytania, odkrywa nowe myśli i uczucia.; takie czytanie przyczynia się do rozwoju intelektualnego, emocjonalnego i społecznego ucznia; może być typu dywergencyjnego (wiedza i doświadczenia autora + wiedza czytelnika) konwergencyjnego (wiedza autora --> nowe koncepcje)..
Ze względu na intencje, które towarzyszą czytaniu i dokładność recepcji, wyodrębnia się trzy poziomy rozumienia czytanego tekstu:
rozumienie globalne - odczytanie zasadniczej myśli tekstu, sensu ogólnego,
rozumienie selektywne - niezrozumienie fragmentu tekstu (ograniczona percepcja ze względu na wiek poziom intelektualny, itp.) lub celowe pominiecie mniej ważnych części tekstu, skupienie się na wybranych fragmentach.
rozumienie szczegółowe (wszechstronne) - wydobycie sensów podstawowych bezpośrednich oraz sensów ukrytych, wyrażonych pośrednio; czytelnik potrafi wyjść poza tekst, wiedza czytelnika jest bogatsza niż zawarta w tekście.
Wg Tadeusz Wróbla nieodzownymi elementami nauki czytania ze zrozumieniem są:
przygotowanie trudnego słownictwa przed czytaniem, wyjaśnienie znaczenia trudnych wyrazów i zwrotów, omawianie ilustracji towarzyszących tekstowi;
opatrywanie tekstu dobrymi tytułami, zaś tekstów dłuższych podtytułami;
dobieranie tekstu według stopnia trudności,
omawianie treści samych czytanek;
opieranie realizacji celów dydaktycznych i wychowawczych na treściach zawartych w tekście;
troska o ćwiczenia gramatyczno - ortograficzne, które w całości prowadzą do rozumienia budowy wyrazów i zdań;
organizowanie popisów i konkursów czytelniczych;
wzorowe czytanie nauczyciela.
Jakość rozumienia tekstu związana jest z umiejętnością wychwycenia w czytanym tekście poszczególnych informacji i wskazania na relacje jakie miedzy nimi zachodzą. Stopnie jakości rozumienia tekstu:
słaby stopień rozumienia tekstu - wyrywanie z kontekstu kilku informacji niespójnych ze sobą i nie dających pełnego obrazu treści,
średni stopień rozumienia tekstu - czytający potrafi dostrzec i zapamiętać ogólny zarys treści tekstu,
dobry stopień rozumienia tekstu - odbiorca tekstu potrafi odnaleźć w tekście wszystkie ważne informacji i ich wzajemne powiązania,
pełny stopień rozumienia tekstu - osoba czytająca dostrzega w tekście wszystkie informacje, ich wzajemne relacje, potrafi dokonać ich selekcji i hierarchicznie uporządkować.
Efektywność czytania zależy od ogółu doświadczeń czytającego oraz od tego, w jaki sposób i w jakim celu zamierza on spożytkować czytanie.
Test do ćwiczeń w czytaniu ze zrozumieniem powinien:
odpowiadać celom nauczania,
być zaczerpnięty z tekstów współczesnych,
być napisany poprawną polszczyzną,
uwzględniać poziom intelektualny ucznia,
atrakcyjny, ciekawy, stymulujący zainteresowania ucznia,
być tekstem popularno-naukowym, publicystycznym o tematyce społeczno-kulturowej.
Wśród testów służących jako narzędzie pomiaru dydaktycznego rozróżniamy dwie grupy testów:
testy z zadaniami otwartymi, w których uczeń samodzielnie formułuje odpowiedź;
testy z zadaniami zamkniętymi, w których uczeń wybiera jedną spośród podanych gotowych odpowiedzi.