Derywat jest to jednostka złożona, o dwudzielnej budowie formalnej. Część zwana tematem słowotwórczym pokrywa się z wyrazem-bazą; pozostała część, czyli formant (formatyw), decyduje o różnicy między bazą a derywatem i sprawia, że derywat staje się strukturą.
Derywat, wyraz motywowany, złożony z podstawy słowotwórczej i formantu słowotwórczego; wyraz pochodny, np.: domowy od dom, przedszkole od przed szkołą, przebieg od przebiegać.
Derywaty to pochodne rezyduów. Językowa osłona rezydentów, która ma nadawać działaniom jednostek pozory racjonalności. Derywaty to np. idee, ideologie, religie.
Derywaty dzielimy na:
- transpozycyjne - w stosunku do swoich podstaw mają zmienioną tylko funkcję składniową, a ich znaczenie pozostaje bez zmian, np. “bieganie” to to samo co “biegać”, ale pierwsze to rzeczownik, a drugie to czasownik
- mutacyjne - nowe nazwy desygnatów mają zmienioną funkcję semantyczną w stosunku do swoich podstaw, np. książka → księgarnia
- modyfikacyjne - te same desygnaty co w podstawach. Wniesiona jest tylko pewna modyfikacja znaczenia, np. dom → domek
Rodzaje derywacji:
morfemowa (afiksalna, dodatnia)- dzieli się na:
*sufiksalną- na końcu wyrazu, najczęściej dotyczy rzeczowników,
*prefiksalną- na początku wyrazu, najczęściej dotyczy przymiotników,
*interfiksalną- w środku wyrazu, występuje w złożeniach.
Powyższe derywacje mogą występować jednocześnie.
paradygmatyczna- występuje w przypadku morfemu zerowego,
syntaktyczna (konwersja)- to przeniesienie wyrazów z jednej części mowy do drugiej bez żadnego przekształcenia formalnego. Dotyczy ponadto zrostów, np.: dobranoc, wiarygodny, i zestawień, np.: czarna jagoda, niebieski ptak.
wsteczna (ujemna)- cząstka tematu fleksyjnego wyrazu podstawowego nie wchodzi do tematu słowotwórczego.
alternacyjna- posiada oboczności fonetyczne. Wyróżniamy alternacje spółgłoskowe i samogłoskowe. Alternacje spółgłoskowe są zawsze jakościowe (czyli następuje zamiana głoski na inną), natomiast alternacje samogłoskowe są jakościowe i ilościowe (kiedy występuje zero morfologiczne),
prozodyczna- następuje w niej zmiana akcentu.
Charakterystyka derywatów:
Istnieją trzy typy przekształceń znaków:
transpozycja- zmienia się funkcja składniowa, ale nie zmienia się znaczenie wyrazu. najczęściej zachodzi zmiana części mowy, np.: biały - białość
modyfikacja- zmienia się znaczenie, ale funkcja składniowa pozostaje bez zmian. część mowy pozostaje niezmieniona, np.: ryba - rybak.
mutacja- następuje zmiana części mowy i zmiana składniowa, np.: trawa - trawka.
tautologia- oznacza nazwę potoczną, część mowy pozostaje niezmieniona, np. uniwersytet - uniwerek,
uniwerbizacja- nazwa potoczna będąca pojedynczym wyrazem zastępującym kilkuwyrazowe nazwy urzędowe, np. Biblioteka Jagiellońska - Jagiellonka.
złożenie- są to dwie podstawy słowotwórcze połączone formantem, np.: licz - y - krupa.
zestawienie- jest to połączenie dwóch wyrazów bez pomocy formantu, które stają się całością zawierającą własny sens, np.: Stare Miasto, pięta Achillesa, czerwony kapturek, czarna jagoda.