POJĘCIE I CHARAKTER PRAWNY UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO

Cechy pojęciowe ubezpieczenia społecznego:

Ubezpieczenie społeczne to system świadczeń, sposób gromadzenia środków i formy organizacyjne:

1. świadczenia - udostępnienie określonych wartości, służących zaspokojeniu potrzeb objętych zakresem przedmiotowym ubezpieczenia;

• świadczenia pieniężne - okresowe i w pewnych sytuacjach jednorazowe, stanowią główną formę działalności ubezpieczenia społecznego,

• świadczenia rzeczowe - pomoc lecznicza, pomoc położnicza i rehabilitacyjna, zaopatrzenie w przedmioty ortopedyczne, protezy itd.

Cechy ubezpieczenia społecznego:

1. Świadczenia te są ze sobą funkcjonalnie powiązane i tworzą całość, spełniane są w różnych sytuacjach pod różnymi warunkami, regulacja ich zawarta jest w aktach normatywnych.

2. Świadczenia odróżniają się od społecznego funduszu spożycia.

3. Świadczenia są gwarantowane ustawowo (prawo określa co, kiedy i komu się należy). Gwarancje ustawowe obejmują sytuacje stwarzające uprawnienia do świadczeń, okoliczności mających wpływ na ich powstanie i utratę oraz zasad wymiaru świadczeń, jednostki administrujące ubezpieczeniem społecznym mają prawo do rozszerzenia uprawnień świadczeniowych lub ograniczania ich w pewnym stopniu w sytuacjach kryzysowych. Gwarancje mają odniesienie podmiotowe - oznaczają krąg osób, jakich one dotyczą. Ubezpieczenie społeczne obejmuje społeczności, a nie poszczególne jednostki (włączenie do ubezpieczenia jest sprawą kryteriów obiektywnych)

4. Ubezpieczenie ma charakter przymusowy. Ubezpieczenie następuje automatycznie, na mocy samego prawa.

5. Ubezpieczenie ma ścisły związek z pracą. Zatrudnienie jest tytułem do świadczeń, uprawnienie nadaje okres zatrudnienia. Czasami związek z pracą stanowi nawet element definicji takiego zdarzenia, co dotyczy wypadku przy pracy i choroby zawodowej. Fakt pełnienia i opierania na pracy podstaw egzystencji stwarza określone ryzyka i potrzeby wymagające zorganizowanej ochrony.

6. Ubezpieczenie społeczne różni się od systemu świadczeń gwarantowanych ze względu na inny tytuł niż praca (np. służba dla żołnierzy zawodowych). Są podobieństwa między tymi świadczeniami, jednak istnieje różnica.

7. Poza ubezpieczeniem społecznym leży system świadczeń przysługujących inwalidom wojennym i wojskowym (tytuł do uprawnień inwalidom wojennym stanowi nie tylko służba, ale i udział w walkach obronnych kraju).

8. Odrębnym tytułem uprawnień do świadczeń spełniających podobne funkcje co świadczenia ubezpieczenia społecznego może być również przynależność do określonych organizacji (związków zawodowych lub wspólnot terytorialnych gmin wiejskich i miejskich).

9. Ubezpieczenie społeczne jest roszczeniowe. Decyzje świadczeniowe podlegają kontroli ze strony niezależnych organów orzekających do których zainteresowany może się odwołać w celu dochodzenia swych praw. Charakter roszczeniowy ubezpieczenia społecznego sprzyja ugruntowaniu poczucia pewności, że określone potrzeby zostaną zaspokojone.

10. Schematyzm form świadczeniowych. Różnorodność przypadków życiowych zostaje sprowadzona do sytuacji typowych, dających się ściśle określić i zobiektywizować. Nie pozwala to na uwzględnianie indywidualnych różnic w położeniu osób uprawnionych do świadczeń oraz szczególnych okoliczności mających wpływ na ich potrzeby.

11. Systemem różniącym się od ubezpieczenia społecznego jest pomoc społeczna, która nie nadaje uprawnień, lecz obejmuje wszystkie osoby nie mogące własnymi środkami lub własną pracą zaspokoić swoich potrzeb życiowych.

12. Uprawnienia do niektórych świadczeń ubezpieczeniowych bywają uzależnione od stanu zamożności mierzonego wysokością osiąganych dochodów na głowę członka rodziny. Z drugiej strony na gruncie opieki społecznej występują pewne powtarzające się typy potrzeb, które podlegają kategoryzacji i są zaspokajane w drodze świadczeń o względnie jednolitym charakterze. Wysuwane są postulaty przekształcenia tych świadczeń w tzw. renty socjalne, które opierały by się na zasadzie „uprawnionych do pomocy”, a nie „podopiecznych”. (symbioza ubezpieczenia społecznego i opieki społecznej istnieje w Nowej Zelandii). Świadczenia opieki społecznej są pozbawione charakteru roszczeniowego, nie mają związku z pracą, są udzielane z tytułu obowiązków opiekuńczych. Charakteru roszczeniowego nie mają również świadczenia socjalne udzielane przez związki zawodowe i zakłady pracy w ramach specjalnych funduszów (są przydzielane ze względu na sytuację materialną osoby pracującej i jej rodziny).

13. Ubezpieczenie społeczne obejmuje pokrywanie szczególnego rodzaju potrzeb wywołanych przez zdarzenia losowe - zdarzenia przyszłe, niepewne co do tego czy nastąpią, odznaczające się pewną prawidłowością umożliwiającą globalną kalkulację kosztów. Ubezpieczenie społeczne ochrania przed skutkami zdarzeń losowych, które dotykają jednostki i godzą w ich zdolność i możność do wykonywania pracy zawodowej. Ryzykiem losowym w ubezpieczeniu społecznym jest skutek w sferze możności zarobkowania. Zdarzenia losowe:

• choroba (inwalidztwo z powodu choroby);

• inwalidztwo;

• wypadek przy pracy;

• śmierć;

• wdowieństwo i sieroctwo.

Nacisk potrzeb w okresach bezrobocia zmusza do wydłużania okresów zasiłkowych w krajach kapitalistycznych, niezależnie od działań opieki społecznej. W sytuacji gdy bezrobocie nie ma źródeł ustrojowych i nie istnieje jako zjawisko masowe, można je traktować jako szczególny rodzaj ryzyka zagrażającego człowiekowi ze względu na nieuniknione zmiany strukturalne związane z rozwojem gospodarki, ulepszeniami technicznymi i organizacyjnymi.

Do potrzeb zaspokajanych przez świadczenia zasiłków rodzinnych trudno odnieść posiadanie dzieci (to nie jest zdarzenie losowe...,chociaż w dzisiejszych czasach).

W niektórych krajach zaspokajanie potrzeb związanych z utrzymaniem rodziny traktowane jest jako przedmiot odrębnych świadczeń, poza systemem ubezpieczenia społecznego. Do potrzeb tych należą również zasiłki związane z końcową fazą ciąży, porodem i wczesnym macierzyństwem (zasiłki macierzyńskie w okresie urlopów macierzyńskich, zasiłki porodowe, opiekuńcze, wychowawcze). Zdarzenia te nie są losowe.

Ubezpieczenie społeczne pokrywają poza zdarzeniami losowymi inne zrównane z nimi zdarzenia i wynikające z nich sytuacje.

Świadczenia ubezpieczenia społecznego są spełniane przez zobowiązane do tego instytucje. Instytucją może być zarówno instytucja autonomiczna o różnym charakterze prawnym i stopniu samorządności jak i organ administracji państwowej. Aparat wykonawczy instytucji ubezpieczeniowych wykorzystywany jest dla obsługiwania systemów świadczeniowych nie wchodzących w skład ubezpieczenia społecznego.

Składka ubezpieczeniowa (stanowiąca źródło ubezpieczenia społecznego) jest ponoszona po części lub też (t.j. w Polsce) w całości przez pracodawcę. Suma uiszczanych składek stanowi w tym sensie jakby uspołecznioną część płacy, odprowadzaną do osobnego funduszu na rzecz zaspokajania przyszłych potrzeb wywołanych przez zdarzenia losowe.

Gdyby obciążyć Skarb Państwa częścią kosztów ubezpieczenia społecznego wtedy ciężar kosztów związanych z ubezpieczeniem społecznym spada w pewnej części na całe społeczeństwo

Gdy finansowanie systemu świadczeń opiera się na funduszach publicznych:

• Świadczenia dla bezrobotnych, system wprowadzony ustawą z 1924r, finansowany od początku przez Skarb Państwa;

• Ustawa z dn. 14.12.1982r, system świadczeń dla rolników (1/3 wydatków na świadczenia pokrywana ze składek, 2/3 obciąża środki budżetowe).

Są to tzw. czyste zasady ubezpieczenia - ubezpieczeni są odciążeni w poważnej mierze od ponoszenia jego wydatków. Udział funduszów publicznych jest zmienny, odbiega w praktyce od założeń ustawowych.

22. Charakter ubezpieczenia społecznego mają systemy, w których co najmniej znaczna część ciężaru świadczeń jest rozłożona na zbiorowość osób, jakie są do nich uprawnione. Do ubezpieczenia społecznego nie włączamy natomiast systemów świadczeniowych, których koszt nigdy w żadnej mierze nie obciążał osób uprawnionych do świadczeń, a więc systemów obejmujących zawodowych żołnierzy oraz funkcjonariuszy MO i Służby więziennej.

23. Składka ubezpieczeniowa - jest powiązana z prawem do świadczeń oraz z odrębnością funduszy pochodzących ze składek i przeznaczonych na świadczenia.

24. Istotne źródło finansowania stanowią nie tyle obecne składki, co środki płynące z wpłat obciążających stale populację czynnych ubezpieczonych w stosunku do osób aktualnie przechodzących na emeryturę czy rentę.

25. Pracownik nie otrzymuje świadczeń tytułem darmym, lecz zarabia na nie swoją pracą.

26. Do cech charakterystycznych ubezpieczenia społecznego należy rozłożenie ciężaru świadczeń na szerszą zbiorowość osób objętych jego zakresem. Rozłożenie kosztów może występować nie tylko bezpośrednio ale i pośrednio i nie musi być całkowite.

27. Współcześnie rozkładanie ciężaru świadczeń ubezpieczenia społecznego zmierza do rozszerzenia ego zakresu na całe społeczeństwo. Koncepcja ta musiałaby prowadzić do zatarcia cech ubezpieczenia społecznego jako odrębnej instytucji prawnej.

28. Obecnie zasiłki chorobowe obciążają w głównej mierze zakłady pracy i są wypłacane ze środków przeznaczonych na wynagrodzenie pracownicze (funduszu płac). Niekiedy zasiłek chorobowy jest uznawany za świadczenia gwarancyjne ze stosunku pracy

Podsumowanie: Ubezpieczenie społeczne stanowi system zagwarantowanych ustawowo i związanych z pracą świadczeń o charakterze roszczeniowym, pokrywających potrzeby wywołane przez zdarzenia losowe lub inne zrównane z nimi zdarzenia, spełnianych przez zobowiązane do tego instytucje oraz finansowanych na zasadzie bezpośredniego lub pośredniego rozłożenia ciężaru tych świadczeń, w całości lub co najmniej w poważnej mierze, na zbiorowość osób do nich uprawnionych.

FINANSOWANIE UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO

Dwie sprawy mają istotne znaczenie:

1. Sposób gromadzenia środków na ubezpieczenie społeczne.

2. Sposób gospodarowania tymi środkami.

Źródła finansowania ubezpieczenia społecznego:

• Składki z ubezpieczenia pracowniczego obciążające pracodawców i pracowników;

• Skarb Państwa, gromadzenie środków z samych składek ubezpieczeniowych czasami nie wystarcza.

Udział tych źródeł kształtował się niejednolicie w różnych gałęziach ubezpieczenia: ubezpieczenie wypadkowe finansowane było ze składek pracodawców, udział Skarb Państwa występował w ubezpieczeniu emerytalnym i rentowym.

Składki reprezentują element „ubezpieczeniowy” rozłożenia ciężaru ryzyka na ogół osób bezpośrednio lub pośrednio przez nie zagrożonych.

Udział skarbu państwa symbolizuje ideę solidarności ogólnonarodowej w obliczu potrzeb.

W różnych krajach proporcje wskazanych wyżej źródeł finansowania kształtują się rozmaicie.

Składki ubezpieczeniowe są:

• przymusowe,

• celowe,

• odpłatność powiązana ze świadczeniem wzajemnym instytucji ubezpieczeniowej w razie zajścia zdarzeń losowych,

• mechanizm rozkładania ciężaru składek ubezpieczeniowych jest zależny o układów gospodarczych i koniunktur,

• redystrybucja o charakterze pionowym pomiędzy pracownikami o wyższych i niższych zarobkach ma istotne znaczenie gdyż Ci ostatni z natury rzeczy mniej przyczyniają się do gromadzenia funduszów ubezpieczeniowych i w większym stopniu korzystają ze świadczeń,

• czynnikiem redystrybucji może być wiek i płeć ubezpieczonych, przynależność do różnych gałęzi gospodarki czy też zatrudnienie w różnych środowiskach zakładu pracy,

• pomysł systemu dyferencjacji (zróżnicowania) może opierać się:

• na założeniu iż każda gałąź gospodarki powinna ponosić pełny ciężar skutków socjalnych jej funkcjonowania, odpowiednio do stwarzanych przez nią szkodliwości i niebezpieczeństw dla życia i zdrowia ludzkiego charakteru sił roboczych.

• różnicowaniu jej wymiaru w przekroju międzyzakładowym odpowiednio do stopnia niebezpieczeństw, jakie stwarza ich działalność (tradycja w Niemczech, Francji, Szwajcarii, w Kanadzie)

• obniżce składki w stosunku do pracownic, o czym decydują względy gospodarcze, nakazujące zmniejszenie obciążeń ponoszonych przez silnie sfeminizowane gałęzie przemysłu (włókienniczy, odzieżowy, obuwniczy). Zróżnicowanie tego typu istnieje w (we Włoszech, Francji)

• stosowaniu różnej proporcji podziału składki pomiędzy pracodawców i pracowników odpowiednio do kryterium zarobków.

• ustalenie pułapu, którego wysokość składek nie może przekroczyć, na skutek czego proporcjonalnie obciążają one w mniejszym stopniu tych pracowników, których zarobki uzasadniałyby wyższy wymiar składek (lata powojenne w Belgii).

• sposób naliczania składki: zazwyczaj jest to obciążanie składką w ustalonej procentowo wysokości globalnej sumy wypłat z funduszu płac i przekazywanie jej łącznie z tytułu ubezpieczenia społecznego wszystkich pracowników zatrudnionych w danym zakładzie pracy. Wada: upodobnienie składek ubezpieczeniowych do podatków oraz osłabienie odpłatnego charakteru składki.

• z wysokością składki związane są również zarobki pracownicze, postuluje się regulację wymiaru składek w taki sposób, aby podstawą ich były nie tyle zarobki pracownicze co wartość dodana (przyrost produktu czystego) lub też wartość zużytych w danym czasie środków trwałych.

• ekonomiczne źródło składki ubezpieczeniowej - źródłem tym jest uspołeczniona część produktu niezbędnego, spór dotyczy tego, czy składka powinna być włączana do kosztów własnych przedsiębiorstwa, czy też powinna obciążać jego czysty dochód.

UDZIAŁ SKARBU PAŃSTWA

Z funduszów publicznych finansowane są świadczenia należne kategoriom osób o niższych dochodach, bądź też określone rodzaje świadczeń albo pewne ich części (emerytury lub renty podstawowe). Udział tych funduszów jest niezbędny w ubezpieczeniu pracowniczym jak i w ubezpieczeniu innych grup ludności, które z reguły nie są w stanie zapewnić zebrania odpowiednich środków ze składek (np. ubezpieczenie rolnicze)

Udział funduszów publicznych w finansowaniu ubezpieczenia społecznego może przybierać różne formy:

• w odpowiedniej proporcji do sumy składek; zastosowana po raz pierwszy w 1911 r w angielskim ubezpieczeniu na wypadek bezrobocia, następnie pojawił się w naszym ubezpieczeniu w 1924 r

• do wypłat z tytułu świadczeń; zastosowana po raz pierwszy w 1889 roku w bismarckowskim ubezpieczeniu emerytalnym

• subwencja pokrywająca pewną część wydatków;

• ustalona w wysokości zależnej od liczby ubezpieczonych (zasiłki rodzinne w Austrii i we Włoszech);

• przejęcie w całości lub w części kosztów administracyjnych ubezpieczenia społecznego

• pokrywanie deficytu w zakresie wykraczającym poza fundusze rezerwowe instytucji ubezpieczeniowych

• przeznaczenie na cele ubezpieczenia społecznego specjalnego podatku:

• od dochodu,

• charakter pośredni 9np. od tytoniu, alkoholu),

• pociąganie do szczególnych świadczeń przedsiębiorstw, których funkcjonowanie zagraża środowisku.

Znaczenie rozszerzenia podstawy finansowania jest w różnych krajach niejednakowe, zależy ono bowiem od struktury społeczno-gospodarczej, a w szczególności od udziału pracowników w ogólnej liczbie ludności.

Regulacja świadczeń służy przeciwdziałaniom płynności kadr, umocnienie dyscypliny pracy, zwalczanie przejawów patologii społecznej.

---