Praca poglądowa
Zrozumienie, że zdrowie nie jest zjawiskiem statycznym, że można je kształtować, rozwijać, że może mieć różne "odcienie" a więc poddaje się stopniowaniu (lepsze zdrowie, gorsze zdrowie), było przełomem i zmieniło całkowicie filozofię myślenia o zdrowiu, oraz dało podstawę do działań na jego rzecz. Jednym z wielu działań służących utrzymaniu i zachowaniu zdrowia jest kształtowanie właściwych zachowań zdrowotnych oraz zmiana sposobów myślenia o zdrowiu, zwiększająca skuteczność kontroli nad własnym zdrowiem.
Cel pracy
Celem pracy jest przedstawienie zagadnienia wartości zdrowia w odniesieniu do zachowań zdrowotnych młodzieży opisanych w literaturze.
Pojęcie zachowań zdrowotnych i ich uwarunkowania
Zachowania zdrowotne według L. Jabłońskiego (2) dzielimy na trzy duże grupy:
prozdrowotne- prawidłowe, podtrzymujące i utrwalające nasze zdrowie a w rezultacie utrwalające zdrowie populacji
antyzdrowotne - nieprawidłowe nie związane z potrzebami naszego organizmu i wprost szkodzące zdrowiu bezpośrednio, po upływie pewnego czasu lub po kilkunastu latach życia
mieszane wynikające z różnych stopni wiedzy zdrowotnej, z różnym zakresem zachowań prozdrowotnych i antyzdrowotnych np. sportowcy przestrzegający szeregu wskazań zdrowotnych i równocześnie palący tytoń.
Jak pisze L. Jabłoński zachowania prozdrowotne zależą od:
wiedzy każdej jednostki o uwarunkowaniach jej zdrowia i zdrowia populacji
materialnych możliwości realizacji (warunki ekonomiczne i prawne) ochrony własnego zdrowia
woli zainteresowanego czyli chęci zachowań prozdrowotnych i ścisłej realizacji (dokładności) tych zachowań
od umiejętności i możliwości organizacji działań promocyjnych przez służbę zdrowia i jej kadry (2).
Wyznaczniki zachowań zdrowotnych
Zachowania zdrowotne dzieci i młodzieży kształtują się od wczesnego dzieciństwa, w procesie socjalizacji pod wpływem różnych czynników: w domu, w szkole, w grupie rówieśników, pod wpływem reklamy, informacji w środkach masowego przekazu, czy też bardzo często obserwacji ludzi w najbliższym otoczeniu (3).
Kardynalnym warunkiem procesu wychowania wg M. Demela jest zdrowie, które nie jest darem niebios, danym nam raz na zawsze. Nad zdrowiem trzeba pracować i wykształcić trwałe nawyki higieniczno-kulturowe oraz odpowiednie postawy wobec rozwoju fizycznego i psychicznego (5).
Według H. Wentlandtowej wychowywać należy tak, aby każdy wiedział, że zdrowie musi doskonalić, chronić, ratować i zapobiegać chorobom, aby wiedział kiedy i jak korzystać z pomocy służby zdrowia, a kiedy i jak radzić sobie samemu (5).
Jednym z głównych czynników warunkujących zdrowie jednostki jest w 50 - 60 % styl życia i zachowania zdrowotne. O stylu życia można mówić wtedy, gdy istnieje możliwość wyboru zachowań. B. Woynarowska pisze. że styl życia lub sposób życia definiuje się jako zespół zachowań, postaw oraz ogólną filozofię życia jednostki, zależy on od środowiska, norm społecznych, i kulturowych w których żyje człowiek i społeczność, do której należy, jak również od osobistych przekonań i systemu wartości (5).
W Polsce z różnych powodów ludzie zwłaszcza młodzi, okazują niewielkie zainteresowanie swoim zdrowiem, jego ochroną i wzmacnianiem. Rozbudzanie świadomości i kształtowanie umiejętności w zakresie dbania o własne zdrowie to oczywiście nie wszystko. Warunkiem niezbędnym do osiągnięcia pożądanej zmiany zachowania jest stworzenie warunków dla realizacji zachowań prozdrowotnych. Warunki te należy stwarzać w szkole, w domu, w pracy, wszędzie tam, gdzie choćby w sposób minimalny miałyby one wpływ na postawy i zachowanie człowieka .Edukacja zdrowotna w szkole to nie tylko przekazywanie wiedzy lecz także kształtowanie postaw i zachowań, które mogą wpłynąć na styl życia, osiągnięcia w szkole i przyszłe życie dziecka. Edukacja do zdrowia jest podstawowym prawem każdego dziecka. Zdrowie jest nieodłącznym warunkiem osiągnięć szkolnych, dobrej jakości życia i efektów ekonomicznych.. Poprzez przekazywanie dzieciom wiedzy o zdrowiu, prozdrowotnych umiejętności i nawyków możemy ułatwić im zdrowy styl życia i pracy, a tym samym poprawiamy stan zdrowotny społeczeństwa (5).
Jak pisze T. Kulik szkoła powinna pomóc uczniowi ukształtować ich postawy zrozumieć wartości, które są skutkiem właściwych wyborów w sprawach zdrowia oraz pomóc w dokonywaniu tych wyborów. Szkoła ma obowiązek pokazać, że w swej codziennej praktyce wspiera wartości, które promuje (4). Rodzina powinna współpracować ze szkołą w zakresie prozdrowotnych zachowań ucznia. Zarówno szkoła jak i rodzina nie wykorzystują swoich możliwości dla upowszechnienia wiedzy i kształtowania zachowań prozdrowotnych. T. Kulik pisze edukacja zdrowotna powoduje, że następują zmiany sposobów życia, zachowań negatywnych na pozytywne, a także podtrzymuje pozostawania jedynie w atmosferze pozytywnych stylów życia (4). Zachęca do dokonywania korzystnych dla zdrowia wyborów poprzez dostarczanie wiedzy i udziela wsparcia. Jest rodzajem działania, które sprawia, że "zdrowy wybór" np. zmiana diety, rzucenie palenia itd. staje się podstawą do dalszych decyzji ukierunkowanych na zdrowie i jego ochronę (4). Zatem edukacja zdrowotna w szkole i w domu odgrywa istotną rolę w wartościowaniu zdrowia jako środka do osiągania lepszej jakości życia wśród dzieci i młodzieży.
Zdrowie jako wartość
Z postawami ludzi ściśle wiąże się hierarchia wartości i poczucie odpowiedzialności za swoje zdrowie. Według St. Poznańskiej każdy człowiek kształtuje swój system wartości- odgrywa on dużą rolę zarówno w poczuciu własnej wartości jak w postępowaniu człowieka (1).Według słownika encyklopedycznego wartość to podstawowa kategoria aksjologii, oznaczająca wszystko, co cenne, godne pożądania i wyboru, co stanowi ostateczny cel ludzkich dążeń, jako to, co ma znaczenie dla człowieka, co nadaje sens jego poczynaniom (8). W strategii WHO "Zdrowie dla wszystkich w roku 2000" oraz koncepcji promocji zdrowia podkreślono, że zdrowie jest wartością, dzięki której jednostka lub grupa może realizować swoje aspiracje i potrzebę osiągania satysfakcji, zmieniać środowisko i radzić sobie w nim oraz jest zasobem (bogactwem) dla społeczeństwa i środkiem do osiągnięcia lepszej jakości życia (6).
Jakość życia to sprawne funkcjonowanie do późnej starości, większa wydajność pracy, lepsze zarobki, satysfakcja z życia. W tym kontekście można zgodzić się ze stwierdzeniem, że "dobre zdrowie to dobry interes". Nabiera ono szczególnej wymowy w okresie transformacji ustrojowej, w której coraz więcej ludzi zwłaszcza młodych przekonuje się, że nie "opłaca się" chorować (6). Wartości są czymś więcej niż potrzebami, celami życiowymi, aspiracjami, wiążą się z tym co dla człowieka w różnych sferach jego działalności jest znaczące i sensowne, co jest w życiu ważne lub mniej ważne.
Według I. Wrońskiej wartość to wszystko, co wiąże się z pozytywnymi emocjami, co skupia w sobie pragnienie człowieka, co uważa się za ważne i istotne w życiu, godne pożądanie. Nastawienie na to, co chce się w życiu uzyskać, do czego jest się skłonnym dążyć, ma w sobie pewien wymiar trwałości i jest bardzo istotnym składnikiem osobowości człowieka (10).
Zdaniem J. Szczepańskiego (7) osobowość jest cechą kulturową, gdyż o tym jak impulsy biopsychiczne zostały zorganizowane ze zinternalizowanymi wartościami i normami społecznymi decyduje kultura grupy, w której jednostka się wychowała. Ponieważ człowiek nigdy nie należy do jednej tylko grupy, jego zachowanie jest wyznaczone przez wielość grup i zbiorowości mających różne struktury. Jednakże grupami odniesienia stają się te, które mają dla niego znaczenie najważniejsze. Dla dzieci, a nawet dla młodzieży, taką grupą odniesienia jest najczęściej rodzina. Konkurencją dla niej są kręgi rówieśnicze, które czasem mogą stać się ważniejsze (7).
Wartości są ważnymi regulatorami ludzkim dążeń i zachowań, wyznaczony przez nie obszar pożądanego stanu rzeczy, ważnych i akceptowanych celów oraz wzorów życiowych, zawiera w sobie silnie motywowany zamiar ich realizacji. Wartości obok potrzeb i motywacji pełnią istotną rolę w wyznaczeniu zachowań czyli w selekcjonowaniu alternatyw działania i dokonywaniu określonych wyborów.
Badania zachowań zdrowotnych opisane w literaturze
Postawy wobec własnego zdrowia czyli zachowania zdrowotne nie mają bogatego piśmiennictwa w literaturze przedmiotu.
Jak pisze M. Sygit (5) dotychczasowe badania mają najczęściej charakter badań regionalnych, wycinkowych, poza badaniami Woynarowskiej i Witkowskiego, które dotyczyły wybranych grup ludności (w tych przypadkach dzieci i młodzieży). Z licznych badań wynika, że zachowania zdrowotne są bardzo zróżnicowane. To zróżnicowanie dotyczy środowiska, wieku i płci badanych oraz jest uwarunkowane społecznie statutem rodziców oraz ich wykształceniem (5).
B. Woynarowska pisze istnieje wiele badań dotyczących różnych aspektów zachowań zdrowotnych u dzieci i młodzieży, porównywanie wyników i śledzenie ich jest trudne ze względu na bardzo różnorodne metody badań(9).
Polska uczestniczy w badaniach międzynarodowych nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej w wieku 11, 13, 15 lat. Prowadzone są one pod patronatem WHO, co cztery lata . Pierwszą serię badań wykonano w Polsce w 1990 roku badaniem objęto 4643 dzieci, drugą w 1994 r. 4527 dzieci, trzecią w 1998 roku 4861 dzieci.
Badania przeprowadzono w 11 województwach. Jak wynika z badań, istnieje wiele niedostatków w zakresie zachowań sprzyjających zdrowiu, prozdrowotnych oraz duży jest odsetek młodzieży, której zachowania są ryzykowne dla zdrowia. Z badań wynika, iż dziewczęta w porównaniu z chłopcami, charakteryzuje mniejsza częstość zachowań ryzykownych dla zdrowia. Istnieje wyraźna tendencja do narastania wraz z wiekiem niedostatków w zakresie wszystkich niemal zachowań zdrowotnych.
Wnioski
Zachowania zdrowotne to wskaźniki postaw wobec zdrowia, wynikające z przyjętych przez jednostkę wartości, dlatego wskazują na potrzebę doradzania, wsparcia i pomocy ludziom młodym w kształtowaniu swojego stylu życia.
Umiejscowienie zdrowia w hierarchii wyznawanych przez młodzież wartości i poczucia odpowiedzialności za swoje losy zależy od ich wiedzy, postaw, poziomu motywacji, które są niezbędne dla kształtowania i utrzymywania zachowań sprzyjających zdrowiu.
Poznanie zachowań zdrowotnych wybranej grupy dzieci i młodzieży umożliwi opracowanie programów profilaktycznych, których celem będzie modyfikacja zachowań zdrowotnych.
Wiedza o zachowaniach zdrowotnych dzieci i młodzieży powinna stanowić podstawę programowania i ewaluacji edukacji zdrowotnej. 
Wyszukiwarka