Problemy medyczne, psychologiczne, społeczne i zawodowe osób niepełnosprawnych
Wykład z dnia 15.10.2010r.
W badaniach z zakresu pedagogiki specjalnej dość wcześnie doceniono szczególne znaczenie nauk medycznych i biologicznych, a w szczególności ich udział w określaniu cech (anomalii) anatomicznych, fizjologicznych, psychicznych i biochemicznych organizmu ludzkiego, które mogą być determinowane w procesie rozwoju czynnikami genetycznymi, wrodzonymi i środowiskowymi. Już w pierwszym okresie rozwoju pedagogiki specjalnej, kiedy określano ją dość powszechnie jako leczniczą, dostrzeżono, że rozpatrywane w aspekcie medycznym uszkodzenia lub dysfunkcje przyczyniają się do:
- wczesnego rozpoznawania uszkodzeń, dysfunkcji chorób i innych dolegliwości;
- rozróżniania odmienności, stanów patologii, stopnia utraty sprawności oraz ich klasyfikacji według różnych kryteriów patogenezy uszkodzenia;
- wskazywania możliwości nowoczesnych metod kompleksowego postępowania terapeutycznego;
- określania prognoz, rokowań dotyczących skuteczności zastosowanych metod i środków medycznych oraz pomocniczych spoza medycyny, np. technicznych, psychologicznych, socjalnych - określających ekologiczne standardy jakości życia.
Specjalne wychowanie może i powinno obejmować tylko te ograniczenia, uszkodzenia, braki, które stwarzają określone edukacyjno-terapeutyczne utrudnienia, a zatem dotyczy przypadków, kiedy istnieje pewność lub duże prawdopodobieństwo, że standardowe, powszechnie stosowane metody i środki mogą okazać się zawodne.
Grupy dyspanseryjne
Dla celów profilaktycznych i epidemiologicznych przeprowadzane są więc przez lekarzy, pedagogów, psychologów i antropologów okresowe bilanse zdrowia dzieci, które pozwalają na wyłanianie z każdej populacji tych, które wymagają czynnej, wielospecjalistycznej opieki. W Polsce znanych jest 11 grup dyspanseryjnych, które obejmują następujące kategorie zaburzeń i chorób:
ryzyko porodowe,
wady wrodzone,
przewlekłe stany zaburzenia odżywiania i stany niedoborowe,
zaburzenia w rozwoju somatycznym i psychicznym,
wady i choroby narządu wzroku,
choroby, zaburzenia słuchu i mowy,
przewlekłe choroby układu oddechowego,
choroby układu krążenia i choroby reumatyczne,
trwałe uszkodzenia narządu ruchu,
przewlekłe choroby układu moczowego,
inne przewlekłe schorzenia, np. choroby metaboliczne, endokrynopatie (zaburzenia czynności gruczołów dokrewnych, powodujące występowanie objawów ich nadczynności lub niedoczynności)
Z wielu najnowszych badań nad funkcjonowaniem mózgu i procesów uczenia się wynika, że dotychczasowe informacje, np. na temat teorii inteligencji, były ograniczone. Udokumentowano, iż człowiek posiada siedem rodzajów inteligencji i wszystkie można i trzeba wykorzystywać w procesie szkolnego uczenia się i nauczania. Wszystkie one mają duże znaczenie w zdobywaniu wiedzy, jej rozumieniu, zastosowaniu oraz analizie, ocenie i syntezie.
Są to: inteligencja lingwistyczna, logiczno-matematyczna, przestrzenna, cielesno-kinestetyczna, muzyczna, intrapersonalna, interpersonalna oraz ostatnio wyróżniona jako niezwykle ważna w życiu, ósma - inteligencja emocjonalna.
Nie ulega wątpliwości, że współcześnie psycholog nie ogranicza się do diagnozowania właściwości i mechanizmów psychiki jednostek z odchyleniami od normy, lecz zajmuje się również terapią zaistniałych zaburzeń oraz profilaktyką. Bez znajomości psychologicznych podstaw funkcjonowania człowieka o niepełnej sprawności wszelkie próby interwencyjnego, pomocniczego, kompensacyjnego oddziaływania nań pedagoga będą mało skuteczne i metodycznie nieatrakcyjne.
Integracja psychologii i pedagogiki specjalnej występuje szczególnie przy badaniu i rozwijaniu możliwości rozwojowych dzieci «specjalnych» oraz mechanizmów kompensacji, przystosowaniu form organizacyjnych kształcenia specjalnego, treści, programów, metod pracy rewalidacyjnej, wykrywaniu pozytywnych dyspozycji i potencjalnych uzdolnień dzieci o ograniczonej w jakiejś dziedzinie sprawności.
W określaniu pojęcia i poziomu sprawności wyróżnia się sprawność, umysłową, psychiczną i fizyczną. Oprócz stanu zdrowia, ogólnej sprawności organizmu (jego organów) doniosłą rolę w ujawnianiu się niedoborów czy dysfunkcji ludzkiego funkcjonowania odgrywają społeczne warunki życia.
Z socjologicznego punktu widzenia miar sprawności człowieka trzeba szukać w sposobach jego funkcjonowania w społeczeństwie, tzn. jego udziału w rozwiązywaniu własnych problemów życiowych oraz udziału w rozwiązywaniu problemów życia zbiorowego. Spotykamy przecież ludzi, określanych przez lekarzy jako inwalidzi, którzy prowadzą bardzo bogatą i rozległą działalność i osiągają w niej poważne wyniki.
Problem społeczny polega na tym, że przy dynamicznym przyroście ludności oraz liczby osób niesprawnych zwiększa się zapotrzebowanie na specjalną opiekę lekarską, rehabilitację i opiekę społeczną.
Przez długie wieki sądzono, że problem zapobiegania i eliminowania niepełnej sprawności człowieka dotyczy przede wszystkim biologii i medycyny, tymczasem złożoność jej uwarunkowań przyczynowo-skutkowych wymaga kompleksowego podejścia wielu różnych specjalistów i służb socjalnych zajmujących się inwalidami.
Na rozwój zintegrowanego systemu od kilku już dziesięcioleci kładzie się duży nacisk, gdyż problemy rehabilitacji społecznej i zawodowej, obok medycznej i psychicznej, mają decydujące znaczenie w samookreśleniu się inwalidy w rodzinie, w społeczności lokalnej, w reorientacji zawodowej i przystosowaniu się do nowego środowiska pracy. Wśród wielu doniosłych problemów społecznej adaptacji osób niepełnosprawnych dominuje jeden podstawowy: jak organizować normalne życie i pracę zawodową osób wymagających pomocy otoczenia, środowiska dostosowanego do ich dysfunkcji i ograniczeń ruchowych, percepcyjnych i umysłowych?
W nauce i praktyce społecznej spotykają się tu dwa różne strategiczne stanowiska:
- pierwsze zakłada pełne włączenie tych osób w życie pozostałych członków społeczeństwa, bo przecież nie różnią się one aż tak bardzo od innych bliźnich (jest to wariant optymistyczny);
- drugie wyraża obawy, że próby procesu integracji są zbyt trudne, poniżające, frustrujące i degradujące, a więc pełne przezwyciężenie barier psychicznych oraz zrozumienie innych osób może nastąpić w grupach złożonych z ludzi o podobnych przeżyciach, doświadczeniach i problemach życiowych (stąd pomysł specjalnych ośrodków, hosteli, spółdzielczości pracy, zakładów pracy chronionej, domów pomocy społecznej itd.) (jest to wariant sceptyczny).
Pokonywanie, eliminowanie różnych barier rozwoju osób niepełnosprawnych: kulturowych, psychospołecznych, pedagogicznych, architektonicznych, komunikacyjnych, informacyjnych, organizacyjnych i prawnych - przy całej argumentacji społecznej i humanitarnej (za i przeciw) nie jest uzależnione tylko od modelowych naukowych koncepcji teoretyków, specjalistów, lecz od rzeczywistych możliwości gospodarczych, ekonomicznych, rynkowych, także od dynamizmu, inicjatywy lokalnych organizacji i stowarzyszeń skupiających ludzi o podobnych, wspólnych i swoistych potrzebach oraz życiowych problemach.
W obronie praw i tożsamości osobowej jednostek niepełnosprawnych, społecznie upośledzonych, a zwłaszcza dyskryminowanych, niezbędna jest nie tylko moralna edukacja społeczeństwa, ale także działania legislacyjne i edukacja prawna, które stać się powinny jedną z najistotniejszych dziedzin polityki społecznej demokratycznego państwa. Aspiracje osób niepełnosprawnych do podmiotowości i autonomii oraz samorządności mogą i powinny znaleźć swoje odpowiedzialne odzwierciedlenie w prawie i jego przestrzeganiu, w możliwości egzekwowania praw w przypadku pogwałcenia zasady niedyskryminowania ich w każdej sytuacji.
Zagadnienia metodologiczne: procedury i metody badawcze
Kiedy podsumowuje się dotychczasowy dorobek pedagogiki specjalnej zarówno w wymiarze teoretycznym, jak i praktycznym, kiedy stawia się pytania o sens i prawomocność wiedzy pedagogicznej oraz źródła legitymizacji edukacyjnej praktyki, wówczas pojawia się także kluczowe zagadnienie jej metodologii.
Metodologia jest to nauka o metodach działalności naukowej, sposobach przygotowywania i prowadzenia badań oraz opracowywania i wdrażania ich wyników we wszystkich tych obszarach, które stanowią przedmiot jej zainteresowań, w tym wypadku pedagogiki osób o nietypowych (swoistych) problemach rozwoju i wychowania.
Najważniejszym problemem praktyczno-metodologicznym pedagogiki specjalnej jest przyjęcie określonych metod, orientacji, kryteriów pomiaru i oceny stosunku do rodzaju zaplanowanych zmian i ich efektów. Każdy autonomiczny subsystem człowieka lub instytucji jest dynamiczny, otwarty i ma zdolność do samoorganizacji, samoregulacji i samokontroli, chodzi jednak o to, aby oddolnie i odgórnie zagwarantować wyższą sprawność wewnętrznych i zewnętrznych mechanizmów jego funkcjonowania i doskonalenia.
Należy podkreślić, że procedury badawcze w pedagogice specjalnej nie różnią się zasadniczo od stosowanych w pedagogice, z niej wyrastają i korzystają. Swoistość pedagogiki specjalnej przejawia się w konieczności stosowania specyficznych metod oddziaływania na jednostki niepełnosprawne. Ale nie tylko metody kształcenia i wychowania są odmienne, inne są również warunki organizacyjne, treści nauczania, specjalnie przygotowywana jest kadra, a także częściowo metodologia postępowania poznawczego, która stara się uwzględniać swoistość przedmiotu badań.
Częściej zatem stosowana jest metoda indywidualnych przypadków. Obok niej wykorzystane są metody introspekcyjne, autobiopsychograficzne, analizy wytworów pracy oraz różnorodne techniki, testy określające poziom świadomości, samooceny, wiadomości, umiejętności, potrzeb, zainteresowań itp.
Szczególne znaczenie w pedagogice specjalnej przypisać należy metodzie (technice) obserwacji, służącej badaniu, poszukiwaniu nowych związków i zależności przyczynowo-skutkowych dostrzeganych trudności, ograniczeń oraz potrzeb i potencjałów rozwojowych. Badania eksploracyjne w pedagogice specjalnej wymagają więc stosowania również eksperymentu pedagogicznego (w wersji naturalnej i klinicznej, laboratoryjnej), wykorzystania techniki pomiaru wyników, skal ocen, technik socjometrycznych itd.
W pedagogice resocjalizacyjnej opracowano liczne narzędzia diagnozy, za pomocą których można określić stopień zaawansowania demoralizacji młodzieży oraz rodzaj niedostosowania i jego przyczyny, wskazano na oryginalne koncepcje i strategie oddziaływań profilaktycznych i naprawczych w środowisku otwartym, służące poszukiwaniu skutecznych metod "odnowy resocjalizacji" w poszczególnych formach organizacyjnych tego procesu.
W polskim systemie edukacyjnym występuje wiele odmian integracji i segregacji dzieci na poziomie nauczania w szkołach podstawowych (w zależności od rodzaju i stopnia niepełnosprawności). Już sam ten stan rzeczy wymaga systematycznych badań weryfikacyjno-porównawczych, w których niezbędne są wciąż aktualne rozpoznania jego bieżących uwarunkowań i rzeczywistej efektywności. Jeśli wykrywane prawidłowości pozwalają na pewne uogólnienia, to również potrzebne są badania wdrożeniowe, prace normatywne, określające kryteria efektywności stosowania ogólnych i szczególnych zasad oraz metod postępowania.
Stare i nowe orientacje programowo-badawcze pedagogiki specjalnej wynikające z jej społecznego zaangażowania
Punktem wyjścia zmian aktualnej koncepcji uprawiania pedagogiki specjalnej są następujące tezy ogólne dotyczące aksjologii i teleologii oraz teorii i metodyki wychowania, które stanowić mogą deklarację programową współczesnej pedagogiki specjalnej określającą kierunki dalszego jej rozwoju.
- W zakresie poznawania i rozumienia potrzeb osób niepełnospraw,
- W zakresie systemowych zmian w opiece, edukacji i rehabilitacji,
- W zakresie nowych tendencji rozwoju naukowego pedagogiki specjalnej,
A) W zakresie poznawania i rozumienia potrzeb osób niepełnosprawnych
odchodzimy od medycznego modelu niepełnosprawności z orientacją na wady, braki, defekty i deficyty, a zmierzamy do poszukiwania jak najwcześniejszych potencjalnych możliwości rozwojowych dziecka, zwłaszcza jego tzw. mocnych stron;
pesymizm i bierność zastąpione zostają podejściem pozytywnym i aktywnym, kompleksowym i interdyscyplinarnym;
odchodzimy od akcentowania somatycznych, psychicznych i społecznych odmienności i niesprawności rozwojowych, a zmierzamy do eksponowania cech, potrzeb wspólnych u wszystkich dzieci, ze szczególnym uwzględnieniem życiowych problemów jednostki niepełnosprawnej jako osoby z jej indywidualną biografią i rzeczywistym funkcjonowaniem w środowisku życia;
odchodzimy od interpretacji niepożądanych zachowań dziecka jako zaburzeń rozwojowych, a zmierzamy do określania ich jako przejawów niezaspokojenia potrzeb oraz niezrozumienia lub lekceważenia ich przez otoczenie;
dążymy zdecydowanie do dynamicznego spojrzenia na specjalne potrzeby edukacyjne dzieci specjalnej troski, w którym wada postrzegana jest jako utrata funkcji na poziomie organicznym, niepełnosprawność - jako ograniczenie lub utrata funkcji na poziomie psychicznym, a upośledzenie - jako skutek interakcji między możliwościami a brakami tych jednostek oraz możliwościami a oczekiwaniami otoczenia.
B) W zakresie systemowych zmian w opiece, edukacji i rehabilitacji
dystansujemy się od tradycyjnej formuły opieki charytatywnej nad osobami niepełnosprawnymi, pomocy nacechowanej pozorami litości i filantropii, a zmierzamy do uznania racjonalnego, partnerskiego modelu współdziałania, samopomocy i wsparcia we wszystkich środowiskach życia tych jednostek;
rezygnujemy z zinstytucjonalizowanych form spędzania całego życia w jednej placówce, a oferujemy życie w otwartym środowisku, przechodzimy od programów skierowanych na grupę do indywidualnych form pomocy i oparcia w rodzinie pochodzenia oraz preferowania osobistych upodobań i zainteresowań;
zmierzamy do podkreślania godności, tożsamości i podmiotowości dziecka, człowieka z odchyleniami od normy i tym samym demaskowania postawy dominacji sprawnych osób dorosłych, narzucających werbalne manipulowanie i niewerbalne sterowanie w różnych sytuacjach pomocowych i edukacyjnych;
zmierzamy do uznania tendencji do emancypacji osób, grup, środowisk niepełnosprawnych, stwarzania im niezbędnych warunków do integralnego funkcjonowania prawie w każdej roli i konkretnym kontekście społecznym, bez ich indywidualnego naznaczania i degradacji;
odchodzimy od preferowania oddziaływań opiekuńczych, terapeutycznych i rehabilitacyjnych przeważnie zinstytucjonalizowanych, a dochodzimy do zrozumienia ważności wpływów socjalizacyjnych i akulturacyjnych, w których niezbędna jest własna aktywność zawodowa i społeczno-kulturalna jednostki w dochodzeniu do psychicznej i społecznej autonomii oraz izonomii.
C) W zakresie nowych tendencji rozwoju naukowego pedagogiki specjalnej
pedagogika specjalna jako nauka przyjmuje, że jej nowe i najnowsze teorie, idee, tendencje i orientacje mieszczą się w opcjach humanistycznych, w których niezbędne są wszelkie alternatywne poszukiwania możliwości, szans rozwoju autonomii osób niepełnosprawnych, z nadzieją na ich sukces oraz twórczą samorealizację;
współczesna pedagogika specjalna jako nauka teoretyczna i praktyczna w zakresie opieki, kształcenia i wychowania osób niepełnosprawnych zdecydowanie krytycznie odnosi się do technologiczno-manipulatorskich tendencji urabiania osobowości niepełnosprawnych, traktowania ich wyłącznie przedmiotowo, a nie podmiotowo i wewnątrzsterownie;
nowoczesny system rewalidacji, rehabilitacji i resocjalizacji osób niepełnosprawnych i niedostosowanych społecznie powinien uwzględniać nowe wielostronne osiągnięcia naukowobadawcze, zmierzające do poszukiwania pozytywnych interakcji człowiek-świat, widzenia "świata w człowieku" i "człowieka w świecie";
pragmatyzm działaniowy pedagoga specjalnego preferuje podstawowe idee i założenia pedagogiki emancypacyjnej i integracyjnej zarazem, zmierza ku pedagogice czynnego udziału i doświadczenia społecznego, zgodnego z potrzebami i zainteresowaniami osób niepełnosprawnych w ciągu całego ich życia, zmierza do tworzenia warunków do samodzielnego, aktywnego, wewnętrznego wysiłku w kształtowaniu osobowej tożsamości, godności każdego człowieka bez względu na rodzaj i stopień niepełnosprawności;
pedagogika specjalna - jako antropologia praktycznej, wczesnej diagnozy i stymulacji rozwoju - odwołuje się do uniwersalnych, ogólnoludzkich wartości i celów oraz poszukuje nowego, niestygmatyzującego języka i technologii upodmiotowujących niepełnosprawnego człowieka jako osobę w jego jak najpełniejszym uczestnictwie i aktywności społeczno-kulturalno-produkcyjnej;
podstawowym czynnikiem warunkującym skuteczną realizację celów specjalnej edukacji osób niepełnosprawnych są cechy osobowości pedagoga wyzwalającego, przyzwalającego, a nie przymuszającego, i w związku z tym dobór, selekcja oraz przygotowanie zawodowe merytoryczne i metodyczne kandydatów powinny odbywać się na najwyższym poziomie, gwarantującym zdobycie najnowszej wiedzy teoretycznej i umiejętności praktycznych;
realizm i optymizm pedagogiczny rodziców i nauczycieli wynika z coraz powszechniejszej świadomości, że osoby niepełnosprawne zdolne są do wielokierunkowych działań, a granice możliwości ich osiągnięć są do końca nie zbadane, niemożliwe do określenia i wykraczają poza potoczne na ten temat sądy i opinie;
postępowe zmiany w systemie rewalidacji, rehabilitacji i resocjalizacji dokonują się pod wpływem samych osób niepełnosprawnych, niedostosowanych, które często osobistym przykładem, biografią, burzą tradycyjne przeświadczenia, mity i stereotypy.
Wszystkie wymienione twierdzenia i zamierzenia traktować należy jako nowe, a niektóre z nich wciąż jeszcze, nie utrwalone w świadomości społecznej wyzwania oraz paradygmaty, zmierzające zarówno do samodzielnych poszukiwań teoriopoznawczych, jak i do rozwoju nowoczesnej praktyki pedagogiki specjalnej.
1