Jak powstawały Sudety
Czyli opis geologiczny i procesów górotwórczych dla nieprofesjonalistów.
Ogólnie
Sudety są odrębną geologicznie grupą górską od występujących w Polsce Karpat (Tatry, Beskidy, Pieniny, Bieszczady), czy też Gór Świętokrzyskich. Zajmują obszar od Bramy Morawskiej do Doliny Łaby, należąc zarazem do większej jednostki klasyfikacyjnej jaką jest Masyw Czeski (ciąg gór idący półokręgiem po północnych, zachodnich i południowych granicach czeskich). Więcej na ten temat znaleźć można w opisie Sudetów.
Pod względem rzeźby i budowy geologicznej Sudety składają się z kilkunastu odrębnych pasm, różnych zarówno pod kątem krajobrazowym, jak i geologicznym. Budowa geologiczna tych starych gór jest bardzo ciekawa - zwłaszcza ze względu na różnorodność budulca, rzeźby, jak i długość swojej historii geologicznej.
Sudety dzielimy obecnie na Wschodnie, Środkowe i Zachodnie i ten ogólny podział będzie dość często używany w tym opisie.
O erach i okresach oraz o innych podstawowych informacjach geologicznych
W opisach geologicznych używa się podziału na ery, okresy, epoki i wieki. Wyróżnia się 4 ery - obecną - kenozoik, poprzednią - mezozoik, oraz paleozoik i prekambr. Ery te trwały po wiele milionów lat. Podczas okresów (bardziej szczegółowych jednostek wieku geologicznego) wystąpiły na tym terenie różne orogenezy (ruchy górotwórcze).
Najmłodszym ruchem górotwórczym jest orogeneza alpejska, potem kimeryjska (wczesna odmiana orogenezy alpejskiej - w Europie praktycznie nie występująca), hercyńska, kaledońska i najstarsza - assyntyjska. Oczywiście każda orogeneza była rozłożonym na przestrzeni długiego czasu cyklem fałdowań oraz (bardzo często) aktywności wulkanicznej na danym terenie.
Po fałdowaniu alpejskim (najmłodszym) nastąpiły okresy zlodowacenia, które miały znaczny wpływ na rzeźbę terenu. Było to już w okresie, który liczymy tylko w tysiącach i dziesiątkach tysięcy (a nie w milionach) lat wstecz.
Przy ruchach górotwórczych powstają zasadniczo dwa różne rodzaje gór - fałdowe i zrębowe. Fałdowe, to takie których budulec geologiczny nie uległ przerwaniu, a teren uległ pofałdowaniu przy zachowaniu nieprzerwanych poszczególnych warstw skalnych. Natomiast góry zrębowe powstały wskutek wyniesienia gór ponad otoczenie w postaci wyraźnego uskoku tektonicznego. Na granicy zrębu warstwy skalne zostały przerwane.
Podczas długiej, wielomilionowej historii i podczas procesów wulkanicznych wiele skał uległo daleko idącym procesom przeobrażeniowym. Mówimy o takich skałach, że są metamorficzne - czyli przeobrażeniowe (np. łupki, gnejsy). O skałach powstałych z zastygłej lawy mówimy natomiast - magmowe (np. bazalt). Zaś skały nieprzeobrażone często nazywane są głębinowymi.
Jak tworzyły się Sudety w poszczególnych erach i okresach
Historia Sudetów zaczyna się już w erze prekambryjskiej - parę miliardów lat temu, kiedy powstawały w epoce archaicznej gnejsy obecnych Gór Sowich. W następnym okresie tej samej ery powstały takie skały jak granity rumburskie (Góry Łużyckie), gnejsy Gór Izerskich i Karkonoszy, łupki krystaliczne Karkonoszy, czy też łupki radzimowickie Gór Kaczawskich. Teren obecnych Sudetów, jak i całej planety w tamtejszych czasach, wyglądał zupełnie inaczej i jeszcze wielokrotnie ulegał kompletnym zmianom. Czasem były tu olbrzymie góry, a czasami teren był nawet dnem morskim. Ważne natomiast jest to, że wtedy powstały najstarsze skały Sudetów.
Podczas ery paleozoicznej - na początku - obecne Sudety były dnem morskim przejawiającym aktywność wulkaniczną. Wtedy doszło do osadzenia się (sedymentacji) skał osadowych - piasków, iłów, wapieni i skamieniałości. Następnie morze wycofało się i podczas orogenezy kaledońskiej powstały na tym terenie olbrzymie góry, a skały pierwotne z poprzedniej ery uległy procesom przeobrażeniowym (np. granity prekambryjskie przeobraziły się w gnejsy, powstały dalsze partie łupków metamorficznych - krystalicznych).
Następnie przez wiele milionów lat (około 100 milionów) doszło do niszczenia - będącego już lądem - masywu kaledońskiego. Jest to wystarczająco długi okres czasu, aby erozja posunęła się daleko i znacznie obniżyła potężne góry kaledońskie. Miedzy obecnymi Górami Sowimi (ich gnejsowym i twardym blokiem) a resztą masywu powstaje też wtedy zapadlisko, w którym zbierają się skały osadowe, z których później powstaną Rudawy Janowickie, góry i wzgórza Bramy Lubawskiej, oraz wschodnia część Grzbietu Lasockiego (Karkonosze).
Podczas hercyńskich ruchów górotwórczych (era paleozoiczna) doszło do podzielnia masywu kaledońskiego i wyniesienia, oraz ukształtowania Sudetów Wschodnich. Powstały wtedy też główne zręby brzeżne dzisiejszych Sudetów. Tak więc można już powiedzieć, że najstarsze z Sudetów są Góry Sowie (cześć Sudetów Środkowych) potem Sudety Wschodnie, a najmłodsze są Sudety Zachodnie i niektóre takie pasma jak Góry Stołowe.
Podczas orogenezy hercyńskiej doszło do procesu wulkanicznego nazywanego intruzją magmową, czyli wtryśnięcia magmy między skały osadowe. Tak powstał miedzy innymi największy w Sudetach granitowy blok Karkonosko - Izerski (dotyczy to zwłaszcza czeskiej części Gór Izesrkich).
Podczas dalszej części ery paleozoicznej doszło do dalszej aktywności wulkanicznej i kształtowania się wylewów porfirowych i melafirowych (tak powstały złoża tych skał), oraz oczywiście do ciągłego formowania się skał osadowych.
W niecce śródsudeckiej doszło natomiast do powstawania z osadów organicznych pokładów węgla.
W końcowym okresie paleozoiku doszło do zalewu morskiego całego obszaru Sudetów - oprócz najwyższych partii, które wystawały ponad poziom wody. Nie zalane były miedzy innymi Karkonosze i Góry Izerskie, których wspólny granitowy blok ulegał jednak wskutek erozji stopniowemu odkryciu z kaledońskich skał osadowych.
Podczas następnej ery - mezozoiku doszło do słabych ruchów kimeryjskich (jak w całej Europie) i cofnięcia morza, oraz erozji skał osadowych z okresu zalewu morskiego, a następnie do wtórnego zalania morzem górnokredowym. Podczas tych zalań najwyższe partie (w tym Karkonosze i Góry Izerskie) nie zostały zalane. Następnie po cofnięciu się morza doszło też do tzw. orogenezy młodosaksońskiej, która pogłębiła wyrównane już uskoki tektoniczne pochodzące z fałdowania hercyńskiego.
Podczas fałdowania alpejskiego doszło do ostatecznego ustalenia zrębów górskich - zewnętrznych i śródsudeckich, oraz do wyniesienia całych Sudetów ponad Nizinę Śląską.
Podczas aktywności wulkanicznej doszło do powstania bazaltowych stożków będących obecnie szczytami górskimi (np. Góry Kaczawskie, Kamienne; nawyższy szczyt bazaltowy to Bukovec 1005 m n.p.m. - w Górach Izerskich). Doszło też do znacznego wydźwignięcia całych płyt górskich - Góry Stołowe, i obszarów - Równia pod Śnieżką (Karkonosze). Góry Stołowe są jedynymi górami płytowymi w Europie.
Podczas tej ery klimat był ciepły i wilgotny, więc góry ulegały silnej erozji wodnej, która ukształtowała dzisiejszy kształt dolin. Właśnie podczas tej ery, która trwa do dzisiaj - kenozoiku - doszło po fałdowaniu alpejskim do trzech zlodowaceń i trzech okresów cofania się lądolodu. Podczas tego procesu doszło do ostatecznego uformowania się rzeźby Sudetów, oraz pofałdowań nizinnych (pozostałości moreny lodowca). Ponadto doszło wtedy też do ostatecznego przemieszczenia skał osadowych.
Podczas pierwszego zlodowacenia lód obejmował tereny do 550 m n.p.m. Powyżej tej wysokości w mroźnym i suchym klimacie powstawały gołoborza, oraz podczas erozji odsłaniały się skałki. Następnie nastąpił okres intergracjalny (międzyzlodowaceniowy).
Podczas drugiego zlodowacenia - tzw. lądolód skandynawski jeden raz (lub dwukrotnie - nie wiadomo na pewno) wdzierał się w głąb kotlin górskich niosąc ze sobą duże ilości materiału osadowego, które pozostawił na ich dnie.
Podczas trzeciego - ostatniego już zlodowacenia lądolód nie sięgnął już gór, obejmując tylko północną część Polski. Natomiast klimat był nie tylko bardzo chłodny, ale także wilgotny, przez co w górach powyżej 1200 m n.p.m. uformowały się lodowce. Po wycofaniu się lodowca i ociepleniu klimatu pozostały po nich kotły i cyrki polodowcowe (np. Kocioł Małego Stawu koło schroniska Samotnia lub Śnieżne Kotły - oba w Karkonoszach). Występują one tylko w Karkonoszach, Wysokim Jesioniku (okolice Pradziada), oraz jeden kocioł w Masywie Śnieżnika (Lej Mały Średni i Wielki, nie będące jednak cyrkiem polodowcowym). Ponadto w Masywie Czeskim cyrki polodowcowe występują jeszcze na Szumawie (sięgającym powyżej 1400 m n.p.m. masywie górskim na południu Czech - w okolicach Czeskich Budziejowic).
Podsumowanie
Tak wiec Sudety w obecnym kształcie uformowały się całkiem niedawno (w sensie geologicznym) - ostatecznie było to jakieś 10 tys. lat temu. Jednak pewne ich elementy tworzyły się na przestrzeni wszystkich epok geologicznych, a niektóre góry - takie jak Góry Sowie formowały się już podczas najdawniejszej ery - w prekambrze. Podczas tego długiego okresu czasu doszło do wielu wylewów wulkanicznych, przeobrażania skał krystalicznych i organicznych, przemieszczania skał osadowych, wielokrotnej erozji wodnej i wietrzeniowej, oraz - przede wszystkim - do kilkakrotnego fałdowania. Ostatecznie zaś rzeźbę ukształtowały 3 zlodowacenia.
Tak długa historia spowodowała, że Sudety są wyjątkowym obszarem pod względem budowy geologicznej, w którym praktycznie można znaleźć charakterystyczne ślady z każdego okresu.
Sudety są ponadto nieprzebranym skarbcem rozmaitych rud i żył różnych metali (także tych szlachetnych), skał, kryształów, skamieniałości i węgla.
3