Modele polityki społecznej
W literaturze przedmiotu występują różne klasyfikacje modeli polityki społecznej. Gösta Esping-Andersen wyróżnia trzy modele polityki społecznej: liberalny (liberal), konserwatywno-korporacyjny (conservative-corporatist) i socjaldemokratyczny (socialdemocratic). W każdym z tych modeli odmienna jest rola państwa, rynku i organizacji pozarządowych.
Model Liberalny
Podstawą stabilizacji społeczno-ekonomicznej jest samodzielne zaspokajanie potrzeb socjalnych przez obywateli. Państwo za pośrednictwem własnych służb socjalnych i zasiłków pomaga w ostateczności tym, którzy sobie sami nie potrafią pomóc. Preferuje się selektywne programy socjalne kierowane do grup społecznych o najniższych dochodach, a jednocześnie promuje się samozaradność obywateli. Dlatego też rozbudowa państwowej polityki społecznej jest nie tylko niepotrzebna, ale także niesie ze sobą negatywne skutki w postaci utraty motywacji do pracy, osłabienia moralności czy ograniczenia wolności indywidualnej. Potrzeby jednostki zaspokajane są opierając się na rynku prywatnym lub rodzinie, wspieranej jedynie przez organizacje pozarządowe. Doktryna liberalna opiera się na założeniu decydującej roli wolnego rynku w procesie zaspokajania ludzkich potrzeb. Przyjmuje się, że problemy społeczne są spowodowane przede wszystkim przyczynami natury jednostkowej, a głównym zadaniem polityki społecznej jest łagodzenie biedy. Przy czym tzw. skrajni liberałowie praw naturalnych (Robert Nozick) - występując w obronie wolnego rynku przede wszystkim ze względów etycznych - programowo odrzucają jakąkolwiek ingerencję państwa w procesy podziału, natomiast tzw. skrajni liberałowie empiryczni (Friedrich August von Hayek, Milton Friedman) - uważając mechanizmy rynkowe za maksymalizujące ogólny dobrobyt - dopuszczają ograniczoną ingerencję państwa w sprawy socjalne, jeżeli jej celem będzie, przykładowo, łagodzenie problemu ubóstwa. Zatem jedynie wtedy, gdy mechanizmy rynkowe zawodzą może wkroczyć polityka społeczna, ale tylko pod postacią rozwiązań doraźnych.
Patrząc na tak rozumianą politykę społeczną pod kątem wyodrębnienia podmiotów można powiedzieć, że podmiotem i przedmiotem samodzielnie realizowanej polityki jest przede wszystkim każdy obywatel. Właśnie na indywidualnego obywatela spada zasadnicza odpowiedzialność za rozwiązywanie kwestii socjalnych. W myśl poglądów doktryny liberalnej ułatwienie, z jakiego może w tej mierze korzystać, stanowią prywatne instytucje ubezpieczeniowe na zasadach komercyjnych. Na drugim miejscu liberałowie wymieniają najbardziej podstawową naturalną strukturę powołaną do rozwiązywania kwestii socjalnych, czyli rodzinę. Dopiero ewidentna utrata zdolności działania przez jednostkę i rodzinę otwiera pole dla organizacji pozarządowych.
Model liberalny opiera się na założeniu, że obowiązkowe ubezpieczenia społeczne, uzupełnione powszechną służbą zdrowia i zasiłkami rodzinnymi gwarantują wszystkim obywatelom pewne minimum dochodu, niezbędne do utrzymania się i do zaspokojenia podstawowych potrzeb. Istotnymi podmiotami świadczącymi usługi socjalne są podmioty niepaństwowe działające według zasady non for profit (organizacje charytatywne) oraz komercyjne, a polityka społeczna państwa ma charakter marginalny. Państwo stymuluje rynek prywatny zarówno pasywnie - przez gwarantowanie jedynie poziomu minimum, jak i aktywnie - przez subsydiowanie prywatnych programów świadczeń i usług (np. w postaci ulg podatkowych).
Model konserwatywno- korporacyjny
W modelu konserwatywno-korporacyjnym dopuszcza się możliwość o wiele szerszej ingerencji państwa w sprawy socjalne niż w modelu liberalnym. Stawia się jednak wyraźną granicę tej ingerencji - programy socjalne powinny jak najmniej zakłócać mechanizmy funkcjonowania gospodarki rynkowej i w możliwe największym stopniu służyć rozwojowi gospodarczemu. Zakłada się, iż pomoc ma być wsparciem i motywacją do działania. Jednostka powinna samodzielnie podejmować aktywność zmierzającą do rozwiązania własnych problemów, ale jako element społeczeństwa ma prawo do wsparcia ze strony państwa.
Model socliberalny koncentruje się głównie wokół zatrudnienia. Zakłada się, że potrzeby ludzkie powinny być zaspokajane przede wszystkim zgodnie z kryterium stażu pracy, zasług i wydajności. Świadczenia społeczne nie wynikają z faktu zamieszkania czy obywatelstwa, lecz przysługują tym, którzy świadczą określoną pracę. Sytuacja osób nie mających zdolności zarobkowych jest w dużej mierze uzależniona od stopnia ich partycypacji w systemie ubezpieczeń społecznych. Dla jednostek będących „poza nawiasem” tego sytemu pomocą są organizacje charytatywne, a przede wszystkim rodzina i najbliżsi. Model korporacyjny zmierza do konstrukcji takiego systemu świadczeń socjalnych, który nie będzie zmniejszał motywacji obywateli w kierunku wysiłku na rzecz samodzielnego zabezpieczenia podstaw egzystencjalnych oraz przezorności w razie wystąpienia ryzyka socjalnego. Zakres świadczeń oraz ich jakość zależą od poziomu wydajności pracy mierzonej wynagrodzeniem.
W konsekwencji - najważniejszą cechą systemów polityki społecznej opartych na powyższych założeniach jest silne uzależnienie prawa do pomocy i wysokości świadczeń od statusu danej osoby na rynku pracy. Świadczenia przysługują głównie osobom ubezpieczonym, a same ubezpieczenia są obowiązkowe i mają powszechny charakter podmiotowy i przedmiotowy (tzn. obejmują zasadniczo wszystkich pracujących obywateli i ich rodziny i wszystkie typowe zdarzenia losowe, których wystąpienie może powodować utratę dochodu lub pojawienie się nowych potrzeb). Ubezpieczenia prywatne i dodatkowe świadczenia z tytułu pracy, w przeciwieństwie do poprzedniego modelu, pełnią jedynie marginalną rolę.
W modelu motywacyjnym polityka społeczna państwa jest niezbędnym elementem ładu ekonomicznego i politycznego, ponieważ podnosi wydajność i umacnia przywiązanie do pracy, poprawia kwalifikacje pracowników, pozwala na utrzymanie pokoju społecznego oraz niezbędnej równowagi między pracą i kapitałem. Taka polityka społeczna zajmuje się przede wszystkim kształtowaniem motywacyjnych i równoważących stosunków społecznych, łagodząc różne zakłócenia i destrukcyjne nastroje. Jej narzędziem są instytucje samorządów, odpowiednio ułożone stosunki przemysłowe oraz inne instytucje życia społecznego: Kościół, stowarzyszenia i inne organizacje społeczne.
W modelu konserwatywno-korporacyjnym należy podkreślić decentralizację polityki społecznej - rozwiązywanie szeregu problemów społecznych na poziomie lokalnym. Państwo gwarantuje podstawowe bezpieczeństwo socjalne, ale zadania z tego zakresu (pomocy społecznej) realizują organizacje pozarządowe. Organizacje te ściśle współpracują z sektorem publicznym, korzystając z finansów publicznych, przekazywanych zgodnie z zasadą subsydiarności przez administrację państwowa w formie dotacji celowych. Model ten zakłada współdziałanie m.in. w zakresie pracy socjalnej instytucji publicznych oraz podmiotów prywatnych. W wymiarze zaspokajania minimum socjalnego pomocobiorców przewidywany jest również udział rodziny i grup samopomocowo-sąsiedzkich. Jednakże szeroko pojęta praca socjalna jest wykonywana przez profesjonalne służby socjalne skupione w instytucjach powołanych przez państwo i podmiotach tworzonych przez organizacje wspierane wolontariatem. Ich działalność jest finansowana zarówno ze środków publicznych, jak i ze sponsoringu. Współpraca obu sektorów polega na wzajemnej wymianie informacji, podejmowaniu wspólnych przedsięwzięć, a także przekazywaniu części zadań (przypisanych państwu) z zakresu pomocy społecznej podmiotom prywatnym, włącznie z przepływem środków na finansowanie ich realizacji. Państwo nie jest tu monopolistą, ani biernym obserwatorem sceny pomocy społecznej. Współdziałając z sektorem prywatnym przyczynia się do współtworzenia warunków dla prawidłowego rozwoju i egzystencji jednostek, rodzin, społeczności lokalnych i całego społeczeństwa. Rodzina i grupy samopomocowo-sasiedzkie stanowią uzupełnienie w sferze zabezpieczenia naglących, doraźnych potrzeb najbliższych.
Model socjaldemokratyczny
Model socjaldemokratyczny wyróżnia państwowy system finansowania i świadczenia usług społecznych, natomiast wykorzystanie organizacji pozarządowych w realizacji świadczeń i usług jest zdecydowanie ograniczone. Nazwa modelu wynika z wyraźnej dominacji partii socjaldemokratycznych w kształtowaniu reform społecznych. Socjaldemokraci są zwolennikami instytucjonalno-redystrybucyjnego modelu polityki społecznej, który zakłada, że mechanizmy rynkowe ze swej istoty nie są w stanie same zagwarantować bezpieczeństwa socjalnego, stąd potrzebna jest korekta podziału dochodu narodowego przez państwo oraz jego aktywna funkcja socjalna. Zgodnie z doktryną socjaldemokratyczną państwo ponosi odpowiedzialność za ogólne warunki życia społeczeństwa, zaś wyspecjalizowane struktury instytucjonalne w układzie regionalnym i lokalnym zapewniają pomoc w znalezieniu pracy i ochronę socjalną każdemu według rozpoznanego stopnia niedostatku i autentycznej potrzeby. W modelu socjaldemokratycznym odpowiedzialność za dobrobyt i bezpieczeństwo socjalne każdej jednostki ponosi przede wszystkim społeczeństwo, bowiem ani rodzina, ani rynek prywatny nie są w stanie zagwarantować każdemu zaspokojenia potrzeb na dostatecznym poziomie. Dlatego też w procesie zaspokajania ważnych potrzeb mechanizmy rynkowe muszą być zastąpione przez planowe działania państwa. Polityka społeczna obejmuje wszystkich obywateli - wszyscy są uprawnieni do godziwego poziomu życia. Mają oni również pełne prawo do świadczeń socjalnych bez spełnienia jakichkolwiek warunków wstępnych. W modelu tym polityka społeczna uważana jest za integralną instytucję w ramach danego społeczeństwa, gwarantującą powszechny dostęp do świadczeń i usług, opierając się przede wszystkim na kryterium potrzeb, niezależnie od funkcjonowania rynku i wkładu własnego jednostki.
W modelu instytucjonalno-redystrybucyjnym polityki społecznej głównym realizatorem celów i wartości socjalnych są instytucje publiczne (w znacznym stopniu państwowe), które „produkują” świadczenia socjalne uzyskując na to środki pochodzące z redystrybucji dochodów. Skala tej redystrybucji musi być duża, aby udźwignąć szerokie socjalne zobowiązania państwa. Ponadto dokonuje się według kryterium maksymalnego wyrównywania społecznego tworząc społeczeństwo egalitarne.
Model socjaldemokratyczny może zmierzać w kierunku welfare state. Zwolennicy koncepcji welfare state traktują obywatelskie prawa socjalne jako prawa człowieka, których realizacja musi być zagwarantowana przez państwo, a nie pozostawiona rynkowi czy dobroczynności jednostek.
Dla większości klasyfikacji i typologii podstawowe znaczenie ma określenie roli państwa, rynku oraz pozostałych podmiotów polityki społecznej.
Model konserwatywno-korporacyjnym nazywany bywa również modelem motywacyjnym bądź socliberalnym, a w kraju w którym się wykształcił, czyli
w Niemczech Zachodnich określany jest terminem „społecznej gospodarki rynkowej” (Golinowska 1994a, s. 203; Dziewięcka-Bokun, Mielecki 1998, s. 50; Księżopolski 1999, s. 13).
Analiza prac podejmujących problematykę terminologiczną pozwala wyróżnić trzy grupy definicji welfare state. Pierwsza utożsamia welfare state z państwem dobrobytu. Druga akcentuje przede wszystkim socjalne cele państwa używając takich określeń jak państwo pomocy społecznej. Trzecia wysuwa na czoło cele opiekuńcze i działania dobroczynne, akcentując paternalistyczny charakter państwa (Zawadzki 1996, s. 52-56, 176). Każda z osobna nie oddaje tego, czym jest w istocie koncepcja welfare state, która ukształtowała się w okresie powojennym w zachodnich społeczeństwach późnego kapitalizmu.
W związku z tym Sylwester Zawadzki proponuje posługiwanie się określeniem „państwo o orientacji społecznej”. Jego zdaniem „koncepcja państwa o orientacji społecznej nie oznacza odrzucenia podstawy teoretycznej welfare state. Zmierza ona do kojarzenia podstawowych wartości, przede wszystkim do łączenia wolności w sferze politycznej, gospodarczej i społecznej z zasadą równości i sprawiedliwości społecznej w warunkach funkcjonowania gospodarki rynkowej” (Zawadzki 1996, s. 178).