PSYCHOLOGIA KLINICZNA - dr Wojciech Piestrzyński

Powszechna Wyższa Szkoła Humanistyczna „Pomerania” w Chojnicach

Studia podyplomowe - kierunek: Oligofrenopedagogika

semestr I

Iwona Masiak, Magdalena Zabrocka

OGLĄDACTWO - VOYEURYZM

Voyeuryzm - wojeryzm (oglądactwo, skopofilia) jest jednym z bardzo wielu zaburzeń preferencji seksualnych. Wszystkie jednostki zaburzeń tego typu opisują: Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 oraz klasyfikacja zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego DMS-IV, przy czym to ostatnie zaburzenia nazywa parafiliami i ten właśnie termin na stałe wchodzi do słownika polskiej seksuologii.

Do powstania tego typu preferencji atypowych prowadzą różne przyczyny, wśród których szczególną uwagę należy zwrócić na utrwalanie się stereotypów zachowania seksualnego, uwarunkowanego czynnikami wrodzonymi oraz czynnikami nabytymi, a zatem przedmiotami czy sytuacjami, które potencjalnie stanowić mogą bodziec wyzwalający wyładowanie seksualne. O tym czy dana jednostka wykazuje zaburzenia w sferze seksualnej decyduje norma zachowań seksualnych, którą można określić przedstawiając pozytywny wzorzec zachowań oraz zachowania od niego odbiegające.

Prof. Kazimierz Imieliński wyróżnił dwa rodzaje normy seksuologicznej: partnerską oraz indywidualną. Pod pojęciem pierwszej z nich rozumieć należy takie formy aktywności seksualnej, zachowania oraz praktyki seksualne, w której spełnione są warunki: różnicy płci, wzajemnej akceptacji, dojrzałości (granica jej bezwzględnej ochrony została prawnie ustalona na wiek 15 lat), uzyskania rozkoszy (a także komfortu psychicznego wraz z zaspokojeniem potrzeby seksualnej, który nie jest w żadnym wypadku wynikiem, innej, pozaseksualnej np. finansowej motywacji), nieszkodzenia zdrowiu (zarówno fizycznemu, jak i psychicznemu) oraz nienaruszenia tworzonych przez społeczeństwo norm współżycia (np. zasada intymności). Obecnie homoseksualizm i heteroseksualizm różnią się od siebie wyłącznie kierunkiem popędu seksualnego, nie wykazując dodatkowych cech charakterystycznych dla dewiacji, co pozwala wykluczyć warunek różnicy płci (jedynie) jako konieczny do zaklasyfikowania danego zachowania w ramach normy partnerskiej.

Norma indywidualna z kolei, stanowiąca jednocześnie uzupełnienie pierwszej, uznaje za akceptowalne takie aktywności seksualne między kobietą, a mężczyzną, które nie ograniczają ani nie wykluczają w żadnym stopniu możliwości spółkowania, którego celem może być prokreacja. Między dwoma obszarami normy i patologii wyłania się trzeci -oznaczający zbiór zachowań, które z jednej strony nie są pożądane, ale z drugiej nie należą do patologii - zaburzenia preferencji seksualnych, które pojawiają się już w okresie adolescencji, a później dorosłości.

Zgodnie ze stanowiskiem ks. A. Zwolińskiego „dewiacja seksualna (łac. devio = schodzę z drogi) to we współczesnym rozumieniu medyczne określenie seksualnych zachowań i skłonności, które nie odpowiadają tzw. normom społecznym. Dawniej określano je terminem „perwersja” (łac. perversus = odwrócony, odwrotny), podkreślając ich dziwaczność, a nawet patologiczność”. Pomimo, iż z pojęciem tym utożsamiane są również zboczenie lub perwersja, nie należy jednak terminów tych stosować zamiennie. Perwersja stanowi formę dewiacji, która mieści się w kategoriach patologii medycznej, z kolei dewiacja, poza tym, że zawiera perwersję, to również obejmuje odchylenia seksualne nie stanowiące patologii. Podsumowując każda perwersja jest dewiacją seksualną, ale nie każda dewiacja seksualna jest perwersją.

Na obecnym etapie zaawansowania badań w dziedzinie parafilii nie jest możliwym jednoznaczne ustalenie, powodów, dla których dana jednostka preferuje określoną fantazję perwersyjną. Co więcej okazuje się, że w literaturze przedmiotu znane są przypadki jednostek, wśród których parafilie występowały w pewnej sekwencji, np. osoba, która w młodości była transwestytą, po czasie „rezygnowała” z tej praktyki, stając się pedofilem, aby na końcu popaść w infantylizm. To co można z całą pewnością stwierdzić, to fakt występowania u osób z parafiliami licznych zaburzeń osobowości. Na rozwój seksualny człowieka, który niewątpliwie stanowi niezwykle złożony proces, wpływ mają zarówno czynniki biologiczne, a zatem niezależne od niego, jak i środowiskowe, na które ma wpływ. Należy mieć na uwadze, iż szczególną odpowiedzialność za rozwój seksualny nas samych oraz innych ludzi ponoszą w pierwszej kolejności rodzice, wychowawcy, opiekunowie czy wreszcie osoby będące zwolennikami patologicznych form zaspokajania seksualnego. W interesie każdej jednostki leży zatem poznanie i uświadomienie młodym osobom poprawnych, zgodnych z normami społecznymi i religią wzorców zachowań seksualnych. Niebagatelną rolę w tym miejscu ma uświadomienie oraz wychowanie seksualne młodzieży, które w pierwszej kolejności powinno być realizowane przez rodziców oraz szkołę, a nie jak to ma miejsce przez rówieśników, których wiedza na ten temat jest zazwyczaj bardzo zawężona.

Uświadomienie seksualne to przede wszystkim dostarczenie młodemu człowiekowi takiego rodzaju wiedzy, która jest wręcz niezbędną w kształtowaniu prawidłowych wzorców seksualnych, wiedzy dotyczącej nie tylko biologii, ginekologii, medycyny czy seksuologii, ale również psychiatrii, socjologii oraz prawa. Przekazując wiedzę nigdy nie można być pewnym, w jaki sposób zostanie ona wykorzystana, dlatego „istnieje jeszcze konieczność wpajania norm etycznych, kształtowania postaw, uczenia umiejętności wartościowania postaw i zachowań innych ludzi. To właśnie nazywamy wychowaniem seksualnym.” Buduje ono w istotny sposób poczucie odpowiedzialności, którego brak w sprawach seksualnych może mieć bezpośredni wpływ na ludzkie życie, przyczyniając się do jego powstania, okaleczenia lub zniszczenia. Poziom uświadomienia seksualnego jest wciąż zbyt niski, co z kolei przyczynia się w wielu przypadkach do powstania patologii seksualnych. O jednostce można powiedzieć, że wykazuje zachowania wykraczające poza normę seksualną, jeśli przez co najmniej pół roku sposobem uzyskiwania podniecenia oraz satysfakcji seksualnej stają się uporczywie nawracające myśli oraz fantazje i zachowania skupiające się na określonych przedmiotach lub sytuacjach, które związane są z zadawaniem cierpienia i poniżaniem siebie, partnera, dziecka lub innych osób nie będących dobrowolnymi uczestnikami relacji seksualnej. W praktyce klinicznej opisano już ponad dwieście rodzajów parafilii, z których najczęściej występującymi są: fetyszyzm, ekshibicjonizm, sadyzm, masochizm, pedofilia, transwestytyzm, ocieractwo, oglądactwo oraz zoofilia.

Literatura proponuje kilka mniej lub bardziej rozbudowanych definicji parafilii zwanej „wojeryzmem”, a dawniej oglądactwem. Część wspólną wszystkich tych definicji stanowi fakt występowania u jednostki odczuwania „rozkoszy seksualnej przy podglądaniu cech płciowych lub czynności płciowych innych osób, przy jednoczesnym oddawaniu się praktykom samogwałtu.”

Osobom, ze skłonnością do podglądania innych przypisuje się najczęściej takie cechy charakteru jak skrycie, małomówność, brak otwartości, trudności w nawiązaniu bezpośredniego kontaktu, a ich działania w obrębie realizacji fantazji seksualnych kierują się w stronę anonimowości. Z badań prowadzonych na całym świecie wynika jasno, że ta forma zaburzenia jest coraz bardziej powszechna, również w związku z tym, że możliwości podglądania są coraz łatwiejsze. Wymienić tu można choćby plaże nudystów, łatwość dostępu do urządzeń technicznych jak kamery, szczególnie w krajach zachodnich, gdzie właściciele domów publicznych umożliwiają podglądaczom dostęp do realizowania swoich fantazji przy pomocy specjalnych otworów w ścianach, czy weneckich luster.

Skłonność do podglądania przy jednoczesnym osiąganiu satysfakcji seksualnej , jak wiele innych zachowań parafilnych, wykazują głównie mężczyźni. Pomiędzy licznymi zaburzeniami preferencji seksualnych istnieją liczne związki, w których zboczenia seksualne mogą występować jednocześnie lub jedno zboczenie zostaje wyparte przez drugie. Wojeryzmowi najczęściej towarzyszą skłonności ku ekshibicjonizmowi, którego podstawą osiągania satysfakcji także jest dominujący udział bodźców wzrokowych i anonimowość kontaktu, oraz eksaudyryzmomi, tu bodźcem podniecenia staje się podsłuchiwanie dźwięków wydawanych przez inne osoby w trakcie zachowań seksualnych.

Wydaje się że podstawa mechanizmu powstawania wojeryzmu wiąże się z okresem dojrzewania, kiedy większość młodych mężczyzn pobudza się seksualnie na widok nagiej kobiety. Przytoczone wcześniej cechy takie jak nieśmiałość czy nieumiejętność nawiązywania kontaktów z płcią przeciwną mogą doprowadzić do szukania innych dróg zaspokojenia bez narażenia się na odrzucenie ze strony kobiety, co jest możliwe w kontakcie bezpośrednim. W utrwaleniu zachowań tego typu, kluczowy wydaje się fakt poczucia władzy oraz dominacji nad zupełnie nieświadomą tego ofiarą.

Niska jakość życia seksualnego podglądacza prowadzi tez często oceny osób podglądanych , gdzie występują one jako „grzeszne”, czy potępione czynem podglądacza. Tym samym osoba z zaburzeniem tego typu, jednocześnie widzi podstawę usprawiedliwienia własnych zachowań, co zmniejsza jej poczucie winy. Zapętlenie takie może doprowadzić nawet do skrajnie patologicznej formy wojeryzmu , w którym samo patrzenie dostarcza seksualnego wyładowania.

W książce Glena Gabbarda „Psychiatria Psychodynamiczna w praktyce klinicznej” znaleźć można nieco inne odniesienie do problemu. Jego autorem jest Otto Fenichel, który uczęszczał na wykłady twórcy psychoanalizy Zygmunta Freuda. Gabbard pisze: „Fenichel (1945) łączył tendencję do oglądactwa z fiksacją na pierwotnej scenie z dzieciństwa, kiedy dziecko widzi lub słyszy rodziców odbywających stosunek. Wczesny uraz mógł wzbudzić u dziecka lęk kastracyjny [w koncepcji Zygmunta Freuda jest to lęk syna przed karą ze strony ojca za kazirodcze pożądanie matki i rywalizację z nim. W wyniku tego lęku chłopiec wypiera seksualne uczucia do matki i identyfikuje się z ojcem]oraz skłonić je do inscenizowania tej sytuacji w życiu dorosłym. W ten sposób jednostka stara się aktywnie zapanować nad biernie doznanym urazem.”

Nieco odmienny mechanizm powstawania parafilii wojeryzmu rysuje przedstawione w książce „Psychologia zaburzeń” studium przypadku. Młody, zajmujący mieszkanie na strychu student, nie znajduje wspólnego języka w sferze seksualności z żoną, która chcąc sfinansować studia mężczyzny pracuje do późnych godzin wieczornych. Zmęczona i rozdrażniona nie znajduje ochoty na seks, przez co mężczyzna czując się odtrącony, poszukuje substytutu miłości małżeńskiej. Jego zainteresowania kierują się w stronę obserwacji przez lornetkę sąsiedniego domu, w którym mieszkała oddająca się igraszkom erotycznym para. Wkrótce ofiarami jego podglądactwa stały się kobiety z żeńskiego akademika. Jak nie trudno się domyśleć, po czasie mężczyzna utrwalał te parafilne zachowania i doprowadziło to do jego przyłapania i zatrzymania przez policję.

Przypadek ten pokazuje, że również dysfunkcje seksualne pojawiające się w obrębie związku, mogą stanowić mechanizm powstawania tego typu zachowań. Różnorodność mechanizmów powstawania wojeryzmu stanowi o trudności właściwego rozpoznania, przyznania się przed samym sobą i tym samym podjęcia terapii.

Doświadczenia kliniczne wyraźnie wskazują, że postawą przeprowadzenia prawidłowo terapii jest ustalenie udziału czynników biologicznych i środowiskowych w etiologii tych zaburzeń. Pozwala to na określenie formy potrzebnej w leczeniu danego zaburzenia seksualnego. W przypadku podglądactwa podstawowymi formami leczenia są psychoterapia i leczenie treningowe. Mają one na celu poprawę samooceny i wyzbycie się przez pacjentów utrwalonych nieprawidłowych przekonań odpowiedzialnych za dewiacyjne mechanizmy stymulacji podniecenia seksualnego, i zastąpienie ich zachowaniami, które uznajemy za normalne. W niektórych przypadkach potrzebne jest wsparcie ze strony farmakoterapii, np. dla zmniejszenia popędu co ułatwia prowadzenie psychoterapii i leczenia treningowego.

Dzisiejsza psychologia wsparta przez farmakologię oraz inne dziedziny medyczne, całkiem dobrze radzi sobie z parafiliami typu podglądactwo. Istotnym problem jest jednak fakt wczesnego wykrycia tego typu zachowań. Ofiary tych zaburzeń nie chcą się ujawniać, a ich pierwszy kontakt z terapią najczęściej towarzyszy problemom prawnym wynikającym z ich zachowań. Samo podejście pacjenta do terapii też nie zawsze wiąże się z chęcią wyleczenia. Zdając sobie sprawę ze skutków prawnych odmowy terapii, osoby cierpiące na parafilie odbywają program leczenia, lecz po jego zakończeniu wracają błędnych zachowań seksualnych. W dziedzinie leczenia parafilii pomimo tego, że wyniki terapii przynoszą coraz lepsze wyniki, nadal jest wiele do zrobienia.

B I B L I O G R A F I A

1. Aresin Lykke, Starke Kurt, Erotyka od A do Z, Wydawnictwo „Książnica”, Katowice 2007, ISBN 978-83-7132-888-6

2. Carson Robert C., Butcher James N., Mineka Susan, Psychologia zaburzeń vol. 2, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003, ISBN 83-89120-17-8

3. Choromańska Agnieszka, Mocarska Dorota, Dewiacje i przestępstwa seksualne - klasyfikacja, aspekty prawne, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji, Szczytno 2009, ISBN 978-7462-200-4

4. Cierpiałkowska Lidia, Psychopatologia, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2009, ISBN 978-83-7383-284-8

5. Gabbard Glen O., Psychiatria psychodynamiczna w praktyce klinicznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009, ISBN 978-83-233-2810-0

6. Kępiński Antoni, Z psychopatologii życia seksualnego, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2003, ISBN 83-08-03354-7

7. Zwoliński Andrzej, Seksualność w relacjach społecznych, Wydawnictwo WAM, Kraków 2006, ISBN 83-7318-661-1

8. Obuchowska Irena, Jaczewski Andrzej, Rozwój erotyczny, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2002, ISBN 83-88149-90-3

9. red. Lew-Starowicz Zbigniew, Seksualność człowieka w ujęciu wieloaspektowym, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania, Warszawa 2009, ISBN 978-83-61086-44-4

10. red. nauk. Sęk Helena, Psychologia kliniczna tom 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, ISBN 83-01-14489-0

11. Seligman Martin E.P., Walker Elaine F., Rosenhan David L., Psychopatologia, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2003, ISBN 83-7298-441-7

12. Skowroński Dariusz, Preferencje seksualne Polaków, Wydział Studiów Edukacyjnych UAM Poznań i Komitet Badań Naukowych, Poznań 2003, ISBN 83-913157-9-7

13. Zdrojewicz Zygmunt, Leksykon seksuologiczny od A do Z, Wydawnictwo Continuo, Wrocław 2012, ISBN 978-83-62182-31-2

H. Sęk, Psychologia kliniczna tom 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 212-214, ISBN 83-01-14489-0

A. Kępiński, Z psychopatologii życia seksualnego, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2003, s. 53, ISBN 83-08-03354-7

D. Skowroński, Preferencje seksualne Polaków, Wydział Studiów Edukacyjnych - UAM Poznań 2003, s. 46-49 , ISBN 83-913157-9-7

red. nauk. H. Sęk, Psychologia kliniczna tom 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 212, ISBN 83-01-14489-0

A. Zwoliński, Seksualność w relacjach społecznych, Wydawnictwo WAM, Kraków 2006, s. 176, ISBN 83-7318-661-1

G. O. Gabbard, Psychiatria psychodynamiczna w praktyce klinicznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009, s. 287, ISBN 978-83-233-2810-0

I. Obuchowska, A. Jaczewski, Rozwój erotyczny, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2002, s.173, ISBN 83-88149-90-3

L. Cierpiałkowska, Psychopatologia, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR , Warszawa 2009, s. 331, ISBN 978-83-7383-284-8

A. Choromańska, D. Mocarska, Dewiacje i przestępstwa seksualne - klasyfikacja, aspekty prawne, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie, Szczytno 2009, s.14, ISBN 978-83-7462-200-4

L. Cierpiałkowska, Psychopatologia, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR , Warszawa 2009, s. 333, ISBN 978-83-7383-284-8, Zdrojewicz Zygmunt, Leksykon seksuologiczny od A do Z, Wydawnictwo Continuo, Wrocław 2012, s. 227, ISBN 978-83-62182-31-2

A. Zwoliński, Seksualność w relacjach społecznych, Wydawnictwo WAM, Kraków 2006, s. 178, ISBN 83-7318-661-1,

A. Choromańska, D. Mocarska, Dewiacje i przestępstwa seksualne - klasyfikacja, aspekty prawne, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie, Szczytno 2009, s.19, ISBN 978-83-7462-200-4D. Skowroński, Preferencje seksualne Polaków, Wydział Studiów Edukacyjnych - UAM Poznań 2003, s. 70, ISBN 83-913157-9-7

R. C. Carson, J. N. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburzeń vol. 2, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003, s. 634-635, ISBN 83-89120-17-8, A. Kępiński, Z psychopatologii życia seksualnego, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2003, s. 62-63, ISBN 83-08-03354-7

G. O. Gabbard, Psychiatria psychodynamiczna w praktyce klinicznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009, s. 288, ISBN 978-83-233-2810-0

R. C. Carson, J. N. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburzeń vol. 2, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003, s. 634, ISBN 83-89120-17-8,

R. C. Carson, J. N. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburzeń vol. 2, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003, s. 639-642, ISBN 83-89120-17-8, L. Cierpiałkowska, Psychopatologia, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR , Warszawa 2009, s. 3335-337, ISBN 978-83-7383-284-8

7

---