Jerzy Adam Miłobędzki, System dziewięciu słupów w Zakliczynie nad Dunajcem, BHSiK, R. IX, 1947, nr 3-4, s. 360-368.
Zakliczyn nad Dunajcem położony jest w pow. brzeskim, w woj. krakowskim; jego początki sięgają 1520 r., kiedy to lokowała je rodzina Jordanów. W miejscowości tej znajduje się grupa domów o charakterystycznej konstrukcji. Są to budynki stojące szczytem do linii zabudowy, a które tworzą 2 (lub więcej) luźno stojące zespoły. Składają się one z kilku pomieszczeń mieszkalnych i niekiedy dostawianych pomieszczeń gospodarskich. Wewnątrz zespołu, pomiędzy budynkami, biegnie sień ograniczona od frontu i tyłu- drzwiami. Można wymienić 2 podstawowe cechy opisywanych budynków:
- luźno stojące zespoły ścian wieńcowych i stropów.
-dach niezależny od ustawienia ścian i oparty na 9 słupach.
Budynki w Zakliczynie posiadają ściany o konstrukcji wieńcowej, uszczelniane gliną i najczęściej bielone. Na dach składają się wiązary pośrednie (krokiew + 1 lub 2 jętki) i pełne (dodatkowo storczyk i zastrzały). Storczyki oparte są o płatew stopową i powiązane w kratownicę. Funkcja storczyka została ograniczona do roli ściskanego słupa w stolcu podtrzymującego jętki. Pozioma rama płatwiowa (na której opierają się krokwie) obiegająca budynek służy z kolei do przekazania sił przenoszonych przez elementy więźby dachowej. Płatew stopowa leżąca na tramie wzdłużnym stanowi jego zdwojenie; tram poprzeczny służy jako ściągacz. Wytwarza się charakterystyczny system 9 słupów (będący zjawiskiem lokalnym)- 3 belki wzdłużne i 3 poprzeczne; 9 miejsc skrzyżowań na 9 słupach stojących osobno na kamieniach. Oprócz słupów zewnętrznych (po 4- przy rogach i na środku ścian) pojawia się tu nowy element- słup środkowy, który poprzez wyeliminowanie zależności dachu od ustawienia ścian- daje większą swobodę w rozmieszczeniu ścian wewnętrznych (możliwość dostawiania dodatkowych pomieszczeń). O systemie 9 słupów mówimy więc tylko wtedy, gdy budynek posiada słup podtrzymujący w środku konstrukcję dachu> w Zakliczynie 4 przykłady domów o systemie pełnym i szereg o systemie zachowanym częściowo (gdzie storczyki więźby nie dochodzą do kalenicy, tram wzdłużny jest też płatwią stopową, lub rama płatwiowa wspiera się miejscami na więźbie).
Dla budynków o opisywanym systemie charakterystyczne są dachy czterospadowe, a także dachy z naczółkiem tylko od frontu (typowy dla Zakliczyna!); tylko w 1 domu zachował się czterospadowy dach polski. Z ramą płatwiową związany jest także okap; zauważalne jest tu podobieństwo do konstrukcji podcienia. Przy kalenicy znajdowały się dymniki; nowością było wyprowadzanie kominów ponad dach.
Dla domów w Zakliczynie charakterystyczna była także konstrukcja przysłupowa; wyróżniamy tu 2 grupy:
-domy dwutraktowe o wąskiej sieni.
-domy trzytraktowe o sieni przejazdowej.
Budynki z grupy pierwszej związane są z dwuizbowymi chałupami z dostawionymi komorami (związki z gospodarką rolną). Dzięki konstrukcji przysłupowej komora staje się drugą izbą tylną, izby pogłębiają się, a kierunek przykrycia stropu obraca się o 90°. Jeden dach przykrywa teraz także pomieszczenia gospodarskie (wynika to z ograniczeń spowodowanych szerokością działki), stąd domy te mają plany trzy-, lub wielotraktowe.
Do grupy drugiej należą nieliczne domy; zostały one wzniesione w rynku na szerszych działkach; posiadają plany trzytraktowe z przejazdową sienią w środku. Budynki obu grup posiadają system 9- słupowy.
Nie ma wystarczających materiałów porównawczych dla badań Miłobędzkiego; niemożliwe jest dokładne wydatowanie domów z Zakliczyna. Na pewno stwierdzić można jedynie to, że budynki o systemie 9 słupów nie pochodzą z jednego okresu, a samo występowanie tego systemu nie jest połączone z jakimś określonym planem budynku.
1