„PROBLEM WOLI”

r. 3 WOLA W PSYCHOLOGII INTROSPEKCYJNEJ

POCZĄTKI PSYCHOLOGII WOLI

-Pierwszą psych. koncepcję woli stworzył W. Wundta. Wyszedł w niej poza ramy psych. klasycznej i eksperymentalnej, z którymi jest kojarzony;

- W badaniach nad wolą z przełomu XIX i XX w. odbijało się zainteresowanie psychologów fizjologią. Przejawiało się to stwierdzeniem, że nie ma różnicy między myślą dowolna a mimowolną;

- Z drugiej strony psych introspekcyjna odkryła nieadekwatność tradycyjnego modelu mózgu jako biernego odbiorcy oraz zaakcentowała rolę świadomych postaw i deterministycznych postaw w organizowaniu działania;

-Poszczególne szkoły psych łączyła myśl, że psychologia woli powinna głównie interesować się psychicznymi warunkami zmian dowolnych. Dowolność wiązana była ze zjawiskami intelektualnymi tj. takimi, o których podmiot myśli, że zależą one od niego (nie musza mięć charakteru decyzji). Wyróżnia się dwa mechanizmy ruchów dowolnych: związany z możliwością wywołania i zahamowania ruchu.

- Akt woli to stan psychiczny bezpośrednio poprzedzający wykonanie ruchu. Powinien zawierać warunki wywołujące dany ruch (od tej strony był analizowany);

- Proces woli to przeżycia rozpoczynające się wahaniem, przechodzące przez akt woli i kończące się wykonaniem czynności;

-Akt woli „prosty”- towarzyszy jednemu motywowi;

-Decyzja- rozważenie kilku motywów często poprzedzone wahanie; wykonanie następuje zaraz po jej podjęciu;

-Postanowienie - Łączy przyszłość i teraźniejszość przez umożliwienie wpływania na przyszłość zgodnie z teraźniejszymi poglądami;

WOLA W BADANIACH EKSPERYMENTALNYCH ACHA I MICHOTTE'A

- Badania w psych klasycznej bazowały na introspekcji eksperymentalnej, co nie gwarantowało, że interesujące badaczy zjawisko wystąpi w badaniu.

-Ach ( i szkoła wurzburska) wykorzystywał introspekcje wyczerpującą (jedna z odmian klasycznej) wymagającą, aby badany opisywał jak najdokładniej przeżyte zjawisko i nie pomijał nawet tego co uzna za nieistotne. Przedmiotem jego badań był prosty akt woli;

- Badani w eksperymencie Acha mieli za zadanie nauczenie się, a następnie reprodukowanie listy bezsensownych głosek. Wynikiem powtarzania było powstanie skojarzeń między sylabami. Prawdziwe zadanie eksperymentalne polegało na dokonywaniu zmian ( rymowanie, przestawianie) na wyuczonym materiale. Założeniem Acha było, że wysiłek woli do wykonania zadania był wprost proporcjonalny do ilości powtórzeń poprzedzających właściwe badanie;

- Proces ten Ach nazwał determinującą tendencją i uznał, że jest podstawą woli. Stwierdził, ze umożliwia on przebieg psychicznego procesu i tworzenie nieświadomych skojarzeniowych powiązań (podświadome nastawienie na określone środki- determinująca apercepcja). Jednym słowem wpływa na bieg przedstawień przy myśleniu i działaniu.

-Cechy charakterystyczne determinacji:

*kształtowanie środków prowadzących do osiągnięcia celu;

*następcza uwaga działająca w kierunku prawidłowego wykonania czynności;

*tworzenia nowych środków dla uzyskania celu;

*spontaniczność tzn. przychodzi bez rozważań, ale intencjonalnie;

*działanie odbywa się w nieświadomości;

-Istnienie ogólnego nastawienia nie wyklucza samodzielności aktów woli w ramach nastawień. Dzięki temu wola jest łańcuchem powiązanych aktów.

-Czynnikiem umożliwiającym odróżnienie determinujących tendencji od procesów asocjacyjnych i automatycznych jest określenie czy dana czynność połączona jest z „chceniem”(kierownicza rola „ja”);

-Ach interesował się też sferą osobistych przeżyć podmiotu. Introspekcyjną stronę aktów woli ujmował za pomocą 5 momentów:

*moment poglądowy- związany z uczuciem napięcia;

*m. przedmiotowy- przedstawienie celu

*m. aktualny- aktualne przeżycie, opisywany przez „chcę” „mogę” itp.; składa się ze świadomości i treści działania; (najważniejszy)

*m. dynamiczny- związany z uczuciem wysiłku towarzyszącemu koncentracji woli;

*m. czasowy;

- Michotte uważał, ze wola jest wyborem, a akt woli przyjęciem jednej z możliwości;

- Badania Michotte'a dotyczyły związku realizowanego celu z motywami, które do wyznaczyły;

-Za kluczową uznawał świadomość działania towarzyszącego wyborowi, a nie moment aktualny;

-Obaj podkreślają znaczenie świadomości własnego działania i ustosunkowania wobec przedmiotu aktu woli oraz ich doniosłości dla dowolnego charakteru aktu woli.

WOLA W UJĘCIU W. JAMESA

-Mimo, że James nie posługiwał się słowem fenomenologia to w jego pracach pojawia się wiele fenomenologicznych motywów, taki charakter mają też jego rozważania na wolą.

-Jego rozważania wychodzą od analizy ruchów wykonywanych przez człowieka. Dowolność działania uznał za wtórną w stosunku do ruchów odruchowych, instynktownych, spowodowanych emocjami. Człowiek w drodze doświadczenia i obserwacji innych ludzi uczy się panowania nad własną motoryką.

-Ruchy dowolne dzieli na ideomotoryczne i te przebiegające pod wpływem rozważania motywów i podejmowania decyzji. Antycypacyjne myśli o ruchu mogą być pośrednie lub bezpośrednie.

-Czynności ideomotoryczne - obraz czynności wystarczy do jej wywołania, działanie odbywa się w sposób spontaniczny pozbawiony refleksji, wahania przebiega w sposób quasi - automatyczny nie wymaga wyraźnego impulsu ze strony woli, warunkiem jest brak sprzecznych myśli.

-Fiat woli (decyzja, mentalna zgoda, mandat woli) - jest to nowy element w świadomości poprzedzający wykonanie ruchu w sytuacji pojawiania się sprzecznych, blokujących myśli.

-Podejmowanie decyzji jest zazwyczaj procesem bezwysiłkowym - zastanawianie może trwać tygodniami, ale „każdego dnia po trochu sprawa rozwiązuje się”. Można wyróżnić tu dwa przeciwstawne motywy: napięcie związane z niepewnością (działanie w kierunku podjęcia decyzji) oraz lęk związany z nieodwracalnością podjętego postanowienia.

-James wyróżnia 5 typów decyzji: decyzje rozumowe - związane z poczuciem oczywistości takiego, a nie innego wyboru. Podmiot, mimo, że jest raczej pasywny ma pełne poczucie wolności. Dwa kolejne typy decyzji charakteryzują się pojawieniem się Fiatu woli przed uzyskaniem oczywistości wyboru. Dzieje się tak, gdy podmiot nie potrafi znaleźć rozstrzygających elementów. W takich sytuacjach szalę przeważa nowa okoliczność, nie koniecznie związana z rozważanym problemem. Może ona mieć charakter zewnętrzny (drugi typ) lub wewnętrzny (trzeci typ). Czwarty typ określany jest przez wewnętrzną przemianę, jakiej ulega podmiot. Dla piątego typu charakterystyczne jest poczucie, że osoba mocą własnej woli decyduje o wyborze jednej możliwości, wola ma tu charakter siły odrębnej od motywacji. Ten typ wyróżnia pozostawanie w polu widzenia wszystkich możliwości, wybór wymaga świadomej rezygnacji z tego, co odrzucone.

-Motywy dzielą się na charakteryzujące się impulsywnością, skłonnością do działania pod wpływem (związane z nawykami, odczuciem przyjemności, przykrości) oraz inne nieposiadające owej impulsywności (abstrakcyjne koncepcje i ideały), ale wspierane przez wysiłek tym większy im większe przeciwności są do pokonania (łączy to problematykę woli i wartości).

-Fundamentalny akt woli - natężenie uwagi i skupienie się na trudnej treści (mimo obrazów umysłowych, które się jej sprzeciwiają);

-Powtarzanie czynności powoduje spadek wysiłku - w ten sposób wola i rozum prowadzą do wykształcenia nawyków;

-Wysiłek uwagi jest zasadniczym zjawiskiem woli, a jego zadaniem jest utrzymywanie danej reprezentacji myślowej. Skupienie uwagi jest jedynym wewnętrznym aktem woli jakiego dokonujemy. Jest podstawowym mechanizmem metaregulacji zachowania służącym wydobywani i ochronie pewnych treści przez rozproszeniem. To co przykuwa uwagę wyznacza działanie.

-James nie docenia realizacji zamierzenia jako części procesu wolicjonalnego; zastosowanie wysiłku woli ograniczał do świata psychicznego, lekceważąc jego rolę w procesach decyzyjnych.

WKŁAD PSYCHOLOGII INTROSPEKCYJNEJ: Z CZEGO CZERPIE I CO DZIEDZICZY WSPÓŁCZESNA PSYCHOLOGIA.

-Tradycje Acha pojawiają się w badaniach Kuhla nad kontrolą działania: w próbie określenia działania „właściwego” i „zdeterminowanego”, w szukaniu procesów pośredniczących między intencja, a jej urzeczywistnieniem. Nie pytają oni, dlaczego dochodzi do wyboru danej tendencji dominującej;

-Stanowisko Acha skrytykowali badacze nastawieni bardziej opisowo; Witwicki stwierdził, że laboratoryjne badania nad aktem woli niewiele mają z nim wspólnego z tym aktem;

-Spory związane były z pyt.:czego dotyczy fenomen woli i jak może być psychologicznie badany; Czy wole traktujemy jako zjawisko postdecyzyjne, wykonanie (Ach, skupienie się na utrzymywaniu uwagi na zamiarze) czy zaangażowane w proces podejmowania decyzji (Michotte i kontynuacja w psych personalistycznej i fenomenologiczno-egzystencjalnej).

-wyniki badań nad fenomenem woli są różne w zależności zastosowanej procedury eksperymentalnej: Ach- prosty akt woli. Michotte - akt woli powiązany z wyborem;

-Koncepcja James'a rozpatruje źródła dowolności działania, dużego znaczenia nabiera charakterystyka ruchów ideomotorycznych i tak pojętej dowolności (działania dowolne/ intencjonalne, spontaniczność i swoboda, a czasem quasi-automatyczność). Ten nurt myślenia podejmuje później psych fenomenologiczno-egzystencjalna i poznawcza.

- Psychologia personalistyczna rozpatruje wole w kontekście metawyboru czy „zajęcia postawy” (inspiracja James'em).

- Przyczyna różnorodności interpretacji „woli” może być wieloznaczność tego słowa. Można je rozumieć jako chęć, pragnienie lub jako akt woli w sensie postanowienia, jakie sami podejmujemy.

- Sposoby spojrzenia na zjawiska wolicjonalne:

*statyczne (struktura aktu woli);

* dynamiczne (dzianie się procesu woli);

* funkcjonalne (wola jako realizacja zamiaru mimo przeszkód);

* genetyczne (pytanie o źródła woli);

* dyspozycyjne (wola jako cecha charakteru);

* holistyczne (wola jako kategoria integrująca);

* subiektywistyczne (wewnętrzne przeżycie woli);

* obiektywistyczne (cechy aktu woli podległe obserwacji);

-4 formy zjawisk wolicjonalnych:

*wola spontaniczna- działalność następuje płynnie pop pojawieniu się myśli, świadomość refleksji nie jest konieczna (James);

*wola jako zdolność do realizacji zamiaru (Ach);

*wola jako wybór, któremu towarzyszy świadomość racji ze względu, na które wybór jest dokonywany (James, Michotte);

*wola jako czynnik intencjonalny, zapewniający poczucie jednostkowej tożsamości i wartości
- Współczesna psychologia eksperymentalna dotycząca kontroli czerpie głównie z badań Acha.

---