BARBARA OLSZEWSKA-DYONIZIAK
„CZLOWIEK - KULTURA - OSOBOWOSC. Wstep do klasycznej antropologii kulturowej”
ANTROPOLOGICZNE PODEJSCIE DO ZAGADNIEN ORGANIZACJI SPOLECZNEJ
Organizacja spoleczna - pojecia podstawowe
Fred Gearing: antropologiczne rozroznienie: jednostka; osoba; rola
Podstawowe koncepcje za pomoca ktorych konstruuje sie antropologiczne teorie dotyczace grup spolecznych, instytucji spolecznych i spoleczenstwa globalnego
Jednostka jest kilkoma roznymi osobami, w zaleznosci od kontekstu spolecznego w danym momencie (np. ojciec wobec syna, gospodarz wobec gosci)
JEDNOSTKA - CZLOWIEK JAKO ORGANIZM BIOLOGICZNY (kształtowany pod wzgledem fizycznym i umyslowym przez rozne typy srodowisk oraz mozliwosci)
Kazda osoba identyfikuje wiele jednostek
OSOBA - STATUS I ROLA
Rola /Status/ (wg definicji Ralpha Lintona z 1936 r.) - odrebny od jednostki zbior praw i obowiazkow; moze byc wyrazony jedynie za posrednictwem jednostek (trudno przeprowadzic rozroznienie pomiedzy statusem a ludzmi, ktorzy go posiadaja i wypelniaja; porownanie z kierowaniem samochodu)
Przy czym rola spoleczna stanowi dynamiczny aspekt statusu (tzn jest blizsza rzeczywistemu zachowaniu)
STATUS - POSTULOWANY ZESPOL PRAW I OBOWIAZKOW (wynikajacy z miejsca, jakie zajmuje dana jednostka w strukturze spolecznej)
ROLA - WZGLEDNIE STALY I WEWNETRZNIE SPOJNY SYSTEM RZECZYWISTYCH ZACHOWAN (bedacy reakcjami na zachowanie innych osob) PRZEBIEGAJACY WG + - USTALONEGO WZORU (zwiazanego z zajmowana pozycja spoleczna)
ORGANIZACJA SPOLECZNA - zespol zasad, wg ktorych ludzie lacza sie w zbiorowosci i grupy, zbior regul, norm i wzorow zachowania, a takze zespol srodkow, za pomoca ktorych zbiorowosci te utrzymuja rownowage wew. (swoj wew. lad)
ZBIOROWOSC SPOLECZNA - wszelkie mniej lub bardziej trwale ugrupowania ludzi charakteryzujacych sie posiadaniem jakiejs cechy wspolnej, wyroznionej przez zew. Obserwatora, choc niekoniecznie uswiadamianej przez samych czlonkow zbiorowosci.
GRUPY SPOLECZNE - (najwazniejsze sposrod zbiorowosci spolecznych) - liczba osob (min 3) powiazanych systemem stosunkow uregulowanych przez instytucje, posiadajacych pewne wspolne wartosci, oddzielonych od innych zbiorowosci wyrazna zasada odrebnosci
Grupy pierwotne i wtorne
Grupy male i duze
Grupy formalne i nieformalne
Grupy dobrowolne i przymusowe
Grupy celowe, grupy krewniacze, grupy lokalne, itp.
Im wiecej grup tym organizacja spoleczna bogatsza i bardziej zroznicowana, a zarazem bardziej zwarta i silniejsza (wiec nie wszystkie z tych grup maja odbicie w spoleczenstwach prostszych)
Organizacja spoleczna na szczeblu pierwotnym
Tu wazne zasady integracji: plec, wiek, pokrewienstwo, miejsce zamieszkania, pozycja spoleczna, system wladzy i sila polityczna, zawod, wierzenia totemiczne, funkcje magiczno-religijne, zasada asocjacji (czyli dobrowolne uczestnictwo)
POKREWIENSTWO: wyrasta z 2 faktow - wspolnota krwi i malzenstwo
Nauka o pokrewienstwie
WSPOLNOTA KRWI: ojciec-syn; wnuk-dziadek - wiez genealogincza; ZASADA WSPOLNEGO POCHODZENIA = ZASADA DESCENDENCJI
W lit. antrop.: DESCENDENCJA = stosunek spoleczny miedzy danym osobnikiem a przedstawicielem starszej generacji w grupie, w ktorej on zyje; wazny czynnik z socjologicznego punktu widzenia, bo zapewnia ciaglosc grupie rodzinnej (ktora jest zdefinicji nietrwala); okresla uprawnienia jednostki do czlonkowstwa w grupie krewniaczej (klanie czy linneazu), czyli uprawnia do nazwiska i pozycji, a takze przywilejow majatkowych
MALZENSTWO: POWINOWACTWO (innego typu wiez)
Powinowactwo i descendencja - zbiegaja sie w RODZINIE
RODZINA = OJCIEC, MATKA, DZIECKO (niezaleznie od zewnetrznej formy, jaka rodzina przybiera w poszczegolnych spoleczenstwach); w rodzinie ma poczatek wszelkie pokrewienstwo
W wielu spolecznosciach POKREWIENSTWO nie jest odczuwane jako stosunek biologiczny, ale SPOLECZNY; np.: adoptowane dzieci maja te same prawa co potomstwo naturalne
okreslenie WSPOLNOTA KRWI odnosi sie do stosunku BIOLOGICZNEGO
u nas zwykle genitor=pater; tymczasem w spolecznosciach pierwotnych czesto sytuacja, kiedy ojciec biologiczny jest czlonkiem rodziny i wychowuje dziecko, ale za ojca spolecznego uznawany jest kto inny, np. brat matki
czasami widac to nawet bardziej jaskrawie: niektore plemiona afrykanskie - zwyczaj, ze kobieta zawiera malzenstwo z inna kobieta, ktora pelni funkcje `pater' w stosunku do dzieci tej pierwszej (rzeczywisty ojciec stanowi cos w rodzaju tolerowanego przez zwyczaj kochanka)
pochodzenie zazwyczaj ustalane w 1 linii, tzn. UNILATERALNE (w formie patrylinearnej lub matrylinealnej); rzadziej bilateralne
pokrewienstwo (zawsze bilateralne) a descendencja (ustalana wg unilateralnej zasady)
zasada sukcesji (przekazywanie pozycji spolecznej); zasada dziedziczenia (przekazywanie mienia) tez UNILATERALNE
Terminologia pokrewienstwa
Sposob okreslania krewnych w spoleczenstwie pierwotnym rozni sie od naszego (czasem nawet w znacznym stopniu)
KILKA PODSTAWOWYCH SYSTEMOW POKREWIENSTWA:
SYSTEM ESKIMOSKI: odrebne okreslenia dla czlonkow nuklearnej rodziny (matka, ojciec, brat, siostra), brak rozroznien terminologicznych pomiedzy wszystkimi innymi krewnymi (wspolne miano kuzyn)
SYSTEM HAWAJSKI: wszyscy krewni tej samej generacji okreslani wspolnym terminem (np. ojciec, wuj, stryj = `ojciec'; matka, ciotka, stryjna = `matka'; mescy i zenscy kuzyni = bracia, siostry)
SYSTEM IROKESKI: wspolny termin dla ojca i stryja; wspolny termin dla matki i ciotki; odrebne terminy dla brata matki i siostry ojca; kuzyni paralelni - bracia, siostry; kuzyni na krzyz - odrebny termin
SYSTEM OMAHA (silna organizacja patrylinearna, wyraznie odrozniani krewni ze strony ojca i ze strony matki): kuzyni na krzyz z matrylinearnej strony laczeni sa z generacja rodzicow (siostra matki lub bratem matki), podczas gdy ci ze strony ojca sa laczeni z dziecmi `ego'; aby podkreslic sile patrylinearnej grupy descendencji, kuzyni na krzyz ze strony matki lączeni sa z linneazem matki `ego' (linneaz ten daje zycie `ego'); linneaz `ego' stoi w tym samym stosunku do dzieci siostry ojca i wlasnej siostry `ego'
SYSTEM CROW (matrylinearny odpowiednik systemu Omaha): wspolny termin dla matki i ciotki; wspolny termin dla ojca i stryja; wspolny termin dla siostry ojca i jej corki
DESKRYPTYWNY SYSTEM POKREWIENSTWA: kazdy rodzaj i stopien okreslany jest osobnym terminem
Czlonkowie spolecznosci, mimo uzywania wspolnej nazwy na okreslenie pewnych klas krewnych, dokladnie ich odrozniaja ze wzgledu na stopien pokrwienstwa.
(tzw malzenstwo grupowe - bledna koncepcja)
Wspolne terminy - podkreslenie wzajemnej solidarnosci, ustalenie kategorii osob, z ktorymi nie wolno wstepowac w zwiazki malzenskie
Podstawowe ugrupowania krewniacze: rodzina nuklearna i rozszerzona, linneaz, rod
Malinowski: wiezy klanowe nigdy nie zastepuja rodziny, pojawiaja sie w zyciu osobniczym znacznie pozniej (ostra krytyka teorii, ze tzw malzenstwo grupowe jest wczesniejszym etapem rozwoju rodziny)
3 PODSTAWOWE FORMY RODZINY:
MONOGAMIA
POLIGYNIA
POLIANDRIA ( rzadko wystepuje, jak dotad zanotowano taki model w pld-zach Chinach i na Cejlonie, w Tybecie oraz na Wyspach Markizach na Polinezji)
WSPOLNOTA (ROZSZERZONA RODZINA) - pewna liczba rodzin indywidualnych, zamieszkujacych wspolne terytorium i wspolnie gospodarujacych; takze grupa lokalna i jednostka ekonomiczna
RODZINA jako grupa spoleczna - nietrwala (konczy sie wraz ze smiercia jej czlonkow), w przeciwienstwie do LINNEAZU czy RODU (tu trwalosc strukturalna)
LINNEAZ - grupa krewniacza oparta na wspolnej descendencji, w ktorej wzajemny stopien pokrewienstwa jej czlonkow jest znany i scisle ustalony; lenneaz zawsze unilateralny; czlonkowie linneazu wywodza sie od przodka zalozyciela, ktory zyl jakies 5-6 pokolen wstecz
Linneaz patrylinearny - obejmuje wszystkich meskich potomkow wywodzacych sie od przodka zalozyciela
Zasada inkluzywnosci linneazu - mniejsze segmenty wchodza w sklad wiekszych
Zasada kalateralnosci linneazu (symetrycznosci) - przedstawiciele danego linneazu okreslaja swe miejsce nie tylko w stosunku do bezposredniego przodka, ale tez do rownoleglego linneazu zalozonego przez jednego z braci tubylca (linneaz moze istniec wowczas, gdy ma jakas grupe opozycyjna - schemat)
ROD (KLAN) - szersza od linneazu (i inaczej zorganizowana) grupa krewniacza; egzogamiczna grupa spoleczna, ktorej czlonkowie uwazaja sie za spokrewnionych, podzielaja przeswiadczenie o wspolnym pochodzeniu od wspolnego przodka (przy czym pokrewienstwo to jest zazwyczaj fikcyjne, poniewaz czlonkowie rodu nie zawsze sa w stanie wykazac rzeczywiste powiazania genealogiczne ze wspolnym przodkiem); w porownaniu do linneazu klan jest grupa szersza, nie tak zwarta i nie posiadajaca tak zlozonego charakteru strukturalnego.
Fikcyjne pokrewienstwo w rodzie - poczucie solidarnosci i wzajemne zobowiazania
Klany dawniej - organizacje wojenne i prawno-polityczne, tzn posiadaly swe rady seniorow (karanie, roztrzyganie sporow, wylanianie wodza); posiadaly znaczenie religijno kultowe; regulowaly sposob zawierania malzenstw
FRATRIA - 2 lub wiecej klanow polaczonych w 1 (czesto egzogamiczna) grupe
MOIETIE - termin odnoszacy sie do takiej organizacji spolecznosci, gdzie grupa podzielona na 2 symetryczne egzogamiczne polowy, tzn. mezczyzni z jednej moietii musza sie pobierac jedynie z kobietami z drugiej (ten typ organizacji wystepuje glownie u Indian amerykanskich, w Australii, na Melanezji, u Ostiakow i Jakutow na Syberii)
GRUPY WIEKU
Zasada organizacji ludzi w grupy na szczeblu plemiennym (czasem systemm zlozonej i wypracowanej organizacji, zwlaszcza wsrod niektorych plemion afrykanskich)
Szczegolna rola ceremonii inicjacji
Funkcje systemu grup wieku: szkolenie mlodziezy w sztuce wojennej, odrebna grupa wojownikow (ktorym nie wolno zakladac rodzin), grupa czuwajaca nad ladem publicznym, etc. oraz przekazywanie tych funkcji w miare wzrastania pokolen; system stwarza wiezi wspolpracy i wzajemnej pomocy w obrebie grupy
System grup wieku stanowi niejako poprzeczny przekroj danego spoleczenstwa, przecinajacy wiez oparta na zwiazkach krwi (dodatkowe wzmocnienie wiezi spolecznej glownie w tych spoleczenstwach, ktore wymagaja zwartej i silnej organizacji wojskowej)
Na skutek wplywow europejskich - szkola, sluzba wojskowa, funkcje administracyjne i zawodowe wkraczaja w miejsce dawnego systemu grup wieku
PLEMIE
Pojecie kluczowe dla struktury spoleczenstw pierwotnych
PLEMIE - ponadnarodowa spolecznosc charakteryzujaca sie wspolna organizacja polityczna i spoleczna, wspolnota historii, kultury i jezyka oraz wspolnie zamieszkiwanym terytorium
Niektorzy autorzy dodaja tu swiadomosc wspolnoty, ale to zdaje sie wlasciwie odrozniac plemie od narodu
Kategoria plynna i daleka od scislosci
JEDNOSTKA PLEMIENNA - odcieta przez nowe granice polityczne od swego dawnego terytorium galaz plemienna
WCZESNE AFRYKANSKIE PANSTWA-MIASTA
Glownie okres sredniowieczny (takze nowozytny)
Wysoki poziom cywilizacyjny
Kamienne budownictwo, systemy irygacyjne, gornictwo i metalurgia
Garnacarstwo, uprawa roslin, umiejetnosc konserwacji gleby
Ponadplemienny system centralnej wladzy lennej
Czasem calkiem wysoki poziom rozwoju instytucji prawnych: sadowniczych, wykonawczych i ustawodawczych
Dlaczego postep cywilizacyjny, ktory w afryce do pewnego momentu przebiegal podobnie jak w Europie, zostal zahamowany?
Immanentna niestalosc feudalnych panstw - wzajemna rywalizacja i czeste wojny
Interwencja panstw europejskich (Portugalczycy w XVI w) - niszczy rodzimy handel i burzy rownowage spoleczna (handel niewolnikami)
W panstwach z poludnia Afryki - inwazja barbarzynskich plemion z polnocy