Duch - Krzystoszek - „Małżeństwo, seks, prokreacja. Analiza socjologiczna”.
ROZDZIAŁ I: Rodzina i jej przemiany
Rodzina- grupa społeczna, która daje możliwość zaspokojenia emocjonalnych potrzeb jednostki, takich jak potrzeba miłości, zrozumienia, stabilizacji emocjonalnej, oparcia psychicznego, rodzicielstwa, bezpieczeństwa itp.
Przemiany rodziny w teorii konwergencji społeczeństw
teoria konwergencji społeczeństw- (Inkeles, 1981) Współczesne społeczeństwa rozwijają podobne formy społecznego zorganizowania w wyniku przystosowania się do podobnych warunków życia, jakie niesie ze sobą postępująca industrializacja.
Wskazuje na ponadkulturowe przemiany, jakim podlega rodzina wraz z postępem industrializacji i urbanizacji społeczeństw. Ich istotą jest przejście od rodziny dużej, wielopokoleniowej patriachalnej, z dużą ilością dzieci, do rodziny opartej na małżeństwie, z małą liczbą dzieci, której członków łączą partnerskie stosunki.
W teorii tej zakłada się, że różnice między społeczeństwami, wyrażające się odmiennością instytucji, wartości, stylów życia i sposobów, w jakich jednostki wzajemnie się od siebie odnoszą, maleją wraz ze wzrostem poziomu industrializacji i urbanizacji.
Przeciwnicy tej teorii wskazują na istotną rolę kultury w określaniu modelu rodziny. Sądzą, że dla zwolenników teorii, rodzina jest instytucją z określonymi tradycyjnymi wzorami kultury, a nie poziomem rozwoju, jest ona instytucją pasywną, statecznym obiektem nie odpowiadającym na zmiany w otoczeniu. Zwolennicy teorii uważają, że czynnik tradycji kulturowej nie jest znaczący dla kierunku przemian, jednak przyznają, że może on przyspieszać bądź opóźniać dochodzenie społeczeństw do modelu rodziny utożsamiającym ją z małżeństwem.
Czynnikiem sprzyjającym konwergencji społeczeństw jest fakt, że współczesny świat jest zdominowany przez grupę państw „znaczących”. Wzorce zaadoptowane w tych państwach są powielane w innych. Upowszechnieniu ich sprzyja rozwój środków masowej komunikacji znajdujący się w tych państwach. One określają treść przekazu, przyczyniając się do rozprzestrzeniania norm, wzorów, wartości od siebie do innych kręgów kulturowych.
Najważniejsze przemiany:
przejście od rodziny dużej do małej - przeciętna europejska rodzina jest oparta na małżeństwie gospodarstwo domowe składa się z czterech osób: rodziców i dwójki dzieci. Starsze generacje nie mieszkają ze swoimi dziećmi, ale we własnych domach.
→ Stało się tak, ponieważ w okresie przedindustrialnym pracowano najczęściej w szerokim gronie rodzinnym, zależność dzieci od rodziców utrzymywała się długo. Ojciec był nauczycielem zawodu, dziecko liczyło się jako siła robocza w gospodarce. Powstały w wyniku industrializacji i modernizacji rynek pracy najemnej umożliwił jednostce materialne uniezależnienie się od szerszej rodziny.
→ Ograniczeniem dla funkcjonowania rodzin dużych są warunki mieszkaniowe. Mieszkania miejskie są małe, liczba osób je zamieszkujących nie może być zbyt duża.
spadek urodzeń- spadek wskaźnika urodzeń obserwujemy wtedy, gdy przyglądamy się skali państw uszeregowanych od najbogatszych do najbiedniejszych oraz gdy śledzimy proces przechodzenia tego samego kraju na wyższe poziomy industrializacji i urbanizacji.
→ najbardziej rozwinięte kraje osiągają wskaźnik reprodukcji brutto zbliżony do zera.
→ obniżeniu się liczby dzieci w rodzinie towarzyszy proces podnoszenia ich „jakości”. Rodzice są zobowiązani do dbania o rozwój psychiczny i fizyczny dzieci oraz do wieloletniej ich edukacji przygotowującej do wejścia na rynek pracy.
spadek ważności szerszej grupy pokrewieństwa- dawniej krewni byli postrzegani jako źródło oparcia, pomocy materialnej, wspierania interesów, realizowania aspiracji. Jednostka była mocno zintegrowana z dużą rodziną, występowała i działała na rzecz jej dobrego imienia. Dzisiaj traktujemy krewnych jak znajomych czy przyjaciół, nie mają oni natomiast znaczącego wpływu na nasze decyzje i losy.
wzrost autonomii kobiet- w momencie, kiedy kobiety weszły na rynek pracy, dzięki zarobkowaniu osiągnęły niezależność materialną.
→ wzrost autonomii kobiet zaznaczył się także w stosunkach rodzinnych. Współczesna kobieta ma prawo wyboru partnera, może decydować o miejscu swojego zamieszkania, ma wpływ na kierunek kształcenia dzieci etc.
→ nadal jednak obowiązki i prace domowe pozostają głównie w rękach kobiety.
spadek autorytetu rodziców, wzrost autonomii młodzieży- w krajach rozwiniętych obserwujemy upadek autorytetu rodziców, szczególnie ojca.
→ w nowoczesnych, industrialnych strukturach nie ma możliwości przekazania zawodowych umiejętności dzieciom; szybkie technologiczne zmiany powodują, że ojciec nie może być odpowiednim wzorcem ani nie jest w stanie wprowadzić młodych na rynek pracy.
→ przyjaciele, mass media, eksperci, profesjonaliści i osobiste preferencje są decydujące wpływają na decyzję i wybory młodych ludzi. Różne instytucje edukacyjne pomagają młodym wchodzić na rynek pracy, nie rodzina.
Procesy różnicowania i specjalizacji a funkcje rodziny
Zmiany w zakresie i formie funkcji rodziny:
utrata funkcji ekonomicznej- dawniej rodzina produkowała prawie wszystko, co było niezbędne do zaspokojenia potrzeb jej członków. Brali w tym udział wszyscy członkowie rodziny.
→ funkcja ta stanowiła ważny czynnik integracyjny, była elementem podtrzymującym trwałość związków. Uczucie i szczęście osobiste partnerów ustępowały miejsce wspólnym ekonomicznym interesom grupy rodzinnej. Ojciec decydował o zamążpójściu córki kierowany głównie interesem ekonomicznym.
utrata opiekuńczo - zabezpieczającej funkcji rodziny- w dużej rodzinie osoby starsze miały zapewnione pomoc materialną, a w razie niedołęstwa także fizyczną opiekę ze strony członków rodziny. Same zresztą w dużym stopniu świadczyły usługi opiekuńcze najmłodszym członkom rodziny. Obecnie funkcja opiekuńcza rodziny jest ograniczona, zwłaszcza opieki nad starszym pokoleniem. Rodzinę wspomaga państwo, organizując system zasiłków, rent, emerytur oraz system środków opiekuńczych (domy starców, przedszkola)
coraz mniejsza rola wyznaczania przez rodzinę pozycji społecznej- dawniej, fakt urodzenia decydował o pozycji jednostki na całe życie. Społeczeństwa industrialne cechuje duża ruchliwość społeczna. Wyznaczanie przez rodzinę pozycji społecznej jej członków odgrywa coraz mniejszą rolę.
→ wiąże się to z upowszechnieniem w dzisiejszych typach społeczeństw bezpłatnych systemów kształcenia, zapewniających większą równość szans w uzyskiwaniu pożądanego wykształcenia i pozycji zawodowej.
Modernizacja- proces różnicowania się struktur
→ jest związana z postępem i wyraża się w procesach industrializacji i urbanizacji krajów
→ obejmuje sferę produkcji i instytucje życia społecznego, w tym rodzinę
Podstawowe funkcje współczesnej rodziny:
pierwotna socjalizacja i zaspokajanie indywidualnych emocjonalnych potrzeb jej członków- rodzina, to osoby, które jednostka kocha i przez które jest kochana, dające jej poczucie oparcia i bezpieczeństwa, jest też najlepszym miejscem socjalizacji dzieci. W rodzinie kształtują się cechy osobowościowe dziecka, rodzina wprowadza je w świat kultury danego społeczeństwa. Od rodziców w dużej mierze zależy kształt osobowości i postępowanie młodej osoby. Przez fakt społecznej izolacji małej rodziny następuje zbliżenie się do siebie dwóch generacji - rodziców i dzieci.
stabilizacja osobowości dorosłych w społeczeństwie.
funkcja prokreacyjna
Przemiany polskiej rodziny
Polska rodzina jest rodziną małą, opartą na małżeństwie, chociaż nie zawsze mieszkającą samodzielnie i samodzielnie prowadzącą gospodarstwo domowe. Większość polskich dzieci rodzi się w małżeństwach. Obserwacja zmian polskiej rodziny wykazuje znaczne ich podobieństwo do tych, które miały/mają miejsce w innych krajach naszego kręgu kulturowego. Towarzyszą im takie zjawiska, jak:
→ zmniejszająca się skłonność do zawierania małżeństw
→ rozwody
→ zawieranie powtórnych małżeństw
→ spadek dzietności i zawężona reprodukcja ludności
→ urodzenia pozamałżeńskie
→ zmiana struktury rodzin
Rodzina - upadek czy przejściowa dezorganizacja?
rozwód- objaw słabości rodziny; na jego zwiększoną liczbę wpływają np. dostępność jego uzyskania, fakt, że samotnej kobiecie dużo łatwiej niż kiedyś utrzymać się materialnie, co pozwala jej na zerwanie nieudanego związku. Rozwiedzeni w ogromnej większości zawierają powtórne związki małżeńskie.
→ z socjologicznego punktu widzenia, rozwód należy traktować jako przejaw dążenia do osiągnięcia idealnych stosunków małżeńskich niezbędnych dla zachowania równowagi psychicznej małżonków i pożądanej przez nich socjalizacji dzieci.
wskaźnik urodzeń i jego dynamika- spadek jego to wskaźnik upadku zasad tworzących podstawę społecznego zorganizowania, co w konsekwencji prowadzi do upadku rodziny i całych społeczeństw.
Rodzaje rodzin:
Rodzina pełna- małżeństwo z dziećmi
Rodzina niepełna- matka z dzieckiem lub ojciec z dzieckiem, zazwyczaj po rozwodzie, ale nie tylko. Rodziną niepełną jest też małżeństwo aż do momentu pojawienia się w nim dzieci.
Dual-career family (DINKS - duble income, no kids)- związki, w których partnerzy wzajemnie wspierają się w robieniu karier i nie chcą mieć dzieci.
Rodziny rekonstruowane- osoby po rozwodzie, z dziećmi, które zawierają powtórnie małżeństwa
Nieformalne małżeństwo (związek konkubencki, kohabitujący)- dwoje ludzi zamieszkujących razem
Rodzina społeczna (faktyczna)- jeśli w związku konkubenckim są dzieci (jej, jego, wspólne)
ROZDZIAŁ II: Przemiany świadomości. Indywidualizm a współczesna rodzina
Od mentalności kolektywistycznej do indywidualistycznej
Zmiany społeczne- zmiany zachodzące w ludzkiej mentalności ( w sposobie poznawania, klasyfikowania i oceniania społecznej rzeczywistości)- podstawą dla dokonywania ocen są osobiste lub grupowe interesy oraz przekonania normatywne.
Przekonania normatywne- to takie, które nie odnoszą się do rzeczywistości jako takiej, ale do rzeczywistości postulowanej, określają, jaka powinna ona być, jak jest sprawiedliwie i słusznie. (przekonania o tym co jest słuszne i jak być powinno).
→ podstawą przekonań normatywnych jest generalizacja społecznego doświadczenia znajdująca swój wyraz w modelach, ideologiach oraz wzorach społecznych.
→ ważną rolę w wyobrażeniach o tym, co sprawiedliwe, słuszne, jak być powinno odgrywa tradycja.
→ różnią się stopniem ogólności, centralności i dostępności introspekcyjnej. Są wśród nich takie, które stanowią dla człowieka osiowy element mentalności człowieka rozumianej jako system ogólnych zasad, którymi jednostka czy zbiorowość kieruje się przy przetwarzaniu informacji o życiu społecznym.
→ charakteryzują się one następującymi cechami:
są tworzone społecznie- stanowią składnik kultury, w ramach której toczy się życie danej zbiorowości
są zawarte w „strukturach głębokich” a więc mają charakter w zasadzie nieświadomy (bezrefleksyjny) - podmiot nie zdaje sobie z nich sprawy lub zdaje sobie z nich sprawę jedynie fragmentarycznie
mają formę „pewników” które warunkują stabilność i sensowność obrazu świata społecznego, a ich naruszenie jest źródłem zjawisk anomii
Wymiary ukrytych założeń normatywnych:
indywidualizm-kolektywizm- dotyczy sposobu ujmowania człowieka i relacji człowiek-świat.
→ w sposobie myślenia ludzi o ich relacji ze światem można wyróżnić dwie jakościowo różne całości (koncepcje), z którymi związane są całkiem inne systemy postaw, opinii i reakcji człowieka:
1) kolektywistyczna- grupa stanowi byt pierwotny, w stosunku do którego jednostka jest wtórna. Grupa jest bytem samoistnym, jednostka nie może poza nią istnieć i jest w sposób integralny od grupy zależna. Grupa, której jednostka jest jej członkiem, odpowiada za nią, stanowi źródło kryteriów dobra i zła. Jednostka jest zobowiązana do działania na rzecz grupy i poświęcania się dla niej. Główne wartości w stosunkach wewnątrzgrupowych to: harmonia, społeczna solidarność, odpowiedzialność, obowiązek, poświęcenie się
Człowiek ujmuje siebie jako członka określonej społecznej całości: rodziny, klanu, narodu, wspólnoty, religijnej. Relacje człowieka z innymi ludźmi różnią się zasadniczo w zależności od tego, czy są oni członkami tej grupy do której należy, grupy własnej, czy też należą do grupy obcej. W pierwszym wypadku relacje opierają się na zasadach więzi emocjonalnej, w drugim na zasadach rywalizacji.
2) indywidualistyczna- cechą jest ujęcie życia społecznego jako interakcji między jednostkami stanowiącymi byty samodzielne.
Człowiek ujmuje siebie jako wyodrębnioną jednostkę, która sama włada swoim losem i określa swoje związki z drugimi. Za podstawową formę więzi uznane są stosunki o charakterze kontraktu zakładające wzajemność interesów. Jednostka sama odpowiada za siebie, określa, co jest dla niej dobre lub złe. Wymiana, która jest podstawowym elementem relacji między autonomicznymi jednostkami, nie wyklucza uczuć sympatii czy zażyłości.
Głównymi wartościami są: autonomia, poleganie na sobie, prywatność, kontrola osobista.
b) równościowy-hierarchiczny- przyjęcie każdego z nich prowadzi do innych przekonań na temat sprawiedliwości i słuszności stosunków władzy, szacunku, odpowiedzialności, rozdziału dóbr.
→ trwała niepewność co do własnych możliwości radzenia sobie z rzeczywistością skłania do preferowania wizji świata o ładzie hierarchicznym
→ poczucie własnej siły, pewności, skłania do przyjęcia równościowej koncepcji ładu.
Kolektywistyczno-hierarchiczny sposób myślenia:
→ odpowiada tradycyjny wzorzec rodziny
→ rodzina oparta jest na władzy mężczyzny sprawowanej autokratycznie
→ zhierarchizowanie opiera się na statusie przypisanym, każdy ma swoje określone miejsce, kobieta podporządkowana jest mężowi, małe dzieci z racji wieku kobiecie.
→ gospodarowanie dobrami materialnymi należy do głowy rodziny
→ mężczyzna odpowiada za rodzinę, troszczy się o potrzeby członków, ale nie liczy się z ich indywidualnymi preferencjami
→ stosunki w rodzinie określane są normami obyczajowymi, religijnymi, prawnymi tego społeczeństwa, którego rodzina stanowi podstawowy element.
→ członek rodziny, który narusza zasady zostaje wykluczony (wydziedziczenie)
Indywidualistyczno-równościowy sposób myślenia:
→ partnerski wzorzec w funkcjonowaniu i postrzeganiu rodziny
→ egalitaryzm- podobny udział małżonków w życiu rodzinnym, również ich władza, prawa i obowiązki
→ wzrost znaczenia rodziny jako grupy pierwotnej, nie instytucji
→ uznanie za podstawową emocjonalno-ekspresyjną funkcję rodziny (zaspokajanie potrzeb miłości, samorealizacji)
→ w skład rodziny wchodzą odrębne jednostki, które różnią się między sobą, ale te różnice nie uzasadniają różnicy praw, szans, obowiązków
→ stosunki między małżonkami są realizowane na zasadzie wzajemności
→ każdy członek rodziny ma prawo do realizacji swoich dążeń pod warunkiem, że szanuje też takie dążenia innych
Atomistyczna rodzina w ujęciu Zimmermana
Rodzina atomistyczna wg Zimmermana- można tak nazwać rodzinę współczesną, ponieważ jednostka jest wolna od rodzinnych zobowiązań, jeśli nie zagraża to zadowalającemu funkcjonowaniu społeczeństwa. Państwo w większym stopniu niż rodzina wyznacza funkcjonowanie człowieka. Jednostka jest wolna i może robić co chce, dopóki państwo jej tego nie zabrania.
Różnice między kontraktami małżeńskimi a kontraktami innego typu wg Zimmermana:
małżeństwo nie może być unieważnione przez jedną ze stron, jego fundamentalne warunki mogą być zmienione jedynie za obopólną zgodą stron; zawiązywanie, rozwiązywanie małżeństw pozostaje w kwestii odpowiednich organów państwowych
małżeństwo ma wpływ na status jednostki; zawarcie małżeństwa czyni z kobiety zonę, z mężczyzny męża, dzieciom nadaje się wstępnie status rodziców
mąż i żona swoją tożsamość prawną mają włączoną w cały system prawny
małżeństwo to kontrakt, w którym mogą nastąpić zmiany bez porozumienia zainteresowanych stron - spowodowane np. zmianami prawa rodzinnego
Wybór i wymiana w rodzinie
Teoria wymiany społecznej- jednostka ludzka unika zachowań kosztownych i poszukuje dla siebie takich pozycji, stosunków i sytuacji, które umożliwiają jej osiąganie maksymalnych korzyści i zysków. Teoria ta nawiązuje do tradycji behawioryzmu tj. do teorii zachowań ludzkich, wzajemnego oddziaływania jednostek na siebie. Całokształt życia społecznego uważany jest za swego rodzaju rynek ekonomiczny, gdzie dokonują się transakcje, ludzie wymieniają wartości nagradzające i karzące. Jeśli człowiek w przeszłości, reagując na zachowanie innych ludzi uzyskał nagrodę, to w przyszłości w podobnych sytuacjach będzie reagował tak samo jak niegdyś. Jeśli natomiast był ukarany, będzie unikał tego typu sytuacji
Małżeństwo z punktu widzenia teorii wymiany:
→ małżeństwo tradycyjne to grupa oparta na ścisłym podziale obowiązków
→ mężczyzna to wyżywiciel rodziny, kobieta to gospodyni domowa
→ dysponowanie przez mężczyznę pieniędzmi stawiało kobietę w niekorzystnych z nim relacjach
→ brak autonomii, uzależnienie materialne kobiety od mężczyzny często prowadziło do sytuacji, w których relacje wymiany między partnerami były bardziej korzystne dla mężczyzny
→ małżeństwo partnerskie - autonomia kobiety, możliwość określania warunków wymiany z partnerem