ORGANIZACJA BRZMIENIOWA TEKSTU
Dbałość o warstwę brzmieniową widoczna jest w większym stopniu w tekstach poetyckich i literackich, niż w innych rodzajach tekstów.
Zabiegi stylistyczne służące do wydobycia walorów estetycznych warstwy brzmieniowej noszą wspólną nazwę - eufonia.
Eufonia podkreśla obecność i funkcjonalność estetyczną materiału fonicznego tekstu, chodzi więc o stworzenie dla warstwy brzmieniowej tekstu pewnej względnej autonomii. Jeśli odbierzemy dźwiękom mowy ich znaczenie, to mają one do nas przemawiać na takiej samej zasadzie jak muzyka, która nieobciążona semantycznie (bez słów) wywołuje emocje.
Onomatopeja - z gr. tworzenie nazw. Onomatopeją nazywamy takie ukształtowanie warstwy brzmieniowej przekazu językowego, taką jej organizację naddaną, która polega na oddaniu za pomocą głosek zjawisk dźwiękowych spoza języka. Zjawiska dźwiękonaśladownictwa wywodzi się ze sporej grupy wyrazów, które, które powstały z naśladownictwa dźwięków przyrody, odgłosów czynności etc. W wyrazach tj. pukać, kukać, dudnić, mamy do czynienia z dźwiękowym podkreśleniem związku wyrazu z jego desygnatem, zjawiskiem, które wyraz onomatopeiczny oznacza - daje to efekt estetyczno - ekspresywny. Może to być tez np. używanie przy opisie burzy głosek zwartowybuchowych, czy oddanie szumu deszczu wyrazami zawierającymi głoski szczelinowe, bezdźwięczne.
Aliteracja - zjawisko aliteracji polega na rozpoczynaniu dwu lub większej ilości wyrazów w ciągu od tych samych głosek, ale już nie w celu doraźnej ekspresji. Powtarzanie tych samych głosek nie tylko w nagłosie wyrazu, ale i w innych pozycjach również nazywa się aliteracją. Obszar tekstu objęty aliteracją może być to od dwóch słów aż po cały utwór, ale wtedy utwór nie powinien być zbyt długi. Czasami aliteracja może być po prostu zabawą.
Wartość ekspresywna aliteracji polega nie na naruszeniu ilościowej normy pojawiania się głosek w jakiejś zamkniętej lub nie całości tekstu. Aliteracja najlepiej jest dostrzegana na przestrzeni wersu bądź zdania, w których jeśli wystąpi funduje homofonię, czyli jednorodność dźwięków językowych. Aliteracja stwarza jednak pewien problem teoretyczny. W języku polskim mamy ok. 50 fonemów, które w różnych kombinacjach tworzą całą naszą leksykę. Powtarzanie głosek jest konsekwencją wypowiedzenia już najprostszych zdań. Problem - które powtórzenia głosek sa aliteracją sensu stricte, które zaś konsekwencją mówienia. Odpowiedź - ekspresywna wartość aliteracji wynika nie tylko z homofonii, lecz także stąd, że aliteracja przynosi ze sobą zwykle przesunięcia semantyczne. Nie ma ekspresji bez semantyki nawet w warstwie brzmieniowej - języka, tekstu.
Harmonia głoskowa - powtarzanie samogłosek w identycznej lub podobnej kombinacji
Niewesoła, niewesoła
Dzień i noc nad brzegiem morza
Stoi w skałę przemieniona
(Gałczyński, Niobe)
eoeaeeoa
eioaeeoa
oiaeeeoa
Segmentacja tekstu - częściami wydzielonymi tekstu może być akapit, rozdział, akt, ale stylistyke obchodzi mechanizm, zasada, cel i ekspresywny efekt podziałów w obrębie mniejszych całości semantycznych tekstu, począwszy od słowa aż po wypowiedziane zdanie. Segmentacja nie występuje w komunikacie o funkcji komunikatywno - poznawczej, pojawia się ona dopiero w momencie nacechowania ekspresywnego. W segmentacji tekstu dostrzegamy funkcjonowanie dwu czynników prozodyjnych języka: akcentu i pauzy, które wykazują pełną wzajemną współzależność. Ważna jest także intonacja.
Akcent - podstawową funkcję akcentu w polskim systemie językowym jest sygnalizowanie granicy wyrazów, pełni więc akcent niejako ze swej natury funkcję segmentacyjną. Ta funkcja akcentu określa jego charakter - ekspiratoryczny, co oznacza, że samogłoska znajdująca się pod akcentem wymawiana jest mocniej i na wyższym tonie.
Sposoby stylistycznego nacechowania za pomocą akcentu:
uporządkowanie stosunku sylab akcentowanych i nieakceptowanych, zabieg spotykany często w wierszu sylabotonicznym, ale czasem także w prozie
transakcentacja - zjawisko to polega na przemieszaniu akcentu z sylaby, która powinna być akcentowana, na nieakceptowaną w ciągu sylabicznym:
A ten jej tancerz, Dżuli imieniem,
Twardy w ramionach, pierś - łuk,
Kamienie, kamienie, o - oj kamienie,
Kamienie, kamienie, na szosie tukł.
Transakcentacja to również dostosowanie ilości akcentów wyrazowych do potrzeb muzycznej realizacji tekstu, np.:
Zachodź że słoneczko
Skoro masz zachodzić
Bo mnie nogi bolą
Po tym polu chodzić -- pomnażanie ilości akcentów w tekście i ich przemieszanie
Takie przesunięcia akcentowe uczynione dla potrzeb muzyki nazywamy transakcentacją meliczną. Normą jest, że teksty śpiewane posiadają więcej akcentów od tych samych tekstów nieśpiewnych.
Intonacja - melodia tekstów i ich rytm w codziennych kontaktach językowych nie narzucają się zbyt jaskrawo, ale każdy użytkownik języka wie, z jakimi oporami dociera do nas komunikat językowy wypowiadany na jednej wysokości tonu i słabiej niż nakazuje zwyczaj językowy uwydatniający te sylaby, które powinny być akcentowane. Każdy człowiek ma swój indywidualny sposób tonicznego modulowania wypowiedzi, jednak mimo tych cech indywidualnych istnieje podobieństwo sposobów ywmawiania tego samego rodzaju zdań, np. oznajmujących, pytających.
Zdania oznajmujące - linia intonacyjna (melodia zdaniowa) przebiega w taki sposób, że pomiędzy tonem, jakim zaczęto komunikat językowy, a tonem, na którym się go kończy, istnieje ton wyższy. Jest to rosnąco - opadająca linia intonacyjna.
Zdanie pytające - posiada tylko melodie rosnącą (rosnąca linia intonacyjne). Linia ta może być bardzo stroma, jakw zdaniu: Byłes na wycieczce?, lub nieco spłaszczona, gdy zdanie pytające rozpoczyna się od partykuły pytającej lub zaimka pytajnego: Czy byłeś na wykładzie? Kto był na wykładzie?
Zdanie rozkazujące - ma mocno zredukowany odcinek melodii rosnącej i rozbudowany odcinek melodii opadającej.
Linia rosnąca intonacyjna - antykadencja
Linia opadająca intonacyjna - kadencja
W zależności od tego, jak stroma jest linia intonacyjna, możemy mówić o półantykadencji i ćwierćantykadencji.
Kadencja - w zależności od tego, jak gwałtownie opada - półkadencja i ćwierćkadencja.
Kadencje i antykadencje noszą wspólną nazwę - intonemy.
Antykadencja wskazuje podmiot, kadencja to, co się o nim orzeka w zdaniach prostych. Porządek ten zostaje naruszony przez inwersję. W większych tworach składniowych, w zdaniach rozwiniętych i złożonych intonemy pełnią funkcję wyłącznie segmentacyjną, wydzielając poszczególne człony syntaktyczne.
Umiejętność posługiwania się intonemami ożywia nasza mowę. Nadawanie rytmu - poprzez zmianę długości cząstek zdań objętych intonemami ( w celu uniknięcia monotonii).
Intonacja pełni ,oprócz funkcji segmentacyjnej, także ekspresyjną.
Pauza i pauza syntaktyczna
Pauza syntaktyczna - pauza w połączeniu z intonemami, czyli pauza na usługach składni, nazywana tez pauzą intonacyjną. Z występowaniem takiej pauzy spotykamy się przeważnie po kadencji i wtedy pauza taka w zasadzie nie posiada ładunku ekspresji, natomiast prawdziwy walor uzyskuje wypowiedź, gdy pauzy takie pojawiają się pomiędzy następującymi po sobie antykadencjami, a zwłaszcza pomiędzy antykadencją a kadencją.
Pauza taka służy oczywiście w swojej prymarnej funkcji do podkreślenia związków składniowych, ale jej największe obciążenie ekspresywne uwidacznia się wtedy, gdy występuje w połączeniu z zabiegiem przesunięcia granicy intonemy, dzięki czemu rozbija ona cząstkę składniową, której z punktu widzenia potrzeb składni jako takiej dzielić nie trzeba, np