Wykład nr 9; 13.01.2010
Strefowości przyrodnicze
Granice równoleżnikowe
- strefa arktyczna, subarktyczna, umiarkowana, podzwrotnikowa, zwrotnikowa, równikowa
itd. Tylko na południu wyróżnia się strefę subantarktyczną, i antarktyczną
Prawidłowość: ze zmianami szerokości geograficznej wiążą się zmiany występowania elementów, środowiska przyrodniczego i natężenie zjawisk.
Pewne czynniki/ elementy nie zawsze są tak rozmieszczone
->cz. astrefowe:
-ukształtowanie powierzchni (zmiany wraz z m.n.p.m) czyli zmiany w górach mają charakter pionowy (ekspozycja związana z przebiegiem wielkich pasm górskich - południkowy i równoleżnikowy)
-odległość od morza/oceanu
-prądy morskie
One zaburzają strefowość przyrodniczą.
- Roślinność wykazuje strefowość - warunki klimatyczne (temperatura powietrza, wody i gruntu, układ ciśnień, wiatry strefowe ale też lokalne i anomalne, opady - strefy występowania opadów), zaburzenie przebiegu równoleżnikowego stref klimatycznych (Europa, Am. Płn) wiele zjawisk ma układ południkowy
-wody - ( dopatrujemy się strefowości w reżimach rzecznych, wielkości obiegu wody, chemizmu wody, wielkości transportu rzecznego)
-gleby
-procesy wietrzeniowe zaniku powstawania pokrywy glebowej
-roślinność - (wykształcenie stref roślinności, ale i występowanie pozastrefowe)
-krajobrazy kuli ziemskiej (nurt, który wskazuje na uzależnienie procesów geomorfologicznych od krajobrazów)
STREFA SUCHA I PÓŁSUCHA
-kryterium klimatyczne: strefa sucha to obszar na którym suma opadów w ciągu roku jest niższa niż 250 mm w krajach śródziemnomorskich(?) (str. półsucha - wzrost do 500mm),a 500 mm w Afryce południowej i Ameryce. Różnice granicznej wielkości opadów wiążą się z różnymi temperaturami, od których zależy ewapotranspiracja
-> wskaźnik suchości < 0,2
Wydzielanie też na podstawie:
-roślinności - kryterium roślinne (rzadko), ubóstwo gatunkowe
-granice mają charakter stref przejściowych o szerokości 100-200km
Obszary suche i skrajnie suche (około 15-20% powierzchni lądów)
- na wszystkich kontynentach (wyjątkiem jest Antarktyda - pustynie lodowa, b. niskie sumy opadów, brak roślinności)
- na różnych wysokościach
-w trzech strefach klimatycznych : umiarkowana, podzwrotnikowa, zwrotnikowa
- na wybrzeżach i wgłębi lądu
Określa się również pustynie oceaniczne - ubóstwo planktonu, brak ławic ryb.
% powierzchni strefy suchej na kontynentach
Afryka 31,9 %
Azja 31,7%
Australia 10,8%
Ameryka N 12%
Ameryka S 8,8%
Europa 4,9%
Warunki klimatyczne, roślinność i inne cechy:
-małe i nieregularne opady roczne - 200- 250 (gdzieniegdzie do 500)mm; kilka dni w ciągu roku ale w ciągu jednego dnia do 80 mm a nawet do 200mm
- intensywna insolacja (?)
- duża dobowa amplituda temperatur (do 40⁰); na pustyniach chłodnych duże roczne amplitudy
- małe zachmurzenie; wyjątek - pustynie przybrzeżne, mgielne
- wysokie parowanie, stały niedosyt wilgoci
- niska wilgotność względna 20-30%; wyjątek - pustynie na wybrzeżach kontynentów
-brak stałych rzek; przez cały rok wody mają tylko rzeki allochtoniczne przepływające przez pustynie (allochtoniczne - przepływające przez kilka stref klimatycznych) np. Nil, Oranje, Zambezi, Amu-daria, Syr-daria, Turyn, Indus, Kolorado, Murray, Tygrys, Eufrat.
-brak stałego odpływu powierzchniowego; okresowe koryta rzek
wadi (uedy) - arabskie tereny
creek - Australia
omurambo - wąwozy suche, Afryka Płd, Kalahari
arroyo - suche kaniony, Ameryka N
-silnie zmineralizowane okresowe i wysychające jeziora słone - salary (Salar de Atacama, Salar de Coipusa) i sodowe; sebki (w Afryce, a w Azji takyr ) -ilaste, słone, równinne dno powstałe w miejscu wyschniętego jeziora cechującego się dużym zasoleniem; szotty - słone bagniska; jeziora boraksowe - w których wodzie dominuje czteroboran sodu.
-wody podziemne (na obrzeżach pasm górskich), artezyjskie (występują głębiej; Sahara, Australia)
-gleby zasolone (arenosole, regosole, litosole, jermosole, kserosole, gipsosole, sołońce) pozbawione próchnicy; wykorzystanie rolnicze możliwe przy zastosowaniu nawodnień
-rzadka, rozproszona roślinność: sukulenty, roślinność efemeryczna, kserofity, halofity
-zjawisko allelopatii
-najbardziej wrażliwy ekosystem na kuli ziemskiej
-intensywne procesy wietrzenia fizycznego skał: wietrzne, insolacyjne, mrozowe (w górach)
-powstawanie pokrywy wietrzeniowej: solne, gipsowe, wapienne
-ostańce
-góry wapienne
po deszczach silne działanie wody płynącej
- erozyjne (pedymenty -spłaszczenia; głęboko wcięte doliny płaskodenne)
-akumulacyjne (stożki napływowe, równiny akumulacyjne zbudowane z osadów mułowo-ilastych)
Np. stożki napływowe w Dolnie Śmierci w USA
silne działanie wiatru
-erozyjne (grzyby skalne, niecki deflacyjne, korazyjne)
-akumulacyjne (ripplemarki, wydmy, draasy)
Typy wydm: barchany, gwiaździste, podłużne (seify)
Rozmieszczenie pustyń:
cyrkulacja atmosferyczna
Pustynie gorące na obrzeżach zwrotnikowych związane są z układem krążenia powietrza w strefie zwrotnikowej (komórka Hadley'a), gdzie przez cały rok utrzymują się strefy wysokiego ciśnienia i słoneczna, bezchmurna pogoda. Napływające gorące masy powietrza, pozbawione wilgoci, opad sporadyczny i nieregularny.
-pustynia Shara, Kalahari, Gibsona, Chihuahua, Wielka Pustynia Piaszczysta, Rub al-Chali;
kontynentalizm klimatu w umiarkowanych szerokościach geograficznych (zmienność temperatur i chłodne zimy)
- pustynie Azji środkowej, Patagonia, pustynie Chile
cień opadowy - zawietrzna strona wzniesienia, uboższa w opady niż strona dowietrzna, wilgotne powietrze unoszące się po stronie dowietrznej zostawia tam większość wilgoci, po przekroczeniu jest więc suche i nie przynosi opadów
-pustynie w cieniu Andów, gór Skalistych
zimne prądy morskie
nad oceanami, na zachodnich wybrzeżach kontynentów; powietrze nad zimną wodą prądu jest chłodne i z małą ilością pary wodnej; przy spotkaniu ciepłego, wilgotnego powietrza znad ciepłych wód oceanu z zimnym powietrzem ->kondensacja pary wodnej; tworzą się mgły (ilość pary wodnej jest zbyt mała do powstania opadów);
-np. pustynia Namib - zimny prąd Benguelski, p. Atacama - zimny prąd Peruwiański
Typy klimatyczne pustyń:
typ |
% powierzchni obszarów suchych |
Przykład
|
gorąca |
43 |
środkowa Sahara, p. Arabska, Wlk. Pust. Piaszczysta |
umiarkowana |
18 |
południowa Sahara, p. Kalahari, p. Simpsona |
chłodna |
15 |
północna Sahara, p. Atacama, p. Mojave |
zimna |
24 |
Gobi, p. Chilijskie |
Litologia i gleby
-skaliste: hamady, gruzowe
-żwirowe: senir, reg, gibber,
-piaszczyste: erg, turk, kum,
-piaszczysto- żwirowe: mong., gobi
-ilasto-pylaste
-ilaste: takyry, playa,
-zasolone: sebki, szotty, kewir
-lessowe
-górskie: skaliste, gruzowe
-wyżynne: piaszczyste, ilaste, zasolone
-nizinne
Pustynie na kontynentach:
AZJA ŚRDOKOWA (od M. Kaspijskiego i Czarnego po dolinę Huang-He) - obszary bezodpływowe
- Kotlina Kaszgarska - Takla Makau (jedna z największych pustyń piaszczystych)
- Ałaszan (ruchome wydmy; piaszczysto żwirowe , takyry)
-Wyżyna Ordos (piaszczysta, ze zbiornikami wodnymi zasolonymi, halofity)
- Kotlina Dżungarska
-Płaskowyż Gobi (żwirowo piaszczysta, gruzowa)
->intensywne procesy wietrzenia, eoliczne, fluwialne
->dużo traw (piołun), drzewo-tamaryszek, krzew - saksauł
-Kara-kum, Kuzył-kum, Małe i Wielkie Barsuki (piaszczyste), Wołżańsko-Uralska (piaszczyste),
Bet Pak Dała (Step Głodowy; skalista), Ustiurtu (gruzowa);
-Pustynie wyżyny Irańskiej
-Wielka Pustynia Słona (Deszet-e-Kewir)
-p. Lota (piaszczysta)
-p. Registan (piaszczysta)
-p. Lut (dobrze wykształcone jardangi)
PÓŁWYSEP INDYJSKI
-p. Thar (inaczej Wielka Pustynia Indyjska, piaszczysta)
-p. Thal (piaszczysta)
PÓŁWYSEP ARABSKI
-p. Rub al-chali -największa pustynia piaszczysta na świecie (650tys.km²), wyst. barchany, w. gwieździste, podłużne (grzbiety do 150 km)
-p. Wielki Nefud (piaszczysta)
-p. Mały Nefud (piaszczysta)
-p. Al- Hasa (piaszczysta)
-p. Syryjska (piaszczysto-żwirowa)
-p. Neger (Izrael)
-p. Synaj (górska, wyżynna)
AFRYKA
Pustynie Afryki Północnej
Pustynia Sahara wraz z p. Arabską i p. Nubijską mają powierzchnie 9mln km²
-pustynie skaliste: wyżyna Hogganu z masywem wulkanicznym , Ahaggar, góry Tibesti, wyżyna Ennedi, góry puts. Arabskiej i Nubijskiej
-pustynie żwirowe: serir Tibesti, serir Kalanchoe
-pustynie piaszczyste: p. Libijska, Wielki Erg Wschodni i Zachodni, Erg Igielski, Erg Szasz
-pustynie zasolone: Malghigh, al - Dżarid (Tunezja), al- Kattane (Egipt)
-oazy: Tawet, al-Kulaje , Changa, Kufra, Sime, Fajum, Fezzan
Roślinność Sahary: tamaryszkowe drzewa (kserofity), b. mało sukulentów, euforbie, efemeryczne (róża Jerychońska), opuncje (ale nie są naturalną roślinnością tego terenu)
Pustynie Afryki Południowej
- Namib - pustynie nadmorska
-Kalahari - półpustynia
-Wielkie Karu - żywe kamienie, pustynia górska
-> znacznie wyższe opady, część pustyń ma charakter półpustynny, obszary wydmowe uwarunkowane roślinnością
-Namib - pustynie mgielna, nadmorska, pod wpływem zimnego prądu Benguelskiego, najniższe sumy opadów, brak wody, dostawa soli znad oceanu - intensywne procesy wietrzenia solnego, wydmy gwieździste, głównie piaszczysta z częścią żwirowa, równinna, w północnej części wybrzeże szkieletowe; nazywana Diamentową pustynią - ze względu na wydobycie diamentów
AUSTRALIA
-Wielka Pustynia Piaszczysta
-p. Gibsona
-p. Tanami
-Wielka Pustynia Wiktorii
Kraina jeziora Eyre, kraina Słonych Jezior, pust. Simpsona, wapienny płaskowyż Nullarbor
-pustynie górskie - skaliste pozbawione roślinności
-> całe wnętrze pozbawione wody (wielkie jeziora - kotliny do których spływają rzeki epizodyczne i okresowe); j. słone (pokrywy solne); wody artezyjskie (struktury geologiczne, niecki); góry o charakterze wyspowych, stołowych; roślinność- dąb pustynny; wewnątrz czerwone piaski;
AMERYKA PŁN
- Wyż. Kolorado - pustynia Pstra (Painted Desert) - pustynia w cieniu opadowym i kotlinach Kordylierów, są rozproszone, obszary półpustynne np. Wyż Kolorado (słynie z gór wyspowych - niszczenie pasm górskich, powstawanie ostańców, silne procesy erozyjne i eoliczne, łupki łatwo niszczone przez wodę - badlandy)
- Wielka Kotlina- Dolina Śmierci (Badwater Basin - głębokość 55 m, twarda zbita powierzchnia soli); Black Rock Desert, Wielka Pustynia Słona, Mojave (rośliny sukulenty, kaktusy), p. Sonara (NW część pust. Gila, Saguaro, Kornegia; występują juki i agawy) przedłużenie w Meksyku -p. Altar, Chihuahua;
AMERYKA PŁD
-pustynie mgliste - Sechura, Atacama (teren Chile)
-puna - bezodpływowe wyżyny Puna de Atacama, z solniskiem Solar de Arizaro, Salar de Uyuni, Altiplamo, wyż. Boliwijska,
-zimne pustynie między Andami a Gran Chaco i Pampą na wyż. Patagońskiej.
-Puna w Peru
-Płaskowyż Nasca
Krajobraz skrajnie suchy, brak roślinności; wydmowy (gdy dużo zwietrzeliny), dominuje pust. skalisto górska, góry porozcinane suchymi korytami rzecznymi; rzadkie sukulenty, oplątwy (łatwo przenoszone przez wiatr, nie zakorzeniają się, wódę biorą z rosy i mgły); formacje loma (powstają z wody - mgły, rosy - w stronę wybrzeża gdy jest El- Ninio i pokrywają obszar pustyń)
-Atacama - pustynia piaszczysta i o charakterze kamienistej, głęboko porozcinana korytami rzecznymi; bardzo małe zachmurzenie (w Andach jest bardzo wiele obserwatorów meteorologicznych); b. rzadka roślinność (brak pokrywy glebowej) w b. niewielkich ilościach; woda bardzo zasadowa (salary), eksploatowane złoża metali (duże bogactwa)
PUSTYNNIENIE - to proces zachodzący w wyniku nadmiernej antropopresji na rozległych obszarach a nie tylko na pograniczu pustyń. (A.M. Aubreville 1949)
Szerzej: jest to zmniejszenie lub zniszczenie potencjału biologicznego ziemi, które może ostatecznie doprowadzić do powstania pustyń
Przyczyny:
-Czynniki antropogeniczne: dostępność wody w studniach, osiadły tryb życia, karczowanie lasów, nadmierny wypas zwierząt, pożary, nadmierne irygacje (j. Aralskie, M. Kaspijskie)
-Czynniki naturalne: globalne ocieplenie
Intensywne pustynnienie obserwuje się w Sahelu, na pograniczu pustyń Azji Sr. i pust. Ameryki Płn.