Renata Ziemińska
ŹRÓDŁA WIEDZY (empiryzm, racjonalizm, irracjonalizm) w.5
Należy odróżnić dwa pytania: (1) jak faktycznie poznajemy? i (2) jak dojść do prawdziwego uzasadnionego poznania? W czasach gdy nie istniała jeszcze psychologia, na gruncie filozofii podejmowano zagadnienie genezy pojęć czy sądów i toczył się spór pomiędzy natywistami (idee innatae; Platon, Descartes, Leibniz) a empirystami genetycznymi (Locke, Hume, Condillac; tabula rasa; nihil est in intellectu, quod non prius fuerit in sensu). Pytanie (2) jest typowo epistemologiczne i dotyczy nie faktu lecz wartości poznania. W odniesieniu do kwestii wartościowego poznania wyodrębniają się dwa spory: pierwszy pomiędzy racjonalizmem i empiryzmem, a drugi pomiędzy racjonalizmem i irracjonalizmem. Dla odróżnienia od empiryzmu genetycznego, mówi się tu o empiryzmie metodologicznym lub epistemologicznym; racjonalizm zaś alternatywnie nazywa się aprioryzmem.
zmysły ⇐ rozum ⇒ wiara
Poznanie aprioryczne to poznanie niezależne od doświadczenia. Poznanie a posteriori to poznanie zależne od doświadczenia. W sporze pomiędzy empiryzmem metodologicznym i aprioryzmem można wyodrębnić dwa stanowiska skrajne i dwa umiarkowane:
(1) aprioryzm skrajny - stanowisko, że tylko rozum, a nie doświadczenie dostarcza nam prawdziwej wiedzy o świecie. Stanowisko to miało zwolenników w starożytności (Parmenides). Dziś stawia się pytanie: czy w ogóle mamy prawo przyjmować twierdzenia nie oparte na doświadczeniu, tzw. twierdzenia a priori.
(2) empiryzm skrajny - stanowisko, że wszelkie uzasadnione twierdzenie musi opierać się bezpośrednio lub pośrednio na doświadczeniu. Dotyczy to również twierdzeń matematyki i praw logiki traktowanych jako indukcyjne uogólnienia twierdzeń jednostkowych pochodzących z doświadczenia (J.S.Mill).
(3) empiryzm umiarkowany - stanowisko, że co prawda istnieją uzasadnione zdania, które nie opierają się na doświadczeniu (a priori), ale są to jedynie zdania analityczne typu „Każdy kwadrat ma cztery boki” („wyłuszczają jedynie sens zawartych w nich terminów”, doświadczenie nie jest im potrzebne i nie może im zaprzeczyć). Wszystkie uzasadnione zdania syntetyczne (rzeczowe) natomiast muszą opierać się na doświadczeniu.
(4) aprioryzm umiarkowany - stanowisko, że istnieją uzasadnione zdania a priori nie będące analitycznymi, a mianowicie zdania syntetyczne a priori. Zdanie analityczne - zdanie prawdziwe na mocy znaczenia występujących w nim terminów („Cesarz Francuzów był monarchą”). Zdanie syntetyczne - zdanie nieanalityczne („Cesarz Francuzów był niskiego wzrostu”). Zdania analityczne są a priori, ale czy są zdania syntetyczne a priori? Według apriorystów umiarkowanych zdanie „suma dwu boków trójkąta jest większa niż bok trzeci” nie jest analityczne, ponieważ nie wynika z definicji trójkąta; umysł ludzki posiada zdolność dopatrywania się prawidłowości ogólnych, obok doświadczenia, które ujmuje jednostkowe fakty. Kant nazywał tę zdolność czystą naocznością, Husserl - wglądem w istotę.
Racjonalizm jako opozycja irracjonalizmu jest stanowiskiem, że wartościowe jest tylko poznanie przyrodzone, intelektualne, którego wzorem jest poznanie naukowe tj. intersubiektywnie komunikowalne i intersubiektywnie kontrolowalne; odrzuca się tu objawienie, przeczucie, jasnowidztwo, magię. Poznanie racjonalne płaci jednak wysoką cenę za swój intersubiektywny charakter: staje się schematyczne (ile da się zakomunikować z doznania bólu czy doznania barwy?). To co komunikujemy jest schematem, który słuchacz dopełnia konkretną treścią. Słowa nie zastąpią obcowania z przedmiotem. Zwolennikiem irracjonalizmu był H. Bergson. Jego zdaniem poznanie racjonalne służy praktyce, działaniu, ale nie jest prawdziwe. Intuicja jest niewyrażalna w słowach ale pozwala dotrzeć do samej rzeczywistości. Inni irracjonaliści: Tertulian, Bernard z Clairvaux, Bonawentura, Mistrz Eckhart, Pascal, Rousseau, Schopenhauer, egzystencjaliści.