M. Piszczek „Przewodnik dla nauczycieli uczniów upośledzonych umysłowo w stopniu znacznym” str. 9-31
Ewa Batko „ Wspieranie rozwoju zachowań autonomicznych uczniów głębiej upośledzonych umysłowo”
1. Czy osoby głębiej upośledzone umysłowo mogą i powinny być autonomiczne?
a) Badacze przekonani o takiej konieczności:
Potrzeba autonomii jest ściśle powiązana z naturą człowieka i występuje już u małych dzieci oraz u osób o obniżonej sprawności umysłowej.
Każdy człowiek ma prawo do decydowania czy współdecydowania o jakości swojego życia.
Nadmierne uzależnienie od decyzji i kontroli ze strony innych ludzi prowadzi do powstania wielu niekorzystnych następstw osobistych i społecznych.
Konsekwencje zahamowania A.: m.in. niedorozwój funkcji osobowego ja (brak poczucia podmiotowości i tożsamości, wyuczona bezradność, brak poczucia kompetencji, czyli niedorozwój poczucia sprawczości, ograniczenie rozwoju poznawczego oraz ograniczenie motywacji do działania)
Uzależnienie od innych, jako potencjalne źródło frustracji, cierpienia i konfliktów wew. (skutek: złe zdrowie psychiczne)
Brak możliwości rozwinięcia swego potencjału, określenia i realizacji swoich zasadniczych celów (przedmiot a nie podmiot swego życia).
Konsekwencje społeczne: niekorzystny wizerunek osoby z N, negatywne postawy społ. Wobec tych osób, (pośrednio) wpływ na proces integracji i normalizacji życia osób z N. w ich bliższym i dalszym otoczeniu.
b) Badacze niechętni, ostrożni wobec takiej konieczności:
Ograniczone możliwości radzenia sobie, szczególnie w nowych, złożonych sytuacjach.
Trudności w porozumiewaniu się, wyrażaniu swoich potrzeb, rozumieniu syt. społ, niepełnosprawność fizyczna i sensoryczna.
Niekiedy nie zdają sobie sprawy z tzw. zagrożeń psychologicznych, nie potrafią unikać sytuacji, naruszających ich godność, mogą zostać wykorzystane.
Potrzeba zapewniania bezpieczeństwa = zależność od innych.
c) Konkluzja:
Należy stymulować, wspierać proces kształtowania się zachowań i autonomicznych postaw uczniów, bo prawo o wolności należy do pdst praw każdego człowieka, a jego urzeczywistnienie stwarza warunki do samorealizacji na takim poziomie i w takim zakresie, jaki jest dostępny danej jednostce.
Trzeba pomóc osobie w taki sposób określić granice autonomii, aby jej decyzje i działania nie zagroziły poczuciu własnego bezpieczeństwa i godności.
Równolegle z procesem autonomizacji powinien przebiegać proces socjalizacji i integrowania ucznia z jego otoczeniem społecznym.
2. Szkoła, jako właściwe środowisko wspierania rozwoju autonomii uczniów
- Zadanie szkoły - Stwarzanie warunków i stymulowanie procesów rozwojowych
Nauczyciele: mniejsza więź emocjonalne = łatwiejsze wspieranie zach. autonomicznych i podejmowanie ryzyka z nimi związanego.
- Umiejętność zachowania autonomii jest szczególnie przydatna w późniejszym dorosłym życiu (np. w DPS, bezosobowość kontaktów, tendencja do uniformizacji).
- Dlaczego należy pracę nad wspomaganiem rozwoju A. rozpocząć tak wcześnie?
AUTONOMIA jest pojęciem złożonym,. Obejmuje psychiczne, społeczne oraz fizyczne wymiary funkcjonowania człowieka. Jej rozwój rozpoczyna się już w okresie niemowlęctwa, gdy następuje fizyczna separacja dziecka od otoczenia (2, 3 r.ż. - faza autonomii ).
3. Samodzielność w zakresie samoobsługi i poruszania się
- Szczególną uwagę należy poświęcić uczniom w zakresie samoobsługi, bo dzieci te uzależnione od innych ludzi w zaspokajaniu pdst potrzeb, automatycznie mają utrudnione stawanie się niezależnym w swych wyborach i sądach. Np.:
Problemy główny: z planowaniem i realizacją własnych działań
Formy pomocy: wyćwiczenie czynności krok po kroku, szczegółowe rozpisanie kroków, instrukcje w formie zdjęć, odpowiednie pomoce i przystosowanie pomieszczeń, umożliwianie samodzielnego poruszania się (np. obsługa wózka z napędem elektrycznym), sprzęt umożliwiający przeżywanie ruchu ciała i zmianę miejsca przebywania.
*Czynności samoobsługowe oraz pomocnicze będą stanowić w przyszłości pdst, dostępny obszar samorealizacji i źródło przeżywania satysfakcji z własnego, skutecznego działania.
Rozwijanie zainteresowań i umiejętności aktywnego spędzania czasu.
Rozwijanie umiejętności komunikacyjnych i społecznych.
Dokonywanie wyborów, podejmowanie decyzji i odpowiedzialność.
Budowanie realnego i pozytywnego obrazu własnej osoby.
Poszukiwanie dróg samorealizacji.
-Możliwość poruszania się: Każdy uczeń powinien mieć możliwość samodzielnego przemieszczania się, nawet po ograniczonej przestrzeni, w kierunku wybranego przez siebie celu (przygotowanie do obsługo wózków, wózków z napędem elektrycznym, zapewnić sprzęt umożliwiający przeżywanie ruchu ciała i zmianę miejsca przebywania).
4. Rozwijanie zainteresowań i umiejętności aktywnego spędzania czasu
- Osoby z głębszą NI dysponują bardzo dużą ilością wolnego czasu, lecz spędzają go często w sposób bierny, zapełniając schematycznymi stereotypowymi czynnościami.
Jest to wynik m.in.:
braku umiejętności organizacyjnych i społecznych
braku środków potrzebnych do sensownego, ciekawego spędzania czasu,
niekiedy również wywołuje ją postawa otoczenia niechętnego przejawom samodzielnej aktywności osób z niep.
- Wiele osób posiada znacznie większe możliwości w zakresie własnej aktywności - należy:
wzbogacać repertuar o nowe formy;
pokazywać co jest możliwe, i ułatwić wybór;
stwarzać sytuacje, żeby wytrwałość, konsekwencja i ciągłość działań U prowadziły do nagradzających efektów (tak by wycofać nagrody zew.) i utrwalały te właściwości postępowania;
nauczyć umiejętności spędzania czasu wspólnie z pełnosprawnymi członkami społeczeństwa
Zasada generalna: Dawanie coraz większej swobody działania uczniom i ograniczanie się do dyskretnego czuwania i ingerowania tylko w sytuacjach, w których nie są oni w stanie sami sobie poradzić.
5. Rozwijanie umiejętności komunikacyjnych i społecznych
Możliwości autonomicznego funkcjonowania są w dużym stopniu uzależnione od umiejętności komunikacyjnych i społecznych danej jednostki. Konieczne jest by nauczyciele potrafili cierpliwie wsłuchiwać się w komunikaty, jakie przekazuje ono dostępnymi sobie środkami, i reagować na nie, aby ukształtować gotowość do kontaktów z innymi ludźmi. Ważne jest by mówiący i niemówiący, potrafili swym zachowaniem komunikować swoje stany, potrzeby, swój stosunek do sytuacji, w której się znajdują oraz by umieli odbierać podobne sygnały pochodzące od innych ludzi. Osoby zdolne do konwencjonalnych, powszechnie przyjętych form zachowań społecznych należy uczyć najpierw metodą treningu, a następnie praktycznego ćwiczenia w konkretnej sytuacji.
- Podstawowe umiejętności społeczne konieczne do rozwoju autonomii: empatia, asertywność.
Empatia
Zależy od poziomu intelektualnego oraz od doświadczeń społecznych.
Trening powinien obejmować różnicowanie własnych uczuć, naukę ekspresji i kontroli emocji, rozpoznawania i właściwego reagowania na przejawy uczuć ze strony innych ludzi, umiejętność oceny postępowania własnego i innych według podstawowych kategorii moralnych..
Asertywność
Należy uświadamiać fakt posiadania różnych rzeczy na własność i uczyć umiejętności egzekwowania swoich praw, tj. prawo do właściwego zaspokajania potrzeb, prawo do posiadania własnych uczuć i przekonań, do podejmowania decyzji i dokonywania wyborów na miarę swoich możliwości oraz radzenia sobie z ich skutkami, prawo do intymności i prywatności.
Poza tym ważne jest znalezienie optymalnego dla osoby poziomu równowagi pomiędzy dążeniem do niezależności (by nie ograniczało to osiągniętej samodzielności i poczucia samostanowienia o sobie) a koniecznością uzyskania niezbędnej pomocy i wsparcia od innych ludzi (nauka umiejętności zwracania się o pomoc, negocjowania zakresu i rodzaju pomocy, okazywanie wdzięczności i cierpliwości wobec działań osób pomagających). - nauka np. przez inscenizacje dramatyzowane, sytuacje codziennego życia.
6. Dokonywanie wyborów, podejmowanie decyzji i odpowiedzialność
- Znaczna zależność od doświadczeń osobistych i treningu właściwych umiejętności.
Bardzo ważne jest wypracowanie (szczególnie u niemówiących) jednoznacznych i powszechnie zrozumiałych sygnałów: „tak” i „nie”.
- Rozwój samosterowności:
uszanować i dać do zrozumienia, że rozumiemy i respektujemy jego wolę podczas indywidualnych przejawów preferencji i dążeń (poczucie sprawstwa).
stałe poszerzanie zakresu oraz świadomości dokonywanych przez U wyborów
tak organizować doświadczenia, aby osoba miała jak najwięcej okazji do podejmowania incydentalnych wyborów i poszukiwania kompromisu między potrzebami różnych osób
- Poznawanie środowiska społeczno-kulturowego, rozszerzania kompetencji poprzez rozwijanie procesów poznawczych:
kształtowanie wyobraźni, analizy, myślenia przyczynowo-skutkowego i wnioskowania, prowadzone w oparciu o przykłady funkcjonowania w różnych obszarach życia
- Poczucie odpowiedzialności:
Trening przez przydzielanie stałych zadań i obowiązków w klasie.
Powierzenia opieki nad drugim człowiekiem (przygotowanie do pełnienia ról społecznych).
Najważniejsze jest!: obdarzanie uwagą i akceptacją, okazywanie szacunku dla jego decyzji i poglądów, traktowanie jako partnera interakcji.
7. Budowanie realnego i pozytywnego obrazu własnej osoby
- Podejmowanie decyzji, dokonywanie wyborów, kierowanie swym postępowaniem wymagają znajomości samego siebie: swoich potrzeb, możliwości, ograniczeń i dążeń. Aby skutecznie dążyć do wybranego celu, trzeba orientować się w swoich zasobach i warunkach zew. oraz mieć motywację do pokonywania trudności i niepowodzeń.
- Problemy osób z NI: słaba orientacja odnośnie własnych uczuć, myśli i motywów, nierealistyczna samoocena, bezkrytyczność do własnych możliwości i przeciwnie, deprecjonowanie własnej osoby (przygnębienie, osłabienie motywacji), niedorozwój funkcji osobowego Ja.
- M. Kościelska (dot. struktury Ja): „struktura JA nie może pełnić swych regulacyjnych funkcji, brak w niej bowiem obrazu swoich sprawczych możliwości, poczucia autonomii i wyraźnie zarysowanych granic. Poczucie sprawczości ulokowane jest na zewnątrz.”
- Działania nauczyciela:
stawianie U w określonych sytuacjach zadaniowych (konfrontacja z własnymi możliwościami)
obiektywna ocena swojego zachowania, w formie dla siebie zrozumiałej („bez taryfy ulgowej”)
powtarzalność i stałość „opiniotwórczych” sytuacji i komentarzy nauczyciela
konstruowanie specjalnych sytuacji rozwijających umiejętność rozumienia i oceny postępowania innych ludzi (np. w ramach godzin wychowawczych)
Niezbędna rola samoakceptacji
- Zleży od wrodzonych predyspozycji oraz pozytywnych doświadczeń jednostki, szczególnie z okresu wczesnego dzieciństwa.
- Doświadczenie powodzenia i własnego znaczenia jest niezbędnym warunkiem budowania poczucia wartości i pewności siebie, skłaniających do „obejmowania w posiadanie” coraz to nowych obszarów życia.
- Źródło pozytywnych doświadczeń dla osób z NI: zawody sportowe, olimpiady specjalne, konkursy plastyczne, festiwale muzyczne, wykorzystanie krótkich „bajek” tworzonych przez osoby z NI przez profesjonalnych artystów.
- Ukształtowanie odporności emocjonalnej i optymistycznego nastawienia do rzeczywistości.
8. Poszukiwanie dróg samorealizacji
Dla osób niepeł. ta naturalna droga życia jest trudna do pokonania, a czasem okazuje się nieosiągalna. Uczeń przeżywający ten kryzys egzystencjalny potrzebuje wsparcia emocjonalnego oraz stworzenia perspektyw na przyszłość.
Wspomaganie rozwoju wszystkich potencjalnych możliwości niezależnego funkcjonowania jest równocześnie tworzeniem zasobów jednostki, dzięki którym będzie ona mogła bliższej lub dalszej przyszłości wspólnie z rodziną, nauczycielami poszukiwać dróg samorealizacji, tworzyć plany i określać własne sposoby postępowania.
E. Przebinda, M. Zawadzka „Rozwój autonomii uczniów niepełnosprawnych ruchowo z upośledzeniem umysłowym”
1. Środowisko a autonomia
- Dziecko niep. ruchowo, mimo iż przebywa w różnych środowiskach, najczęściej znajduje się w gronie tych samych osób. Sytuacja ta nie pozwala mu na pełną ekspresję osobowości. Dziecko nie ma potrzeby rozszerzania repertuaru swoich zachowań, ogranicza się do kilku przynoszących pożądane efekty schematów komunikacyjnych.
- Pobyt w różnych środowiskach stwarza szanse na to, że stanie się bardziej niezależne, zacznie nawiązywać różnorodne relacje i realizować się w rozmaitych rolach.
Zdarza się często, że problemy ucznia są dyskutowane w szkole, w domu, w gronie przyjaciół, we wspólnocie. Wszyscy dokładnie wiedzą, co zrobił w szkole, co powiedział w domu. Jest pod kloszem, który hamuje rozwój jego autonomii i niezależności, a co za tym idzie, rozwój całej osobowości.
2. Role pełnione w społeczeństwie
- Każdy realizuje w życiu co najmniej kilka ról. Ta sama osoba w stosunkach interpersonalnych może jednocześnie pełnić rolę podrzędną, nadrzędną i współrzędną. Często osoba z niep. zna siebie tylko w roli „pod”, podopiecznego (osoba słabsza i zależna od innych). Taka syt. może prowadzić do ukształtowania się u niej postawy biernej lub roszczeniowej. Muszą realizować się w pozostałych 2 rolach. Powinni więc nauczyć się tolerancji, reguł współżycia, zawierania przyjaźni (potrzeba samodzielnego doświadczenia).
Czynnikiem, który może negatywnie wpływać na odnalezienie się w dorosłym życiu, jest posiadanie tzw. „tłumacza”. „Tłumacz” to osoba, która ciągle przebywa z dzieckiem, tłumaczy, a nawet interpretuje jego zachowania i gesty mało czytelne dla otoczenia.
Osoba z niepeł., szczególnie w okresie dorastania powinna mieć przyjaciół. Jednak wybranych samodzielnie!
3. Samoocena
Jednym z czynników, które mogą wpływać na obniżenie poziomu samoakceptacji, jest rozwój samoświadomości związany z uwzględnieniem opinii innych osób o sobie.
- Badania Cooleya - „JA w oczach innych”
Przynajmniej do pewnego stopnia widzimy samych siebie tak, jak myślimy, że inni nas widzą. Tendencja ta nasila się wraz z wiekiem, co sprawia, że coraz bardziej przejmujemy się tym, co ludzie sądzą o naszym wyglądzie i zachowaniu.
To w jaki sposób nauczyciel będzie odnosił się do ucznia i traktował go, będzie wpływać na jego ocenę siebie.
4. Współpraca szkoły z rodziną
Nauczyciel powinien wyjaśnić rodzicom, które „trudne” zachowania ucznia wynikają z zaburzeń spowodowanych uszkodzeniem mózgu, UU, a które należą do naturalnego procesu dojrzewania, utrudniającego niepełnosprawność.
Ścisły kontakt, gdy dziecko jest mniejsze - np. zeszyt korespondencji (przekazywanie inf. co działo się w szkole, co w domu).
- W młodszym wieku szkolnym informacje szczegółowe, na temat posiłków, zachowania, tego co powiedział, a nawet wypróżnień.
- W wieku starszym ilość inf. może ulec zmniejszeniu, uczeń powinien zostać poinformowany o treści informacji. Jego osobiste sprawy i problemy wych. powinny być omawiane w jak najściślejszym gronie, a nie publicznie.
W okresie dojrzewania należy uszanować dążenia do samodzielności, niezależności, okres buntu. Zmianie powinien ulec sposób zwracania się do ucznia (nie powinien być zdrobniały).
Na taką postawę składa się także włączanie go w proces planowania edukacji i wychowania. Może on mieć w tym udział poprzez samowychowanie (np. zawieranie umowy, samodzielny wybór).