Raymond Cattell (ur. 20 marca 1905 - zm. 2 lutego 1998) - amerykański psycholog, był jednym z pionierów badań nad osobowością. Najważniejszym jego celem było odszukanie praw określających, jak ludzie o odmiennych osobowościach zachowują się w różnych sytuacjach i środowiskach.
Teorie osobowości są próbami opisania w systematyczny i uporządkowany sposób struktury osobowości. Dobra teoria musi powiązać różne elementy charakterystyki jednostek w całość, która wykazuje trwałe rozpoznawalne cechy, specyficzne dla każdej jednostki, a jednak pozwalające na porównywanie ludzi miedzy sobą. Istnieje wiele teorii - częściowo dlatego, że osobowość jest zdefiniowana tak nieściśle, że nie wszystkie teorie dotyczą tego samego przedmiotu, a częściowo dlatego, że fakty, na których pełna teoria musi się opierać, nie są jeszcze wystarczająco dobrze znane.
W literaturze spotykamy teorię typów , teorię cech, teorie rozwojowe oraz teorie osobowości. Jedną z nich jest Teoria cech indywidualnych Cattela.
Psychologia na obecnym etapie rozwoju nie może według Cattella zdefiniować pojęcia osobowości. To będzie dopiero możliwe, gdy badania określą strukturę osobowości i przedstawią potrzebną do tego terminologię. Dlatego też Cattell podaje jedynie definicję orientacyjną , która może stać się pomocną w dalszych rozważaniach. Z definicji tej wynika, że osobowość jest tym, co pozwala nam przewidzieć, jak dana osoba zachowa się w określonej sytuacji.
Psycholog zaś w ujęciu Cattella może czerpać wiedzę z trzech podstawowych źródeł: z obserwacji zachowania w warunkach naturalnych, z kwestionariuszy osobowości oraz testów obiektywnych.
Dla Cattella osobowość jest złożoną i zróżnicowaną strukturą cech z motywacją w znacznym stopniu zależną od podzbioru tzw. cech dynamicznych. Cecha jest najważniejszym pojęciem i jak podaje autor strukturą psychiczną, czymś wywnioskowanym z obserwowanego zachowania w celu wyjaśnienia regularności czy spójności tego zachowania.
Osobowość w teorii Cattela to:
- profil obejmujący wszystkie rodzaje czynników, które mogły wpływać na reakcje człowieka w danym momencie
- wszystko, co sprawia, iż można przewidzieć zachowanie danej osoby w określonej sytuacji
- wiąże się z całym zachowaniem jednostki (znaczenie małych wycinków zachowania może być w pełni zrozumiane tylko wtedy, gdy rozpatruje się je w obszerniejszym kontekście całego funkcjonującego organizmu).
Cechy
Podział cech na powierzchniowe i źródłowe
Cechy źródłowe reprezentują podstawowe zmienne, które współdeterminują wielorakie przejawy powierzchniowe. Identyfikuje się je za pomocą analizy czynnikowej (co pozwala określić zmienne czy czynniki będące podstawą powierzchniowego zachowania). Ich wpływy działają u podstaw osobowości odpowiadają rzeczywistym, jednostkowym wpływom (czynnikom fizjologicznym czy temperamentalnym, stopniom integracji dynamicznej, oddziaływaniom instytucji społecznych), o których można będzie dowiedzieć się znacznie więcej, gdy zostaną zdefiniowane. Cechy źródłowe są najbardziej użyteczne przy wyjaśnianiu zachowania, dzielą się na dwie grupy: reprezentujące dziedziczność (konstytucjonalne) i wywodzące się ze środowiska. (nie mogą wynikać i z dziedziczności i ze środowiska.)
Cechy konstytucjonalne reprezentują dziedziczność, a ich źródło ma charakter fizjologiczny i znajduje się wewnątrz organizmu. Są one wrodzone w pewnej części przypadków, a wynikają z wewnętrznych wpływów. Cechy ukształtowane przez środowisko (stany i role) wywodzą się z czynników środowiskowych, są wdrukowane przez coś zewnętrznego względem nich, przejawiają się w postaci czynników i powstają pod wpływem instytucji społecznych i rzeczywistości fizycznej, które składają się na wzorzec kulturowy.Cechy konstytucjonalne i cechy ukształtowane przez środowisko Cattel podzielił na cechy dynamiczne i cechy zdolnościowe. Cechy powierzchniowe to wytwór interakcji cech źródłowych, są mniej stałe niż czynniki, odpowiadają uogólnieniom jakich można dokonać na podstawie zwykłej obserwacji. Są jawne i zewnętrzne, występują łącznie jako wynik połączenia oddziaływania czynników środowiskowych i konstytucjonalnych. Według Cattell`a osobowość jest tym co pozwala przewidzieć, co dana osoba zrobi w danej sytuacji. Celem badania osobowości jest ustalenie praw określających, co różni ludzie będą robić we wszelkich rodzajach sytuacji społecznych i ogólnych sytuacji środowiskowych. Osobowość jest związana z całym zachowaniem jednostki zewnętrznym i wewnętrznym , to złożona i zróżnicowana struktura cech, z motywacją zależną od cech dynamicznych. Ta cecha jest najważniejszym pojęciem w teorii stworzonej przez Cattell`a , struktura psychiczna, wnioskowana z obserwowanego zachowania w celu wyjaśnienia regularności czy spójności zachowania. Cattell podzielił cechy na jedyne, wspólne (w tym powierzchniowe), źródłowe ( w tym konstytucjonalne) oraz środowiskowe ( stany i role). Powierzchniowe reprezentują wiązki jawne, czyli zewnętrzne zmienne, występujące łącznie, natomiast źródłowe to podstawowe zmienne, współ determinujące wielorakie przejawy powierzchniowe. Cechy źródłowe można identyfikować jedynie za pomocą analizy czynnikowej, bo ona pozwala określić zmienne czynniki będące podstawą powierzchniowego zachowania. Cechy źródłowe są ważniejsze od powierzchniowych, bo stwarzają możliwość większej oszczędności opisu. Dzieje się tak między innymi dlatego, że są mniej liczne. Drugi podział cech jakiego dokonał badacz , jest oparty na kryterium jakim jest sposób ich przejawiania się. I tak wyróżnił cechy dynamiczne, zdolnościowe i temperamentalne. Cechy dynamiczne wiążą się z pobudzaniem jednostki do działania zmierzającego do określonego celu, zaliczane są tutaj ergi i sentymenty. Zdolnościowe są związane z efektywnością z jaką jednostka działa. Ostatni rodzaj cech w tym podziale czyli temperamentalne to szybkość i wrażliwość emocjonalna. Teoria Cattell`a oparta jest na analizie czynnikowej. Jej podstawowe idee sformułował w 1904 roku Charles Edward Spearman, sugerował że analizując dwa zbliżone do siebie rodzaje czynników, wpływają na wyniki uzyskane w testach. Mówił o czynniku ogólnym (płynność słowna, inteligencja ogólna, poziom wykształcenia) ważnym dla obu testów i o czynniku testu zdolności, otrzymamy specyficzne ( pamięć wzrokowa, percepcja przestrzenna ,szczególny rodzaj wiadomości) charakterystyczne dla danego testu. Celem analizy czynnikowej Spearmana jest ustalenie istnienia czynników ogólnych i pomoc w ich identyfikacji. Stworzona technika została zmodyfikowana przez Louis'a Thurstone`a , wprowadził on wielokrotną analizę czynnikową. Od tamtej pory to główna metoda analizy, a największą uwagę badacze przywiązują do czynników grupowych. Jedną z możliwości wykorzystania tej metody w teoretycznej i empirycznej analizie jest czynnikowy kwestionariusz osobowościowy Cattell`a.
Teoria cech indywidualnych jest jedną z najstarszych prób akademickiego wyjaśniania stałości zachowań. Cattel wydzielił listę cech indywidualnych:
- cechy powierzchniowe (ściśle związane z zachowaniem)
- cechy źródłowe (wydzielające na podstawie analizy czynnikowej wyłaniającej powiązane cechy powierzchniowe. Analiza czynnikowa prowadzi do wyłonienia nieskorelowanych cech, których sens oraz nazwa nie są jednoznaczne, które stanowią bardziej abstrakcyjną wersję opisu).
Podział cech wg Cattela:
· Cechy dynamiczne(Pobudzające jednostkę do działania zmierzającego do osiągnięcia określonego celu), - cechy ergi - źródłowa, wrodzona, psychofizyczna dyspozycja, która skłonna jest do zwracania uwagi na pewną klasę bodźców do reakcji z nimi, mają charakter treściowy ; są utożsamiane z wrodzonymi dyspozycjami : seksualne, bezpieczeństwa i opiekuńcze, ucieczki, głodu
- sentymenty - środowiskowe, źródłowe, ukształtowane przez środowisko, dynamiczne, źródłowe mają charakter treściowy, przejawiają się w tendencji do spostrzegania pewnych obiektów; może nimi być : własna osoba, inne ważne osoby, zawód, kariera, sport, praktyka - postawy- dynamiczne, powierzchniowe, środowiskowe mają charakter treściowy; znajdują się najbliżej obwodu, stanowią tendencję do działania w określony sposób wobec pewnych obiektów, może ale nie musi być werbalnie wyrażona np. żona, dzieci, rodzice / można badać wprost - kwestionariuszem/
· temperamentalne - głównie konstytucjonalny charakter z formalnymi stanami zachowania, szybkość reakcji, itp., niezależne od sytuacji, (względnie) nie wiążą się z określonymi przedmiotami
· uzdolnieniowe - cechy poznawcze konstytucjonalne i środowiskowe, określają jak dobrze jednostka może wykonywać określone zadania - inteligencja płynna i skrystalizowana zdolność,
- centralne - ogólne parametry pracy mózgu jako całości, które determinują wszystkie czynności poznawcze; tempo pracy umysłu, łatwości kojarzenia, sprawności pamięci ( inteligencja płynna- zdeterminowana przez kompetencję jednostki
- lokalne- wrodzona i nabyta organizacja pól sensorycznych mózgu leżących u podstaw zdolności specjalnej pracy mózgu i motoryki
- pośredniczące- nabyte nawyki umysłowe pod wpływem uczenia się, wiążą się z inteligencją skrystalizowaną.