Gestalt po niemiecku znaczy kształt, forma. Gestaltyzm to kierunek w psychologii, który głosi, że życie psychiczne człowieka jest całością,, której format i właściwości nie dają się sprowadzić do sumy cech jej części składowych. W pedagogice gestalt integruje wiedzę, doświadczenie i dokonania filozofów, psychoterapeutów i pedagogów dla wspierania procesów rozwojowych człowieka w wymiarze humanistycznym.
Bożena Muraszko
Gestalt - jedność uczuć, myślenia i działania
Koncepcja pedagogiki gestalt polega na tym, że edukacja koncentruje się na emocjonalnej i poznawczej sferze uczenia się, dbając zarazem o ich integrację i współgranie. Istotą interakcji w tym przypadku jest równowaga między treścią zajęć a uczniem, z uwzględnieniem jego biografii, potrzeb fizycznych, duchowych i moralnych; z kształtowaniem jego umiejętności komunikowania się z samym sobą i otoczeniem oraz między grupą jako całością. Chodzi tu o uzyskanie równowagi między dawaniem a przyjmowaniem, słuchaniem a mówieniem, aktywnością a biernością. Głównymi celami wychowania w pedagogice gestalt są:
wprowadzenie jednostki do kształtowania własnych umiejętności,
poznanie własnych potrzeb i zainteresowań, ich dalsze rozwijanie,
dostrzeganie szans poszerzania potencjału działań i przeżyć,
samostanowienie z jednoczesną świadomością więzi społecznych,
przyczynianie się do autonomii osoby,
doskonalenie zdolności doznawania i postrzegania,
zdolność rozpoznawania oczekiwań i gotowość odpowiadających im zachowań.
Te cele wychowania zobowiązują nauczycieli i wychowawców do innego niż dotąd traktowania uczniów; pedagodzy najpierw powinni uświadomić sobie opisane cele, a dopiero potem określić, jakimi metodami i z zastosowaniem jakich treści mogliby najlepiej je zrealizować. Pedagodzy gestalt w kontaktach z dziećmi powinni uwzględniać to, że dziecko musi doświadczać uczucia przynależności i więzi społecznej; należy mu okazywać uczucia i przejawiać postawę równouprawnienia; dziecko musi mieć także możliwość nabrania odwagi i zaufania do samego siebie.
*
Nowe spojrzenie na dziecko wymaga od nauczycieli zmiany własnej osobowości, czego z pewnością można dokonać przez pracę nad sobą, przez uczestnictwo w najnowszych formach doskonalenia zawodowego. Zdaniem twórców pedagogiki gestalt, nauczyciele sami powinni przejść trening gestalt, by mieć praktyczną możliwość doświadczenia własnych przeżyć, co by pomogło ich własnemu rozwojowi; aby wychowywać świadomych, odpowiedzialnych i zintegrowanych osobowościowo uczniów, trzeba bowiem samemu też być świadomym i odpowiedzialnym. Zawsze tak było i będzie, że o jakości uczenia się będzie decydować jakość nauczania.
Biorąc pod uwagę założenia pedagogiki gestalt, nauczyciel nie powinien zadawać sobie pytania: jak mam najlepiej przekazać swoją wiedzę, ale: jak realizować z moimi uczniami intersubiektywność? Intersubiektywne podejście do ucznia, to podejście holistyczne, które nakazuje traktować ucznia zgodnie z jego uczniowską rolą. Nie należy zapominać, że uczeń jest jednością uczuć, myślenia i działania, która musi być respektowana w czasie zajęć szkolnych.
Gestaltyści nie dążą do zastąpienia dotychczasowych modeli kształcenia i wychowania własnym modelem, lecz wysuwają jedną z wielu propozycji wzbogacenia systemu oświatowego. Pedagogika gestalt jest rodzajem pedagogiki alternatywnej. Gestaltyści twierdzą jednak, że założeń pedagogiki nie da się zrealizować w powszechnej szkole masowej z tradycyjnym systemem klasowo-lekcyjnym. Proponują spełnienie m.in. następujących warunków:
Zamiast centralistycznej szkoły masowej - zdecentralizowana miniszkoła. W takiej szkole można zaspokoić ludzkie potrzeby i zainteresowania. W związku z tym, że pedagogika gestalt kładzie szczególny akcent na rozwijanie osobowości i właściwe kontakty ze środowiskiem, w takiej szkole jest preferowana praca w małych grupach.
Zamiast selekcji - wspieranie. Odrzuca się system stopni szkolnych budzący antagonistyczną konkurencję, która niszczy radość uczenia się. Stopnie szkolne zostają zastąpione informacją o kompetencjach dziecka oraz barierach, które musi pokonać, by zrealizować tzw. minimum lub maksimum edukacyjne.
Zamiast normalizowania i planowania - samosterowane i twórcze uczenie się. Gestaltyści nie podważają zasadności ustalania programów nauczania, dają jednak uczniom swobodę w zakresie doboru treści uczenia się i czasu ich realizacji.
Zamiast lekcji przedmiotowych i systemu klasowo-lekcyjnego - zajęcia holistyczne. Pedagodzy gestalt proponują, by uczenie się było jednością, całością i odpowiadało realnym związkom z życiem. W trakcie kształcenia i wychowania uczeń powinien być włączony w swoje środowisko materialne i społeczno-polityczne. Chodzi tu o to, jak wpływają na dziecko różne elementy świata, i na które z nich ono samo ma wpływ.
Zamiast nadmiaru kognitywizmu - integracja. W szkole powinno się realizować takie cele, jak: gotowość do udzielania pomocy, solidarność, empatia, zdolność podejmowania decyzji, wychowanie do spontaniczności, trening zmysłów, zdolności spostrzegania, ćwiczenie postrzegania siebie i postrzegania innych, rozpoznawanie sygnałów pozawerbalnych i wyrażanie uczuć.
Zamiast tłumienia popędu ruchu - promowanie i wspieranie aktywności fizycznej uczniów, albowiem tłumienie popędu ruchu jest nieposzanowaniem biologicznej rzeczywistości i tego, że człowiek jest jednością ciała, psychiki i duszy.
Zamiast tłumienia zakłóceń - praca z zakłóceniami. Warto się pozytywnie skierować ku zakłóceniom, by uczynić je przedmiotem rozmowy i zastanowić się, jak je opanować.
Zamiast bezuczuciowego, naukowego fachowca - nauczyciel jako człowiek. Nauczyciel powinien być w zgodzie z samym sobą i z klasą. Dopiero jego większa otwartość umożliwia stosunki zaufania w klasie.
Zamiast nadmiernej opieki - samostanowiące uczenie się. Chodzi o to, by w procesie wymiany wiedzy z nauczycielem rozbudzić apetyt poznawczy. Uczenie się powinno być aktem twórczym, w trakcie którego wiedza jest permanentnie przekształcającym się rezultatem osobistego procesu asymilacji i integracji treści kształcenia z własną osobowością.
Zamiast strategii motywacji do wymądrzania się - wychodzenie od tego, co jest w uczniach. Według gestaltystów trudności ze wzbudzaniem motywacji wynikają m.in. z tego, że w procesie nauczania i uczenia się mijamy się z potrzebami uczniów.
Zamiast rezygnacji - umożliwianie aktywnego samostanowienia. Gestaltyści pobudzają do samorefleksji, rozumienia uwarunkowań i poszerzania możliwości własnego działania. Trenują zdolności, rozpoznawanie własnych potrzeb i rozwijanie uczuć wobec własnych możliwości podejmowania decyzji.
*
Na ostatnim przed wakacjami posiedzeniu sejm opowiedział się za reformą oświaty, a właściwie za jej dwoma elementami: reformą organizacyjną systemu szkolnego (powołanie gimnazjów od 1 września 1999 roku) i reformą zarządzania (zwiększenie kompetencji samorządów w dziedzinie oświaty). Reforma zakłada zmiany programowe w nauczaniu, które powinno w większym stopniu uwzględniać następujące założenia:
odejście od encyklopedycznego nauczania, od szczegółowych i przeładowanych programów konstruowanych według dyscyplin akademickich,
przygotowanie do samodzielnego życia, radzenia sobie z problemami i samokształcenia oraz osiągania sprawności i skuteczności,
położenie nacisku na rozwój ucznia, określenie jego predyspozycji i właściwej drogi edukacji; dostrzeganie przeżyć ucznia; stymulowanie jego wyborów poznawczych i praktycznych; kształtowanie rzetelności, poczucia własnej wartości i przydatności; przyswojenie norm życia w społeczności, pracy zespołowej, postaw patriotycznych i prospołecznych, odpowiedzialności za siebie i innych; ujawnianie i określanie zainteresowań i poglądów,
wdrożenie podstaw programowych definiujących zadania edukacyjne szkoły na jej poszczególnych szczeblach oraz zwiększenie autonomii szkół i nauczycieli w zakresie wyboru tempa, metod i nowych technik pracy,
dopuszczenie do użytku szkolnego, oprócz ujętych w wykazie programów akceptowanych przez ministra edukacji narodowej, także szkolnych programów nauczania dla konkretnego oddziału szkoły, zatwierdzanych do użytku przez radę pedagogiczną szkoły,
dopuszczenie zarówno tradycyjnych przedmiotów nauczania, jak i zintegrowanych bloków przedmiotów,
określenie zadań dla uczniów, stawianych im wymagań oraz zasad oceniania wewnątrzszkolnego i zewnętrznego.
Pragnę zwrócić uwagę, że podobne założenia przyświecają ruchowi gestaltystów. Na przykład założenia reformy dają podstawy modelu polskiej edukacji przełomu XX i XXI wieku. Jak stwierdził minister Mirosław Handke: "Taka zreformowana polska szkoła będzie uczyć życia".
Czy pedagogika gestalt spotka się na polskim gruncie z zainteresowaniem? O tym, w jakim stopniu zostaną wykorzystane jej założenia, zdecydują twórczy nauczyciele, którzy nie lękają się nowości, do nich bowiem ta pedagogika jest adresowana.
Bożena Muraszko
Wrocław