Stres
i jego zwalczanie

opracowała:
prof. Grażyna Bartkowiak

Sytuacje trudne

Sytuację kiedy naruszona zostaje równowaga między poszczególnymi elementami, (tj. między zadaniami, czynnościami oraz warunkami zewnętrznymi i wewnętrznymi podmiotu), nazywamy trudną.

Trudności subiektywne i obiektywne

Jeżeli naruszenie równowagi pomiędzy podstawowymi elementami wynika z cech podmiotu, a jednostka mimo sprzyjających warunków zewnętrznych nie potrafi wykonać określonych czynności czy podejmować określonych zadań ze względu na stan swojego organizmu (np. zmęczenie, choroba, itp.), mówimy o trudnościach subiektywnych. W odróżnieniu od nich trudności obiektywne wynikają z cech samego zadania czy warunków zewnętrznych, w jakich zadanie ma być wykonane (np. wykonywanie czynności w warunkach dużego hałasu, itp.).

Podstawa stresu

Jest nią sytuacja trudna, w której bądź nie możemy skutecznie realizować podjętych
działań (sytuacja zakłócenia), bądź jesteśmy pozbawieni cennych dla nas wartości, np.
w trakcie rozłąki z rodziną lub w sytuacji deprywacji - w przypadku braku doznawania szacunku ze strony innych ludzi, itp. Innym przykładem sytuacji trudnej jest przeciążenie, tzn. taka sytuacja, kiedy człowiek wykonuje określone czynności na granicy zagrożenia fizycznego i społecznego. Sytuacja ta występuje wtedy, kiedy naruszenie określonej wartości nie dotyczy nas bezpośrednio lecz osób, na których nam zależy.

Pojęcie „stresu”

Zostało wprowadzone do biologii przez wybitnego uczonego kanadyjskiego H.Selye'go. Badacz ten
na podstawie badań nad funkcjonowaniem ustroju ludzkiego stwierdził, że organizm stykając się z czynnikami, które są dla niego szkodliwe, reaguje na nie pewnym swoistym zespołem zmian, niezależnie od specyficznych właściwości czynników wywołujących te zmiany. Te swoiste zmiany wywołane w organizmie zostały początkowo nazwane „stopniem zużycia się ustroju”, a potem mianem stresu, który może być wywołany zarówno przez czynniki fizyczne jak i psychologiczne.

Jak rozumiemy pojęcie „stres”?

Najczęściej jako wewnętrzny stan organizmu, będący reakcją na wszelkiego rodzaju obciążenia (przeszkody), które zakłócają lub zaburzają procesy regulacji psychicznej i wywołują tym samym silny stan napięcia emocjonalnego.
Innymi słowy stres występuje w chwili, kiedy człowiek nie może poradzić sobie w sytuacji,
w której się znajduje i nie jest w stanie kontrolować tejże sytuacji.

Jak rozumiemy pojęcie „stres”?

Innym ważnym czynnikiem wystąpienia stresu jest „waga problemu” (wartość, której nie udaje nam się uzyskać, bądź którą tracimy w naszym życiu).
Im wyżej oceniamy stan, którego nie jesteśmy w stanie osiągnąć bądź właśnie przestał być naszym udziałem, tym silniej odczuwamy stres.

Stres traktowany jest jako reakcja organizmu na nowe wymagania środowiska.

Może mieć także charakter pozytywny (np. nieoczekiwana, bardzo wysoka wygrana na loterii, awans wymagający zmiany miejsca pracy i jej charakteru) i nie jest o tyle czymś strasznym w życiu człowieka, o ile nieuniknioną częścią jego życia, z którą musi nauczyć się sobie radzić.

Stres wiąże się z koniecznością przystosowania się do zmian w naszym życiu

Niektóre badania ujmują stres jako naturalną reakcję na zmiany spowodowane konsekwencjami biegu życia, tj. zmianami urody, odejścia z domu rodzinnego, przyjścia na świat nowego domownika, itp.

Fazy stresu:

• Pierwsza faza stresu - następuje faza reakcji instrumentalnych, kiedy obserwujemy naszą wzmożoną mobilizację przejawiającą się we wzroście szybkości i intensywności reakcji.

• Faza reakcji na stres - faza krytyczna, pojawia się wraz ze wzrostem natężenia stresu. Występuje ona wtedy, gdy natężenie stresu przekracza nasz próg odporności na stres. Mamy wówczas kłopoty z koncentracją uwagi, występują wyraźne przejawy reakcji emocjonalnych, takie jak gniew, strach czy lęk.

Fazy stresu, cd.

• Faza reakcji obrony przed stresem -
  obserwujemy wtedy, wzmożony stan napięcia emocjonalnego. W tej fazie często występuje agresja, która przejawia się zarówno w ataku fizycznym (pobicie, itp.) jak i werbalnym (przekleństwa, groźby, itp.). Niekiedy agresja bywa skierowana do wewnątrz, tzw. samoagresja - zachowania skierowanego na samego siebie (np. okaleczenie się przez więźniów). Oprócz agresji istnieje wiele innych form reakcji na nadmiernie silny stres. Do często występujących należą: ucieczka, wycofywanie się, fantazja, itp.

Do czynników zwiększających odporność na stres zaliczamy:

• realistyczną, nie zaniżoną samoocenę;

• umiarkowany trening w radzeniu sobie w sytuacjach stresowych;

• posiadanie wysokich kompetencji w zakresie rozwiązywania określonego typu problemów;

• wsparcie w rodzinie lub ze strony bliskich osób.

Wyuczona bezradność jako następstwo stresu

W zasadzie każdy człowiek ma do czynienia z trudnymi sytuacjami, zdarzeniami, na które nie ma wpływu. Jeśli wysiłki człowieka nie zwiększają skuteczności jego działania, na skutek stałego powtarzania się negatywnych doświadczeń w jego zachowaniu następują zmiany, które noszą nazwę wyuczonej bezradności.

Zmiany te dotyczą:

• sfery intelektualnej
  (poznawczej);

• sfery motywacyjnej;

• sfery emocjonalnej.

Należą do nich:

• pogorszenie wykonywania zadań;

• niezdolność do uczenia się od nowa i kontrolowania własnego działania, gdy jest to możliwe;

• brak motywacji do działania.

Wielkość tych reakcji zależy od wielu czynników, między innymi:

• od długotrwałości doznawania bezradności;

• od częstości jego powtarzania;

• od znaczenia dla danej osoby tej sfery działań, w których doświadczyła bezradności;

Czynniki, które łagodzą i zapobiegają poczuciu bezradności.
Są to:

• istnienie doświadczeń w zakresie
  radzenia sobie z sytuacją trudną
  (posiadanie w swojej biografii doświadczenia radzenia sobie ze stresem, kontrolowania sytuacji czy przezwyciężania określonych trudności);

• przewidywalność jako czynnik służący redukowaniu niepewności;

• przekonanie o sprawowaniu kontroli;

• specjalne terapie.

Integracyjny model radzenia sobie ze stresem

Jak to wynika z tabeli jedną z podstawowych strategii preferencyjnych jest przystosowanie się do wymagań i możliwości środowiska, szkoły, zawodu, rodziny. Przystosowanie to wymaga pracy nad rozwojem swoich możliwości, tak aby człowiek sprostał codziennym, stresowym zdarzeniom życiowym. Nie zawsze jest to w pełni możliwe, jednakże rozbieżność między poziomem wymagań środowiska, a możliwościami jednostki prowadzi w efekcie do przejścia od strategii prewencyjnej do strategii zwalczania stresu.

Podstawowym czynnikiem wzmacniającym, który podtrzymuje różnorodne zachowania przez stosunkowo długi czas jest potwierdzenie własnej kompetencji (a więc przeświadczenia o znajomości problemu, umiejętności poradzenia sobie z nim, itp.)

Potwierdzeniem tego staje się
uzyskiwanie panowania nad własnym środowiskiem zewnętrznym czy
wewnętrznym (np. walka z chorobą).
To, w jakim stopniu człowiek jest
przekonany o możliwości kierowania własnym losem (a więc o ile posiada kontrolę wewnętrzną w przeciwieństwie do ludzi o umiejscowieniu kontroli zewnętrznej, którzy są przekonani o swojej determinacji przez środowisko w takim stopniu, że to co mogliby zrobić nie zmieniłoby ostatecznego rezultatu), warunkuje jego umiejętność radzenia sobie w sytuacji stresowej.

Trzecia strategia wymaga zmiany wzorców zachowań, które wywołują stres, takich jak:

• nadmierna wrażliwość emocjonalna;

• nerwowość (reaktywność)
  przejawiająca się ustawicznym
  poczuciem zagrożenia;

• rywalizacja, dominacja, wrogość, itp.

Zmiana ukształtowanych nawyków w zachowaniu człowieka jest procesem długotrwałym, wymagającym zaangażowania własnego, a niekiedy pomocy ze strony otoczenia czy wręcz ingerencji psychoterapeuty.

Czwarta strategia prewencyjna wiąże się z rozwojem odporności na stres w zakresie możliwości:

• fizjologicznych;

• psychologicznych;

• intelektualnych (poznawczych);

• społecznych;

• ekonomicznych.

Możliwości fizjologiczne

Troska o nie sprowadza się do prowadzenia higienicznego stylu życia, unikania zagrożenia w postaci infekcji i innych chorób, unikania ryzyka chorób psychosomatycznych (np. nikotyny, alkoholu, itp.)

Możliwości psychologiczne można optymalizować przez:

• wzrost zaufania do
  siebie i innych;

• poczucie kontroli
  nad otoczeniem;

• realistyczną,
  nie zaniżoną samoocenę.

Możliwości intelektualne (poznawcze)
rozwijają się przez:

• zdobywanie wiedzy - kompetencji (umiejętności radzenia sobie z konkretnymi problemami praktycznymi;

Możliwości społeczne człowieka
zwiększają się kiedy:

• rozszerza się krąg jego znajomych;

• potrafi on nawiązywać przyjaźnie;

• w miarę bezkonfliktowo współżyć
  z innymi ludźmi;

• osiągać cele działając w grupie;

• mobilizując innych do działania.

Ekonomiczne możliwości człowieka zapobiegające ewentualnemu stresowi to:

• niezależność ekonomiczna;

• zdolność do zarobkowania;

• możliwość uzyskania wsparcia
  ze strony instytucji społecznych.

Zwalczanie stresu
obejmuje
pięć strategii

Pierwsza strategia zwalczania stresu

Zaleca rejestrowanie czynników
wywołujących stres (stresorów) i objawów stresu, tak szybko jak to jest możliwe, aby zapobiec stanom chronicznym. Wczesne wykrywanie stresorów pozwoli bowiem często ograniczyć ich zasięg, przygotować się do walki, itp.. Wszelkie późniejsze formy walki ze stresem mają szanse na powodzenie, jeśli zostanie on wcześniej zidentyfikowany.

Druga strategia zwalczania stresu

Sprowadza się do oceny możliwości człowieka w obliczu stresu. Człowiek ocenia swoje szanse w przyszłej walce. Ta ocena staje się podstawą przygotowania do efektywnej walki ze stresem. Strategia ta stanowi w zasadzie początek zmagań ze stresorem.

Trzecia strategia zwalczania stresu

• Koncentruje się na próbie eliminowania czynników stresowych w następujących aspektach:

• rozwiązywania problemów;

• stanowczości;

• obniżania wrażliwości.

Rozwiązywanie problemów

Wydaje się być najważniejszą
racjonalną próbą poradzenia
sobie ze stresem.
Rozwiązując problem pozbywamy się bowiem przyczyny stresu. Problemy wywołujące stres są problemami trudnymi, dlatego też nie zawsze można zastosować taką strategię.

Stanowczość

Oznacza konsekwentne usiłowanie zwalczania stresu, mimo piętrzących się trudności, w sytuacji gdy widzimy, że walka nasza ma sens i przybliża nas do zamierzonego celu.

Obniżenie wrażliwości

Wiąże się z podjęciem działania mającego na celu przyzwyczajenie się do bodźców, przedmiotów, które poprzednio wywoływały negatywne reakcje, np. fobie, lęki. Obniżenie wrażliwości dokonuje się poprzez zwiększenie tolerancji człowieka na zbliżone bodźce lub przedmioty, aż wreszcie nastąpi wygaszenie reakcji. Zazwyczaj proces ten odbywa się pod kontrolą terapeuty (psychologa). Wrażliwość na stresy wiąże się także z określonym typem układu nerwowego, co sprawia, że działania te mogą być mniej lub bardziej skuteczne.

Czwarta strategia zwalczania stresu

Realizuje się ją wówczas, gdy zawiodą strategie poprzednio stosowane, a szczególnie eliminowanie czynników stresowych. Obejmuje ona:

• przepracowanie intelektualne sytuacji;

• zaprzeczenie rzeczywistości;

• koncentrację uwagi na zadaniu.

Intelektualne przepracowanie sytuacji

Sprawia, że człowiek nie
musi reagować na sytuację,
jaka jest mu dana, lecz może
za pomocą swojej wyobraźni
określić sytuację, tak aby dopasować ją do swoich potrzeb, motywów, uznawanych wartości, zmniejszyć zagrożenie i zdobyć nad nią kontrolę. Dzięki takiej kontroli można dłużej znosić jakiś nieprzyjemny stan, uczucie głodu, ból, itp..

Zaprzeczenie rzeczywistości

Tolerowanie stresu wymaga
niekiedy ucieczki od rzeczywistości
poprzez mechanizmy obronne:

• wyparcia (zapominanie rzeczy przykrych);

• kompensacji (niepowodzenia na jednym polu, mogą zostać zastąpione sukcesami na innych.

Wszystkie te działania nie rozwiązują problemu, który wywołał stres, ale obniżają poziom napięcia emocjonalnego (zdenerwowania) pozwalając przetrwać trudny okres.

Skoncentrowanie uwagi na zadaniu

Sprawia, że człowiek koncentruje uwagę na czynniku stresowym bardziej niż na reakcji emocjonalnej, która go wywołuje. Pozwala to na stworzenie dystansu między stresorem a człowiekiem będącym w stanie stresu.

Dopiero wówczas można bardziej obiektywnie ocenić rzeczywiste zagrożenie i wykorzystać dotychczasowe doświadczenia z podobnymi sytuacjami bądź znaleźć nowatorskie rozwiązanie.

Dziękuję Państwu za uwagę

---