Teoretyczne podstawy wychowania - w wychowaniu mamy pewien rodzaj teorii, a z drugiej strony mamy praktyczne zastosowanie tych teorii
Teoria - z gr., zespół twierdzeń wyjaśniających daną dziedzinę rzeczywistości oraz mechanizmy jej przekształcania
Teoria wychowania - jedna z podstawowych dyscyplin pedagogicznych, której przedmiotem badań jest spójna i uporządkowana wiedza o wychowaniu, jego celach, treściach, metodach, formach, zasadach i uwarunkowaniach;
Podstawowe dyscypliny pedagogiczne: pedagogika ogólna, dydaktyka, pedagogika społeczna, pedagogika porównawcza, historia oświaty i myśli pedagogicznej;
Teoria wychowania zajmuje się: formułowaniem celów, projektowaniem działalności wychowawczej, różnymi czynnikami warunkującymi powodzenie lub niepowodzenie tej zaprojektowanej działalności wychowawczej;
Geneza i rozwój teorii wychowania: początkom pedagogiki towarzyszył ścisły związek z filozofią (Kant, Herbart, Rowie, Mysłakowski, Nawroczyński), po II wojnie światowej rozwój dokonywał się w dwóch nurtach (pedagogika herbertowska i powiązanie z przemianami społeczno-politycznymi np. pedagogika powiązana z filozofią marksistowską, socjalistyczną) nurty te rozwijały się do lat 70, 80; współcześnie zwraca się uwagę na teorię wychowania zorientowaną humanistycznie tzn. uwolnienie teorii wychowania od podporządkowania jej problematyki i sposobu poznawania rzeczywistości wychowawczej założeniom ideologicznym; zwiększenie jej wiarygodności naukowej poprzez stosowanie rzetelnych metod i procedur badawczych; otwarcie na dorobek innych nauk, na wartości; podsumowując teoria wychowania rozwija się, nie jest to proces ostateczny i zakończony, to co powinno charakteryzować pedagoga (teoretyka i praktyka) to postawa wierności człowiekowi i poczucie odpowiedzialności za jego przyszłość;
Zadania teorii wychowania: opis i określenie przedmiotu badań; konstruowanie podstawowych założeń (ontologicznych, epistemologicznych, metodologicznych); definiowanie pojęć; formułowanie problemów badawczych; ustalanie strategii dla gromadzenia i przetwarzania danych; wyjaśnianie badanych faktów, procesów, zdarzeń wychowania oraz ocenianie ich, wyjaśnianie; wypracowanie twierdzeń, wskazań teoretycznych i praktycznych;
Antropologiczne i aksjologiczne podstawy wychowania: antropologia to nauka o człowieku; w naukach o wychowaniu ważne jest określenie kim jest człowiek; w wychowaniu mamy do czynienia z człowiekiem konkretnym, realnym, który ma swoją historię życia, środowisko osób wśród których żyje oraz kulturę, której doświadcza i która tworzy; dla wychowania ważne jest określenie koncepcji człowieka;
Problematyka antropologii pedagogicznej: rozwój tej problematyki nastąpił po II wojnie światowej, głównie w latach 1955-1970; związane to było z ówczesnym kryzysem wychowania i potrzebą ponownego określenia podstaw pedagogiki; główni przedstawiciele to: Otto Fryderyk Bollow, H. Roth, Krystyna Ablewicz; punktem wyjścia antropologii pedagogicznej jest rozumienie pedagogiki jako nauki łączącej w swojej problematyce zagadnienia z obszaru antropologii biologicznej, kulturowej i filozoficznej; przedmiotem badań jest człowiek rozumiany jako istota zdolna do bycia wychowywanym i tego wychowania potrzebująca; w ramach antropologii rozważamy założenia poszczególnych koncepcji wychowania;
Koncepcje człowieka: Bogdan Suchodolski wyróżnił 3 koncepcje człowieka: antologiczna i metafizyczna (określa człowieka jako byt osobowy, konkretny); empiryczna (potrzeba badania rzeczywistością jaką jest człowiek i z wyników tych badań wypracować wnioski dla wychowawców); materialistyczna (człowiek jako istota aktywna, wskazująca rzeczywistość i siebie);
Koncepcje człowieka w personalizmie chrześcijańskim: zdolność do poznania; do miłości; wolność (wybór, człowiek sam decyduje); religijność (człowiek z natury jest bytem religijnym); podmiotowość, zupełność (człowiek jest bytem); godność (człowiek powinien być celem wszelkiego działania);
Z obrazu człowieka jako osoby wynikają następujące wnioski: człowiek jako bogactwo możliwości i zadań; człowiek wychyla się ku nieśmiertelności, transcendentalności; tak zarysowany obraz człowieka pokazuje jak pomóc człowiekowi by mógł należeć do siebie, w pełni być sobą; podkreśla się transcendencję człowieka nad kwiatem przyrody; jest to realistyczny obraz człowieka, jest element duchowy i cielesny, ciało nie jest czymś złym; jest to optymistyczny obraz człowieka; obraz ten nadaje sens wysiłkom pedagoga jak i pracy człowieka nad samym sobą;
Odkrycie prawdy o sobie jest jednocześnie odkryciem swojej wielkości. Wielkość człowieka wiąże się z odpowiedzialnością za każdego człowieka.
Aksjologia pedagogiczna: teoria wartości i wartościowania;
Wartości: wg. W. Brzezinki ważne są wartości występujące w postawach: postawa otwarcia na świat i życie (wynika z przekonania ze świat i życie mają sens); postawa aktywności; postawa realizmu (zwrócenie uwagi na utopijność w myśleniu); postawa naznaczana kulturą serca (wychowanie emocjonalności, wrażliwość na dobroć i piękno); wg. Jana Pawła II można wskazać następujące wartości: wartość pracy; solidarność jako mocna i trwała wola, uczestnictwo we wspólnocie, dobro wspólne; miłość społeczna (dana człowiekowi jako coś gotowego ale jest zadaniem); wyobraźnia miłosierdzia (miłosierdzie daje nowy początek, satysfakcję, próba znalezienia wrażliwości na drugiego człowieka);
Analiza metodologiczna problemów różnych dyscyplin naukowych należy do ważnych zagadnień; wynika to z 3 źródeł: od właściwego określenia metodologii danej dyscypliny uzależnione są kierunki jej rozwoju, dobór tematyki badawczej; w metodologicznych treściach danej dyscypliny, w jej pojęciach znajdują się funkcje nauki i jej miejsce we współczesnym świecie; studia nad metodologicznymi podstawami różnych dyscyplin naukowych pozwalają zrozumieć prawa rozwoju nauki oraz możliwość doskonalenia praktyki;
W przypadku teorii wychowania: dyskusje na temat teorii wychowania mogą dotyczyć kwestii tj. rzeczywistość wychowawcza jest przedmiotem zainteresowania różnych dyscyplin naukowych ale to teoria wychowania zajmuje się badaniem wychowania, określa wychowanie jako byt społeczny; w teorii wychowania nie ma jednoznacznej terminologii; teoria wychowania nie wypracowała własnych metod i narzędzi badawczych, posługuje się metodami innych dyscyplin naukowych; działalność wychowawcza możemy uważać za podstawowy obiekt zainteresowania w teorii wychowania; tym co odróżnia teorię wychowania od innych nauk jest cel (przyszłe dobro człowieka);
Przedmiot badań teorii wychowania obejmuje: formułowanie celów wychowania; projektowanie działalności wychowawczej; uwarunkowania i okoliczności wpływające na skutki działalności wychowawczej; wskazanie na istotę aktu wychowawczego; cele i sposoby działalności wychowawczej podejmowanej wobec dzieci i młodzieży; ideał człowieka;
Główne orientacje badawcze w teorii wychowania: Józef Garniewicz wyróżnia takie orientacje badawcze: tradycjonalistyczną, fenomenologiczną, scjentystyczną, antropologiczną; Bogusław Śliwierski wyróżnia orientacje: socjologiczną (skupia uwagę słuchaczy na teorii społeczeństwa wychowującego; F.Znaniecki, Z.Mysłakowski); normatywna (dzieli się na ideologiczną i filozoficzną; cechuje się tym, że ich przedstawiciele określają wartości i cele jakimi powinno kierować się wychowanie, odwołując się do antropologii filozoficznej, aksjologii lub też teorii kultury; H.Muszyński, M.Krawczyk, S.Kunowski); psychologiczna (punktem wyjścia badań nad istotą wychowania czyni się koncepcję człowieka, jego osobowości, zachowań M.Łobocki, K.Konarzewski); eklektyczna (przedstawiciele tej orientacji wiedzę o wychowaniu czerpią z różnych źródeł nie dokonując ich wartościowania; J.Górniewicz, T. Kurłowicz);
Związek teorii wychowania z innymi naukami: biologia (badania biologów interesują teoretyków wych w związku z etapami rozwoju człowieka, umożliwia to dostosowanie nauki do wieku wychowanka); psychologia (psychologia dostarcza wiedzy o strukturach rozwoju wychowanka, o jego umysłowym rozwoju); socjologia (analiza wpływu grupy na jej członków); filozofia (pedagogika jest weryfikatorem filozofii, dla teorii wych szczególnie ważne są 3 dziedziny filozoficzne tj. antropologia filozoficzna-człowiek, teleologia filozoficzna-cele wych, aksjologia filozoficzna-nauka o wartościach); teologia; pedagogika ogólna; dydaktyka; pedagogika społeczna; pedagogika kultury;
Wychowanie: jest to ciąg zmian zachodzących w procesie wszechstronnego rozwoju człowieka; jest faktem wpisanym w złożoność i wielorakość ludzkiej egzystencji zarówno fizycznej jak i duchowej, osadzonej w przeszłości, zachodzącej w teraźniejszości i projektującej się ku przyszłości a nawet ku wieczności; wg. Janusza Townowskiego wychowanie to całokształt sposobów i procesów pomagających istocie ludzkiej (zwłaszcza przez interakcję) urzeczywistniać i rozwijać swoje człowieczeństwo; wychowanie nie jest stanem ani czynnością ale procesem wielostronnie ukierunkowanym; S.Kunowski wyróżnia 4 definicje wychowania: prakseologiczna (wychowanie to działalność, która jest związana z poszczególnymi osobami tj. rodzice, nauczyciele, definicje te ujmują działanie wychowawcze jako proces jednostronny, wychodzący od dorosłego i mający na celu oddziaływanie na wychowanka); ewolucyjna (w tych definicjach akcent działalności przechodzi na osobę wychowanka, w wychowanku coś się dzieje, jest aktywny, a wychowawca go wspiera, pobudza do działalności); sytuacyjna (wychowanie widziane jest jako relacja interpersonalna (wychowawca-wychowanek) i proces), adaptacyjna (skupia uwagę na wytworach i skutkach działania wychowawczego, wychowanie jest pojmowane jako efekt, rezultat);
Proces socjalizacji: rozumiany jako przygotowanie jednostki do życia społecznego; dokonuje się poprzez oddziaływanie środowiska społecznego, osób i instytucji wychowawczej, mówimy o socjalizacji pierwotnej (rodzina) i wtórnej (nowy obszar, następne procesy)
Związki socjalizacji z wychowaniem są akcentowane w 3 ujęciach: uczenie się wartości i norm społecznych; wychowanie i socjalizacja przygotowują do podjęcia i wypełniania ról społecznych; wychowanie pełni szczególną rolę w kształtowaniu świadomości moralnej wychowanka a proces ten łączy się z faktem życia społecznego;
Edukacja: ogół oddziaływań służących formowaniu całokształtu zdolności życiowych człowieka, czyniących z niego istotę dojrzałą, świadomie realizującą się, zadomowioną w określonej kulturze, zdolną do konstruktywnej krytyki i ekspresji;
Sytuacja wychowawcza: jest tworzona przez to wszystko co otacza człowieka: świat natury, kultury, świat nadprzyrodzony; splot tych warunków i całokształt towarzyszących im okoliczności, na których podłożu dokonuje się proces wychowawczego działania; sytuacja wychowawcza stanowi szczególne środowisko w którym rozgrywa się proces wychowania; środowisko jest czasem mniej czasem bardziej odpowiednie dlatego rolą wychowawcy jest dokonać wyboru odpowiednich metod wychowawczych;
Podmiot: to osoba mająca poczucie własnej odrębności wobec innych osób i otaczającego ją świata; jest w stanie posłużyć się własnymi zdolnościami i umiejętnościami dla dokonania czegoś, może stać się autorem własnych działań;
Podmiotowość: oznacza, że człowiek jest kimś i ma określoną tożsamość; podmiotowość dotyczy kilku płaszczyzn funkcjonowania człowieka wzajemnie uzupełniających się w relacjach ze światem materialnym, w relacjach społecznych, w płaszczyźnie subiektywnej (w relacji do samego siebie);
Trudności wychowawcze: to wrodzona lub nabyta struktura z zachowania jednostki ukształtowana pod wpływem środków społecznych i odbiegająca w zachowaniach od norm i wzorów zachowań;
Trudności wychowawcze ujęte w grupy: wynikające z zaniedbań wychowawczych, negatywnego środowiska rodzinnego; związane z niepowodzeniami szkolnymi; spowodowane błędami wychowawczymi; wynikające z nieprawidłowego funkcjonowania rodziny; związane z psychofizycznym rozwojem dziecka;
Przyczyny trudności wychowawczych: czynniki ekonomiczno-społeczne; czynniki biologiczno-psychologiczne; czynniki pedagogiczne;
M.Łobocki dokonuje następującego podziału: przyczyny endogenne (tkwiące w dziecku, czynniki dziedziczne, wrodzone, ogólny stan zdrowia, zaniedbanie środowiska); przyczyny egzogenne (zewnętrzne, tkwiące w środowisku w jakim dziecko żyje-rodzina, szkoła);
Koncepcje pomocy wychowawczej: ciągłe podwyższanie kwalifikacji pedagogicznych i psychologicznych społeczeństwa; współdziałanie szkoły z rodziną, pod których wpływem pozostają dzieci i młodzież; eliminowanie czynników powodujących trudności w wychowaniu; oferty doradztwa specjalistycznego, wsparcie i porada w sytuacjach życia codziennego;
Cele wychowania: cele ogólne (dalekiego czasu); cele naczelne (określona dziedzina wychowania); cele etapowe (określona faza rozwoju); cele operacyjne (konkretne działania w określonej sytuacji);
3 grupy uzasadniania celów wychowania: antropologiczne (na podstawie pytań o godność i istotę człowieczeństwa); normatywne (na podstawie norm i wartości uznanych w społeczeństwie); pragmatyczne (uzasadnianie celów wychowania, uwzględniające współczesne i przyszłościowe zadania);
Ideał wychowawczy: rozumiany jest jako najwyższy cel wychowania; ogół celów i innych norm regulujących działalność w wychowaniu; określony wzór osobowy;
Wychowanie moralne: wychowanie, którego głównym celem jest rozwój moralny; przyswajanie wiedzy o problemach moralnych i umiejętności rozróżniania tego co moralnie dobre i godziwe od tego co niemoralne i niegodziwe, nikczemne i złe; w wychowaniu moralnym można wyróżnić 2 dopełniające się perspektywy: przekaz wartości etycznych, moralnych; formacja zmysłu etycznego-wychowanie moralne dążące do uformowania dojrzałego podmiotu, zachowującego się w sposób wolny i odpowiedzialny;
Obszary zadań edukacyjnych: kształcenie na rzecz demokracji i wielokulturowości; kształtowanie umiejętności krytycznego korzystania z mediów; szkolnictwo wobec świata pracy; kształcenie gustów estetycznych, rozwój zdolności; wychowanie do pokoju; kształcenie do pracy nad sobą;
Zadania edukacji wg. Raportu dla UNESCO: uczyć się aby wiedzieć, aby działać, aby żyć wspólnie, aby być;
Globalizacja: nowy kontekst dla wychowania; ścieżki globalizacji: gospodarcza, informacyjna, kulturowa, ekologiczna, polityczna;
Problemy edukacji globalnej rozpatrywane w 2 perspektywach: wychowanie w globalizującym się świecie (opis tego z czym mamy do czynienia); wychowanie ku globalizującemu się światu (cele tak rozumianej edukacji: dialog międzykulturowy; orientacja na globalną zmianę; zdolność do myślenia kategoriami systemu światowego i przewidywania kierunków rozwoju; uczestnictwo w rozwiązywaniu problemów światowych; rozwijanie postawy);
Zasady edukacji w społeczeństwie demokratycznym: zasada edukacji traktowana jako jedno z praw człowieka; zasada równości uprawnień; zasada rozumienia programu nauczania jako programu wspierającego indywidualny rozwój; zasada otwartości wobec wiedzy; zasada autonomii i wolności akademickiej;
Koncepcja uczenia się dla obywatelstwa: położenie nacisku na autonomię, samorozwój, odpowiedzialność; dążenie do harmonii życia uczącego się; promowanie uczenia się we współpracy, współdziałaniu, respektowaniu innych osób i kultur; kształtowanie cnót obywatelskich, rozwijanie umiejętności życia społecznego; kształtowanie umiejętności interpretacji i praktycznego rozumowania, oceniania; przygotowanie do uczestnictwa w życiu publicznym;
Funkcje szkoły: dydaktyczna, opiekuńcza, wychowawcza, środowiskowa, kulturotwórcza;