MYŚL POLITYCZNA POLSKICH KONSERWATYSTÓW (1990 - 2008)
Odrodzenie konserwatyzmu nastąpiło dopiero w końcu lat 70 tych. Po drugiej wojnie światowej na wiele lat została przekreślona możliwość rozwoju myśli konserwatywnej. Wiązało się to między innymi z:
- likwidacją klasy ziemiańskiej, która była naturalną bazą społeczną dla myśli zachowawczej;
- słabością formacji konserwatywnych schyłku II RP, także na emigracji nie powstało znaczące środowisko o orientacji wyraźnie zachowawczej.
Kryzys komunistycznego systemu politycznego doprowadził do powstania formacji opozycyjnych poszukujących korzeni ideowych m.in. w polskiej myśli politycznej XIX i pierwszej połowy XX wieku.
NURTY POLSKIEJ MYŚLI KONSERWATYWNEJ
● NURT CHRZEŚCIJAŃSKO-NARODOWY (ELITARYSTYCZNO-NARODOWY)
Za pierwszą formację opozycyjną, w której programie można odnaleźć wyraźną inspirację konserwatywną należy uznać Ruch Młodej Polski (RMP). Powstał on w 1979 roku w młodzieżowym środowisku skupionym wokół pisma ,,Bratniak” (wydawanego od 1977 roku). Trzon tej grupy tworzyli: Aleksander Hall, Arkadiusz Rybicki, Jacek Bartyzel i Marek Jurek. W kształtowaniu ich poglądów ważną rolę odegrał Henryk Krzeczkowski. Określano ich mianem Młodopolaków.
Oryginalną próbę syntezy myśli konserwatywnej, narodowej i chrześcijańsko - demokratycznej stanowiła Deklaracja Ideowa RMP z 1979 roku.
Główne jej założenia to:
- przeciwstawienie kolektywizmowi i indywidualizmowi kategorii osoby ludzkiej, która winna być wyposażona w niezbywalne prawa i wolności, ale równocześnie obciążona powinnościami wobec szerszych zbiorowości;
- główne wartości to: związek z religią i kulturą chrześcijańską, nakaz harmonijnego łączenia wolności osobistej i społecznej z autorytetem władzy, odpowiedzialność urzędnika przed obywatelem, silna tradycja samorządnego organizowania się społeczeństwa, utrzymanie więzi z Europą.
-dążenie do utworzenia niepodległego państwa,
- romantyzmowi celów powinien towarzyszyć realizm środków ( podejmowanie zadań w charakterze cząstkowym),
- walka o oblicze moralne społeczeństwa ( obrona praw człowieka, występowanie przeciw alkoholizmowi, aborcji i dezintegracji rodziny, obrona tożsamości kultury narodowej, dostęp do rzetelnej informacji)
Działacze RMP w latach 80-81 włączyli się aktywnie w działalność „Solidarności”.
Władza powinna być sprawowana przez elity. Kryterium przynależności do elity stanowi wiedza i kompetencje (pochodzenie nie jest ważne).
Po wprowadzeniu stanu wojennego głównym forum integracji środowiska RMP stało się pismo „Polityka Polska”. Na łamach tego pisma Młodopolscy opublikowali dokument programowy „ Między Polską naszych pragnień, a Polską naszych możliwości”.
W dokumencie tym redaktorzy ,,Polityki Polskiej” określili zasady pożądanego przez nich ustroju:
- państwo najważniejszą instytucją życia narodowego,
- trójpodział władz, kluczowa rola głowy państwa wybieranej w wyborach powszechnych,
- kompetencje szefa państwa: stosowanie veta ustawodawczego, prawo rozwiązywania parlamentu, powoływanie ministrów na wniosek premiera, rozpisywanie referendum,
- dwuizbowy parlament (funkcja ustawodawcza i kontrolna),
- sejm uchwala ustawy, senat ocenia je z punktu widzenia prawa moralnego i zgodności z konstytucją,
- izba poselska wyłaniana w wyborach opartych na ordynacji większościowej i w jednomandatowych okręgach,
- senat złożony z delegatów samorządu terytorialnego i gospodarczego, wirylistów ( reprezentujących świat nauki, kultury i wyznań) oraz nominatów głowy państwa,
- niezawisłe sądownictwo, utworzenie sadów administracyjnych,
- decentralizacja państwa, stworzenie rzeczywistego samorządu terytorialnego i gospodarczego,
- uregulowanie stosunków z Kościołem katolickim za pomocą konkordatu,
- w sferze gospodarczej odrzucano etatyzm, deklarując wolę wprowadzenia wolnego rynku,
- nienaruszalność własności prywatnej,
- nawiązanie do katolickiej nauki społecznej i solidaryzmu społecznego.
Z czasem w środowisku „Polityki Polskiej” narastały różnice programowe. Na przełomie 1988 i 1989 roku na łamach pisma doszło do debaty pomiędzy Aleksandrem Hallem i Jackiem Bartyzelem, którzy reprezentowali dwa nurty myśli konserwatywnej, jakie uformowały się w środowisku młodopolskim: demokratyczno-państwowy (z Aleksandrem Hallem) i elitarystyczno-narodowy (z Jackiem Bartyzelem).
Różnice dotyczyły następujących płaszczyzn:
odmienne określenie fundamentalnych zasad idei konserwatywnej
Dla J. Bartyzela były nimi: wierność nakazom religii katolickiej, antyegalitaryzm, prowadzący do elitaryzmu i odrzucenia niektórych zasad demokracji.
Z kolei A. Hall za wyróżniki prawicowości uznawał: odrzucenie wiary w możliwość zbudowania idealnego porządku społecznego, świadomość powinności wolnej jednostki wobec najbliższych jej wspólnot (rodziny, narodu), przekonanie, że zmianom musi towarzyszyć troska o zachowanie ciągłości historycznej i kulturalnej, poparcie dla idei społeczeństwa obywatelskiego oraz państwa prawa.
2) stosunek do demokracji
J. Bartyzel reprezentował krytyczny stosunek do demokracji, w której widział zagrożenie populizmem. Wyrazicielem woli boskiej może być tylko człowiek (głowa państwa) nie zaś jakakolwiek zbiorowość (parlament).
W opinii A. Halla demokracja to najdoskonalszy ze znanych porządków prawnych.
3) stosunek do kościoła
Dla J. Bartyzela Bóg obecny jest wszędzie, zatem państwo nie może być wyłączone spod nakazu respektowania jego obecności.
Zdaniem A. Halla sfery kompetencji państwa i Kościoła powinny być wyraźnie wyodrębnione.
4) stosunek do zagadnienia historycznej misji dziejowej
5) sposób organizacji politycznej ruchu konserwatywnego
A. Hall był zwolennikiem budowania szerokiego stronnictwa politycznego, które mogłoby liczyć na sukces wyborczy.
Dla J. Bartyzera ważniejsze od walki politycznej było stworzenie ,,zakonu politycznego”, koncentrującego się na pracy nad świadomością społeczeństwa oraz kształceniu prawicowych elit politycznych i kulturalnych.
6) stosunek do państw zachodnich
Różnice te doprowadziły do rozłamu wśród Młodopolaków. Aleksander Hall, Tomasz Wołek, Kazimierz M. Ujazdowski utworzyli w listopadzie 1989 roku Ruch Polityki Polskiej, który w czerwcu 1990 roku przekształcił się w Forum Prawicy Demokratycznej (FPD). W grudniu 1990 roku większość członków FPD weszła w skład Unii Demokratycznej, w ramach której utworzyli oni Frakcję Prawicy Demokratycznej. Niezadowoleni z poczynań Unii Demokratycznej ostatecznie pod przewodnictwem Aleksandra Halla opuścili partię i w grudniu 1992 roku utworzyli Partię Konserwatywną.
Zwolennicy elitarystycznej i katolicko - narodowej wersji konserwatyzmu ( Jacek Bartyzel, Marek Jurek, Marian Piłka) znaleźli się w szeregach powstałego w 1989 roku Zjednoczenia Chrześcijansko - Narodowego, tworząc w nim mniejszościowe, zachowawcze skrzydło. Jacek Bartyzel przystąpił także do budowy ,,zakonu politycznego”. Rolę tą miał spełniać utworzony przez niego Klub Konserwatywny. Główne cechy Klubu Konserwatywnego to: monarchiom, wrogość wobec kolektywizmu, indywidualizmu i egalitaryzmu, tradycyjny katolicyzm, powrót do rządu mieszanego ( łączącego pierwiastki jedynowładztwa, arystokratyzmu i demokratyzmu).
Inną formacją należącą do tego nurtu jest Klub Zachowawczo - Monarchistyczny, utworzony w 1988 roku z inicjatywy Artura Górskiego. Na czoło programu wysunięty był postulat przywrócenia monarchii drogą referendum.
●NURT DEMOKRATYCZNO-PAŃSTWOWY
Najważniejszym przedstawicielem nurtu demokratyczno-państwowego we współczesnej polskiej myśli konserwatywnej jest Partia Konserwatywna.
Do podstawowych założeń programowych PK należą:
- akceptacja republiki i systemu demokracji przedstawicielskiej,
- wzmocnienie władzy wykonawczej,
- zawarcie w konstytucji nie tylko praw, ale i obowiązków obywatelskich,
- decentralizacja państwa, ograniczenie kompetencji administracji państwowej oraz zwiększenie uprawnień samorządów terytorialnego i gospodarczego,
- utworzenie powiatów oraz nadanie województwom charakteru regionów o dużej autonomii,
- wystąpienie przeciw uprzywilejowaniu związków zawodowych i nadmiernemu wpływowi pracowniczych grup nacisku na życie polityczne,
- ograniczenie wydatków socjalnych państwa,
- zmniejszenie nadmiernych obciążeń fiskalnych,
- szkolnictwo finansowane z budżetu państwa, jako inwestycja w przyszłość,
- stosowanie przez państwo protekcjonizmu w wybranych dziedzinach gospodarki,
-przyjęcie „zasady autonomii i współpracy” w zakresie stosunków państwo - Kościół,
- głównym celem polityki zagranicznej jest wejście Polski do NATO oraz Unii Europejskiej ( Partia Konserwatywna podkreślała znaczenie współpracy gospodarczej, dystansując się od idei integracji politycznej).
Do innych reprezentantów nurtu demokratyczno - państwowego należy zaliczyć:
- Koalicja Konserwatywna z K.M. Ujazdowskim,
- Ruch Stu ( utworzony w 1995 roku przez Andrzeja Olechowskiego i Czesława Kieleckiego),
- Instytut Konserwatywny im. Edmunda Burke'a utworzony w 1993 roku w Gdańsku przez Lecha Mażewskiego,
- Grupa Windsor (1993) stanowiąca rodzaj ponadpartyjnej płaszczyzny dialogu polityków o umiarkowanej orientacji konserwatywnej i liberalnej,
- pismo „Res publica”,
- pismo „Fronda”,
- pismo „Arka” (wydawane od 1983 roku),
- pismo „Arcana” (założone w 1995 roku).
NURT KONSERWATYWNO-LIBERALNY
W ramach tego nurtu główną rolę odgrywa Unia Polityki Realnej (UPR) z Januszem Korwinem-Mikke na czele. UPR powstała w 1989 roku na bazie Ruchu Polityki Realnej. Pomimo obecności elementów konserwatywnych w programie UPR, trudno jest jednoznacznie umiejscowić tą partię w odpowiednim nurcie.
Elementy konserwatywne w programie UPR:
- konieczność odbudowy i ochrony podstawowych fundamentów cywilizacji łacińskiej tj. moralność chrześcijańska, zgodność prawa pozytywnego z naturalnym, wolność i odpowiedzialność jednostki, własność prywatna,
- państwo zapewnia obywatelom bezpieczeństwo prawne,
- ograniczenie gwarancji o charakterze socjalnym,
- ograniczenie roli związków zawodowych,
- sprzeciw wobec aborcji,
- zakaz rozwodów,
- utrzymanie kary śmierci za morderstwo z premedytacją,
- niechęć do feminizmu, równouprawnienia mniejszości seksualnych, pornografii oraz progresizmu religijnego,
- stosunek do Unii Europejskiej,
- konsekwentne przeprowadzenie zasady podziału i separacji władz ( rola dwuizbowego, zmniejszonego liczebnie parlamentu byłaby ograniczona głównie do funkcji ustawodawczej, sejm pochodzić ma z wyborów powszechnych, natomiast czynne prawo wyborcze do senatu posiadaliby obywatele piastujący funkcje publiczne z wyboru, sejm mógłby odrzucać poprawki senatu większością 2/3, prezydent wybierany w wyborach powszechnych na 5 lat, koncentrowałby w swych rękach pełnię władzy wykonawczej).
Elementy liberalne w programie UPR:
- cała gospodarka ma się znaleźć drogą prywatyzacji i reprywatyzacji poza kontrolą państwa,
- zniesienie obowiązkowych ubezpieczeń, oddanie tej sfery w ręce prywatne,
- całkowitej prywatyzacji powinna także ulec służba zdrowia oraz szkolnictwo wyższych szczebli,
- docelowe ograniczenie liczby podatków do trzech: gruntowy, od nieruchomości oraz pogłówny, podatki te zgodnie z głoszoną ideą szerokiej decentralizacji miałyby charakter lokalny, a podatek państwowy stanowiłby jedynie pewien ich procent,
- redukcja administracji państwowej.
Do nurtu demokratyczno - państwowego można także zaliczyć partię Prawo i Sprawiedliwość (PiS). Partia ta hołduje pewnym wartościom konserwatywnym takim jak: obrona rodziny, tradycja, obrona wiary, obyczajowości, silne państwo, państwo prawa. PiS opowiada się za umiarkowanym socjalnym konserwatyzmem (konserwatyzm paternalistyczny, kolektywistyczny).