2. Wstęp do historii medycyny. Okresy w dziejach medycyny
Świadomość tożsamości narodowej, kulturowej, historia rodziny, ziemi, narodu-podstawą wartości człowieka. Skutki społeczne związane z nieznajomością własnych korzeni.
Historii medycyny jako dziedziny nie można rozpatrywać w oderwaniu od historii krajów i kontynentów. Aby w pełni zrozumieć rozwój medycyny należy ją także wiązać z sytuacją polityczną, ekonomiczną i społeczną. Niezwykle istotnym czynnikiem wpływającym na ten rozwój była również religia.
Historia medycyny jako przedmiot wyodrębniona została w XIX w., podobnie jak i inne specjalności w medycynie.
Systematyzacja dziejów, to chronologiczne przedstawienie całej historii. W analizie tej prehistoria jest raczej pomijana, gdyż wiedza o tamtych czasach jest bardzo ograniczona.
Starożytność-od 20000 lat p. n. e. / 10000 lat p. n. e. (podział obowiązujący w krajach chrześcijańskich). Z pewnością zalicza się tu okres od 2000 lat p. n. e. do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego (476 r.) (z tego okresu pochodzi wiele źródeł pisanych). W ramach historii starożytnej wyróżnia się historią poszczególnych państw: Indii, Egiptu, Mezopotamii, Grecji, Rzymu. Istotną rolę odegrała wówczas również medycyna żydowska. Po upadku Rzymu nastała epoka średniowiecza, która trwała aż do XV w. W tym czasie wynaleziono druku, upadł Konstantynopol, Krzysztof Kolumb odkrył Amerykę. Dla medycyny istotne jest średniowiecze po 1000 r. związane z szerokim propagowaniem szpitalnictwa, miłosierdzia i troski o chorego; niestety jest to również okres zastoju w zakresie higieny oraz licznych epidemii. Odrodzenie to epoka krótka, pojawia się fascynacja starożytnością i powrót do wielu dziedzin wiedzy. Po nim nastaje epoka baroku. Równolegle z odkryciami Kopernika i Andrzeja Wesaliusza pojawiają się pierwsze sekcje zwłok, często potajemne. Oświecenie jest okresem całkowitego zawierzenia rozumowi i przygotowania do XIX w. Pojawiają się pierwszy raz od czasu demokracji ateńskiej warunki sprzyjające równości wszystkich ludzi. W wieku XIX kształtują się nowe państwa oraz teorie nacjonalistyczne. Wiek XX to ogromny relatywizm, pęd do poznania owocujący eksperymentami medycznymi; to również wiek zagubienia się społeczeństw wskutek postępu techniki. Istniejąca od czasów starożytności przepaść intelektualna (tylko bogaci mieli możliwość uzyskania wykształcenia i mieli dostęp do kultury, a w średniowieczu tylko garstka zakonników potrafiła posługiwać się pismem) obecnie przybrała postać przepaści między tymi, którzy mają dostęp i korzystają z odkryć XX w. i tymi, którzy tego dostępu nie mają. Kontakt pomiędzy podzielonymi grupami społeczeństwa zależy od działalności państwa. Kontakt pomiędzy zróżnicowanymi ekonomicznie krajami świata zależy od działalności wszystkich państw.
Medycyna jako dziedzina życia pojawiła się jednocześnie z rozwojem cywilizacji, a pierwszymi doświadczeniami w historii medycyny były obserwacje zachowań zranionych zwierząt. Pojawiła się: medycyna pierwotna (instynktowno-empiryczna oraz empiryczno-magiczna) Człowiek pierwotny próbował wytłumaczyć wszystkie zjawiska naturalne, które zagrażały jego życiu. Choroby traktował i odbierał jak zjawiska przyrody-błyskawice, powodzie lub trzęsienia ziemi. Stosując różne lekarstwa, w sposób empiryczny oceniał ich korzystne działanie i zaliczał je do świata magii. Zastosowanie pewnych lekarstw prowadziło do ich magicznego użycia pod postacią czarów, modlitw lub odprawiania rytuałów. Obok roślin, które zostały wprowadzone jako środki magiczne w czasach paleolitu pojawiły się jeszcze inne lekarstwa pochodzenia zwierzęcego i mineralnego. Powstałe rany zakrywano liśćmi, odganiano muchy od ran, stosowano metody oczyszczania ran przez wywołanie krwawienia. Z pomocą człowiekowi pierwotnemu nieraz przychodził przypadek. Znaczenia mają: rytualne zaklęcia, taniec, śpiew, aromatyczny dym oraz rozliczne amulety. Następnym etapem rozwoju medycyny, który pojawił się wraz z rozwojem cywilizacji była medycyna starożytna. Cztery starożytne cywilizacje: babilońska (w Mezopotamii nad Tygrysem i Eufratem), egipska (nad Nilem), indyjska (nad Indusem i Gangesem) oraz chińska początek swój mają już w 4 tysiącleciu przed Chrystusem. Wszystkie mają wspólne praźródło, wywodzą się z Azji środkowej z okolic współczesnego Turkiestanu, południowej Syberii i północnych Chin. Trudno dzisiaj jednoznacznie zdecydować, która z tych cywilizacji jest najstarsza.
Kultura babilońska dotyczy ludów Mezopotamii, Sumerów i Asyryjczyków. Mędrcy babilońscy zajmowali się astronomią i matematyką. Zawdzięczamy im podział roku na miesiące i dni, podział godziny na minuty i sekundy. Dostrzegano także silny związek między wędrówką gwiazd, a zachowań się ludzi, roślin i zwierząt. Kapłani babilońscy interesowali się znakami w życiu człowieka. Zapisywano wszelkie zdarzenia towarzyszące chorobie np.: wyraz twarzy, wygląd włosów, wygląd upuszczanej krwi, moczu itp. Wśród znaków poważne znaczenie miały sny. Rozwinęła się tzw. onejroskopia (z gr. onejros- sen, skopeo- rozważam).
Początek historii cywilizacji Egiptu trudno ustalić. Trwałe pomniki tej cywilizacji to słynne piramidy w Gizie i pomnik Sfinksa. Z Egiptu wywodzi się chemia, farbiarstwo, alchemia i metalurgia. Szczególne znaczenie magiczne przypisywano wytapianym lub kutym w metalach szlachetnych licznym amuletom i talizmanom.
W starożytnej kulturze Indii duże znaczenie miała wiara w działanie sił nadprzyrodzonych. Odróżniano wiele chorób jak: suchoty, puchlinę, padaczkę, choroby serca, żółtaczkę, paraliż, choroby skórne i weneryczne. Jednak najczęściej wymienianą chorobą jest febra złośliwa.
Dolegliwości próbowano wyleczyć za pomocą modlitw, ofiar, amuletów. Przy użyciu zaklęć starano się chorobę przenieść na inną istotę żywą. Medycyna Hindusów początkowo spoczywa w rękach kapłanów, później wyodrębnia się tzw. stan lekarski. Lekarze cieszą się wielkim poważaniem u ludu. Lekarz badając pacjenta używał pięciu zmysłów: wzroku, słuchu, węchu, smaku i dotyku. O zdrowiu ludzkim decydowało prawidłowe funkcjonowanie siedmiu głównych składników tj.: mlecz, krew, mięso, tłuszcz, szpik, kość, nasienie. W leczeniu takie samo znaczenie przypisywano diecie i higienie. Czystość i systematyczne oczyszczanie i przeczyszczanie stosowane są do dziś ze względów religijnych i zdrowotnych. Wśród leków wyróżnia się: cynamon, imbir, gałka muszkatołowa, pieprz, senes, olej sandałowy, nasiona rycynowe, konopie indyjskie, haszysz, opium, indygo, szafran, czarcie łajno, sok z trzciny cukrowej. Stosowano także środki mineralne takie jak różne połączenia rtęci, związki ołowiu i miedzi. Hindusi znali trujące i lecznicze właściwości arszeniku. Najcenniejszym i najskuteczniejszym lekiem było złoto, które stosowano tam gdzie już nic nie mogło pomóc. Środki lekarskie były klasyfikowane według ich działania. Znamienne dla kultury Hindusów są środki kosmetyczne, napoje miłosne, eliksiry życia, trucizny, odtrutki. Bogate doświadczenia medyczne powodowały ukąszenia przez węże, skorpiony, pająki itp. Lekarze hinduscy znali ponad 80 gatunków jadowitych węży. Zdumiewająco wysoki poziom osiągnęła chirurgia hinduska. Anatomia była zakazana ze względów religijnych. Wśród lekarzy Hinduskich odnajdujemy pierwsze cechy deontologii lekarskiej (powinności). Wraz z rozwojem buddyzmu na terenie Azji pojawia się poczucie miłosierdzia i konieczności niesienia pomocy potrzebującym. W Indiach na tle buddyzmu należy szukać początków szpitalnictwa. Napisy skalne wskazują, że jeszcze przed narodzeniem Chrystusa, królowie zakładali tam przytułki i szpitale dla bezdomnych, chorych ludzi, oraz zwierząt.
Chiny to jedna z najstarszych cywilizacji. Chińczycy jako pierwsi stosowali szczepienia ochronne przeciw ospie, rozpoznawali pasożyta skóry wywołującego świerzb, wynaleźli druku, ruchome czcionki do pisania itp. Kulturę Chin cechuje nadmierny konserwatyzm i silne przywiązanie do wynalazków przeszłości i to jest przyczyną wiernego trwania w tradycji oraz zamknięcia się na nowe rozwiązania. Powszechnie wierzono w działanie demonów (słońce, wiatr, burzę itp.) i jako antidotum stosowano rytuały zamawiania i czynnościach magicznych kapłanów. W XII w. przed Chrystusem oddzielono czynności kapłańskie od lekarskich. Li Tan twórca religii zwanej taoizmem, nauczał, że o życiu i zdrowiu decydują dwa czynniki: Yin i Yang. Pierwszy żeński jest słaby i podatny na choroby, drugi silny, męski, aktywny, sprowadzający życie. Badanie lekarskie składało się z obserwacji, słuchania, wypytywania i obmacywania. Pierwszą księgę lekarską rodzaj zielnika miał napisać cesarz Szin Nung w III lub IV w. przed Chrystusem miał on zbadać działanie lecznicze wszystkich roślin swojego wielkiego państwa. Tradycyjna farmakopea chińska opiera się na tej księdze do dziś. Największym dziełem starożytnych Chin był tzw. Kanon Medycyny, powstały w 3 tysiącleciu przed Chrystusem. Przeszkodą w rozwoju anatomii były wierzenia religijne Chińczyków, według których nie może połączyć się z przodkami ten kto nie ma całego ciała, a rozczłonkowanie zwłok ludzi za największą zbrodnie. Tradycyjne metody leczenia w Chinach to przypieczki oraz akupunktura. Przypieczka polega na podpalaniu na ciele człowieka kulek lub stoików z różnymi preparatami leczniczymi (współcześnie konchowanie). Akupunktura jest misternym zabiegiem polegającym na wprowadzaniu do ściśle określonych miejsc na ciele cieniutkich złotych lub srebrnych igieł. Dobrze znane w medycynie chińskiej były także metody stawiania baniek (z miedzi), masaż, kąpiele lecznicze, gimnastyka itp. Nauki słabo rozwinięte to chirurgia, położnictwo i dentystyka.
Źródło:
Zbigniew Domosławski „Wprowadzenie do medycyny”. 2007
„Historii medycyny” pod red. Tadeusza Brzezińskiego.