FORMA OŚWIADCZENIA WOLI
„Forma” to różne przejawy uzewnętrznienia woli, czyli sposoby złożenia oświadczenia woli. Polskie prawo stoi na gruncie zasady dowolności formy oświadczenia woli. Oznacza to, że co do zasady dla skuteczności dokonanej czynności prawnej, prawnie objęty jest sposób uzewnętrzniania woli. Istotne jest tylko, aby zachowanie oświadczającego było obiektywnie zrozumiałe. Ustawodawca nie wymaga, aby oświadczenie było wyraźne. Wystarczy, aby w kontekście towarzyszących jego złożeniu okoliczności możliwe było przypisanie mu zamiaru wywołania konkretnego skutku. Pomiędzy pojęciami „czynność prawna” i „oświadczenie woli” nie sposób postawić znaku równości. Polskie prawo cywilne przyjęło panującą we współczesnych systemach prawnych zasadę, że jeśli ustawa nie stanowi inaczej, dopuszczalne jest wyrażenie oświadczenia woli przy pomocy jakiegokolwiek znaku - nie tylko więc znaku językowego. Stanowi o tym art. 60 KC, w myśl którego „z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych wola osoby dokonywającej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, która ujawnia jej wolę w sposób dostateczny(oświadczenie woli)”. Przykład: Umowa kupna gazety będzie miała ten sam charakter prawny i dojdzie do skutku zarówno wtedy, gdy odpowiednie oświadczenie woli złożą strony na piśmie ustnie lub bez wypowiedzenia słowa, a jedynie w ten sposób, że kupujący położy w okienku kiosku odpowiednią sumę pieniężną i weźmie egzemplarz gazety, a sprzedawca się będzie temu biernie przypatrywał. W tym przypadku o znaczeniu wspomnianego zespołu zachowań stron decyduje ustalony zwyczaj społeczny, wsparty racjonalną interpretacją.
FORMY SZCZEGÓLNE
Od zasady dowolności formy istnieją wyjątki. Mogą być one rezultatem umowy stron, jak i nakazu ustawodawcy. W takim przypadku mówimy o formach szczególnych. Wszelkie formy oświadczenia woli, które zostały zastrzeżone przez strony lub ustawę stanowią w gruncie rzeczy formę szczególną, jako wyjątek od zasady. Zostały one ustanowione dla zrealizowania takich funkcji jak: pewność co o tego, że czynność prawna została dokonana; ochrona działającego podmiotu przed nie przemyślanymi jego własnymi decyzjami - oparta na założeniu, że zachowanie określonej formy wymaga zwykle dodatkowego wysiłku i czasu; jawność czynności prawnych w stosunku do osób trzecich i ochrona ich interesów; zabezpieczenie ich interesów; zabezpieczenie interesu społecznego przez ułatwienie kontroli nad czynnościami prawnymi; uzyskanie fachowej porady; zabezpieczenie dowodów. Jednakże nie wszystkie te funkcje w jednakowym stopniu wyjaśniają sens ustanowienia każdej z form szczególnych czynności prawnych. Między tymi formami istnieją bowiem znaczne różnice, aczkolwiek wszystkie one zakładają wyraźnie oświadczenia woli w języku pisanym ( na piśmie).
Do najważniejszych, ogólnie uregulowanych w polskim prawie cywilnym rodzajów form szczególnych należą następujące cztery ich typy, wyróżniane ze względu na sposób sporządzania:
Forma pisemna zwykła
Poświadczenie daty
Poświadczenie podpisu
Akt notarialny
Katalog tych form jest zamknięty i hierarchicznie uporządkowany, tzn. forma zostanie zachowana również wówczas, gdy zastosujemy formę wyżej ulokowaną w hierarchii niż forma zastrzeżona. Dla nas na potrzeby „obrotu elektronicznego”, znaczenie praktyczne posiada głównie forma pisemna zwykła. Do zachowania tej formy konieczne jest sporządzenie dokumentu obejmującego treść oświadczenia woli i podpisanie go (art. 78 zd. 1 KC). Treść oświadczenia woli należy wyrazić w języku pisanym, a więc przy użyciu stosownych znaków graficznych(liter). Ustawodawca nie określa jakich materiałów trzeba użyć do sporządzenia dokumentu. W każdym razie powinny być to materiały zdolne do utrwalenia treści oświadczenia woli, co jest niezbędne do tego, aby forma pisemna mogła pełnić właściwą funkcje dowodową. Nie jest istotne, czy dokument przygotowuje składający oświadczenie woli, osoba trzecia lub funkcjonariusz publiczny oraz czy posłużono się pismem maszynowym, czy ręcznym. Te reguły ogólne mogą być modyfikowane przepisami szczególnymi.
Przykład : Testament holograficzny musi być własnoręcznie napisany przez spadkodawcę.
Dopiero po złożeniu podpisu na dokumencie oświadczenie woli zostaje wyrażone w formie pisemnej. Ustawa nie określa znaczenia tego terminu. Należy ją wiec ustalić na podstawie wykładni językowej, kontekstu, w jakim pojawia się on w przepisach prawnych oraz mając na względzie funkcje, jaką pełni podpis. Służy on przede wszystkim do identyfikowania osoby składającej podpis oraz do ustalenia treści złożonego przez niego oświadczenia woli. Na tej podstawie przyjmuje się, że następujące cechy składają się na pojęcie podpisu:
Jest to językowy znak graficzny (art. 78,79 KC) - podobnie jak treść oświadczenia woli utrwalony w dokumencie;
Składający oświadczenie woli stawia ten znak własnoręcznie, co pozwala przez badania grafologiczne stwierdzić od kogo on pochodzi;
Wskazuje on w zasadzie imię i nazwisko składającego oświadczenie woli, aczkolwiek w okolicznościach, gdy jego identyfikacji można dokonać w inny sposób, wystarczy podpisanie się samym tylko nazwiskiem i to nawet w skróconej postaci.
Podpis umieszcza się pod tekstem oświadczenia woli, tekst umieszczony poniżej podpisu nie jest objęty oświadczeniem składającego podpis.
Jeżeli forma pisemna przewidziana została dla umowy, to nie jest konieczne złożenie podpisu przez strony na tym samym dokumencie. Mogą one wymienić dokumenty, z których każdy obejmuje treść oświadczenia woli jednej ze stron i jest przez nią podpisany (art.78 zd. 2 KC). Procedura ta ułatwia zachowanie formy pisemnej. Od podpisu odróżnić należy inicjały, na które składają się początkowe litery imienia i nazwiska. Mają one charakter parafy, przez co rozumie się, że sygnowany nią dokument został jedynie przygotowany do złożenia na nim podpisu. Natomiast w odniesieniu do czynności bankowych wymaganie formy pisemnej jest spełnione także wtedy, gdy oświadczenie woli zostało wyrażone za pomocą elektronicznych nośników informacji, a tak sporządzony dokument został w sposób należyty utrwalony i zabezpieczony. Nie są podpisem jego formy zastępcze; nie mają one bowiem cech podpisu, natomiast mają skutki prawne przewidziane dla podpisu.
Przepisy art. 79 i 80KC konstruują tego rodzaju formy dla osób, które z jakichkolwiek powodów nie mogą pisać lub czytać. W szczególności osoba ni mogąca pisać, lecz mogąca czytać może zamiast podpisu:
Albo uczynić na dokumencie tuszowy odcisk palca, a obok tego podpisu inna osoba wypisze jej imię i nazwisko umieszczając swój podpis,
Albo zamiast składającego oświadczenie woli podpisze się inna osoba, a jej podpis będzie poświadczony przez notariusza i przewodniczącego zarządu gminy z zaznaczeniem, że został złożony na życzenie nie mogącego pisać, lecz mogącego czytać (art. 79 KC)
Natomiast osoba nie mogąca czytać, jeżeli chce złożyć oświadczenie woli na piśmie , musi posłużyć się formą aktu notarialnego. Innego rodzaju formą zastępującą podpis jest jego kopia odbita sposobem mechanicznym na dokumencie
DATA PEWNA
Data pewna polega na stwierdzeniu wiążącym także osoby nie uczestniczce w czynności prawnej, że czynność ta została dokonana w określonym czasie (art.81 KC). Skutek ten wywołuje:
Urzędowe poświadczenie daty dokonane przez notariusza na okazanym mu dokumencie, w którym stwierdza on datę okazania mu dokumentu.
Stwierdzenie dokonania czynności w jakimkolwiek dokumencie urzędowym - od daty dokumentu urzędowego (art. 81 pkt 1 KC)
Umieszczenie na obejmującym treść czynności prawnej dokumencie jakiejkolwiek wzmianki przez organ państwowy, organ gminy albo notariusza - od daty wzmianki (art. 81, pkt 2 KC)
Śmierć jednej z osób podpisanych na dokumencie; datę złożenia przez tę osobę podpisu na dokumencie uważa się za pewną od daty śmierci jej osoby (art. 81 KC). Po swojej śmierci nikt bowiem dokumentu nie może podpisać.
POŚWIADCZENIE PODPISU
Forma pisemna z urzędowym poświadczeniem podpisu polega na tym, że notariusz lub powołany do tego organ zamieszcza na dokumencie klauzulę stwierdzającą własnoręczność podpisu złożonego przez wskazaną w tej klauzuli osobę
Przykład:
W myśl art. 75 KC zdobycie lub wydzierżawienie przedsiębiorstwa albo ustanowienie na nim użytkownika powinno być dokonane w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi.
Zastosowanie tej formy eliminuje ryzyko, że osoba na która wskazuje podpis, zaprzecza, że go złożyła i że dokonała objętej treścią dokumentu czynności prawnej. Należy bowiem pamięć, że analiza grafologiczna podpisu - często składanego tylko w skróconej postaci - nie zawsze stanowi dostatecznie pewny środek prowadzący do ustalenia jego autentyczności.
AKT NOTARIALNY
Forma aktu notarialnego polega na tym, że notariusz spisuje treść podawanych mu do wiadomości oświadczeń stron współuczestnicząc w redagowaniu dokumentu, a następnie odczytuje go stronom i wraz z nimi podpisuje. Oryginały aktów notarialnych pozostają w biurze notarialnym , a strony uzyskują jedynie ich wpisy, które są dosłownym powtórzeniem oryginałów. Wpisy podpisuje tylko notariusz i opatruje pieczęcią urzędową. W obrocie cywilnoprawnym mają one walor dokumentów oryginalnych.
UWAGI KOŃCOWE
Kolejność, w jakiej zostały omówione poszczególne formy oświadczeń woli, nie jest przypadkowa. Każda bowiem z form omówionych na dalszym miejscu zawiera równocześnie elementy swoiste dla form przedstawionych na wyższym miejscu i w skutek tego może je zastąpić.
Zawsze więc tam, gdzie przewidziana zwykła forma pisemna, można posłużyć się także formą pisemną z datą pewną, formą uwierzytelnionego podpisu lub formą aktu notarialnego. Z kolei zamiast formy dokumentu z datą pewną można sporządzić dokument z poświadczonym podpisem, ponieważ notariusz stwierdzający wiarygodność podpisu musi zarazem podać datę dokonanej przez siebie czynności. Natomiast akt notarialny nie tylko musi być opatrzony datą, ale ponadto podpisany przez uczestników w obecności notariusza, który obowiązany jest ustalić ich tożsamość - spełnia zatem wymagania przewidziane zarówno dla formy pisemnej zwykłej, jak i daty pewnej oraz dla poświadczenia podpisu.