Wykład I
Zakres materiału do egzaminu:
Pojęcia: pozytywizm, filozofia pozytywna, ewolucjonizm, scjentyzm, organicyzm, praca organiczna, praca u podstaw, utylitaryzm (etyka utylitarna); umiejętność zastosowania tych pojęć w utworach.
Główni przedstawiciele myśli europejskiej: August Comte, Herbert Spencer, John Stuart, Hipolit Taine, Henryk Tomasz Buckle.
Psychologowie okresu: Wundt, Ribot.
Działalność „przedburzowców”.
Czasopisma okresu (rozkwit prasy); stara i nowa prasa, „Przegląd Tygodniowy” itp.
Publicystyka: programowa i literacka.
Krytyka literacka: główni przedstawiciele, orientacje estetyczne i ideologiczne.
Przykłady i charakterystyka literatury tendencyjnej.
Tematyka i odmiany gatunkowe nowelistyki na przykładzie twórczości Konopnickiej, Orzeszkowej, Prusa i Sienkiewicza.
Proza dojrzałego realizmu: na przykładzie nowelistyki i powieści (Nad Niemnem, Lalka, Cham).
Główne wątki ideowe oraz zagadnienia artyzmu powieści Orzeszkowej i Prusa.
Powieść historyczna: Sienkiewicz, Kraszewski, Kaczkowski(?).
Historia w Quo vadis, Krzyżakach, Trylogii ( daty wydarzeń historycznych!).
Twórczość naturalistów polskich: Dygasiński.
Pozytywiści wobec modernizmu: Orzeszkowa, Sienkiewicz.
Poezja po roku 1864.
Twórczość II pokolenia romantyków: Wincentego Pola, Kornela Ujejskiego, Teofila Lenartowicza, Cypriana Norwida.
Poezja Asnyka, Konopnickiej, Faleńskiego, Gomulickiego.
Teatr i dramat.
Malarstwo okresu.
Wykład II
Pojęcia:
Pozytywizm - wieloznaczne pojęcie, pochodzi z pracy Augusta Comte'a (1798-1857):
użył pojęcia „filozofia pozytywna”, stosował je do materializmu, oceny rzeczywistości tylko przez rzeczy realne; wiedza pochodzi z indukcji i eksperymentu (opozycja do romantyzmu -> idealizm),
kontynuacja realizmu oświeceniowego, krytycyzm kartezjański (rzeczywistość poznajemy dzięki postawie krytycyzmu, nieufność wobec rzeczywistości, konieczność sprawdzania: odbiór sensualny (zbyt uproszczony, weryfikujemy go empirią), rozum (pozwala na ostrożne traktowanie zmysłów i wyników eksperymentów)),
sprowadził rzeczywistość do analizy faktów = scjentyzm (od scjenta - wiedza, nauka).
Kurs filozofii pozytywnej (1842r.), System polityki pozytywnej.
Utylitaryzm - zagadnienie rozwinięte przez Johna Stuarta Milla:
konieczność doskonalenia etyki, prymat etyki nad polityką
politykę należy podporządkować pozytywnej filozofii, a jednostkę zbiorowości (przy postulacie wolności jednostki; wolność jako służba zbiorowości).
Światopogląd pozytywizmu:
monizm przyrodniczy - jednorodny świat, człowiek jest składnikiem świata na równi z innymi bytami, dzieje świata mają odpowiednik w procesie przyrodniczym,
historia podlega determinizmowi i stopniowym zmianom na lepsze - ewolucjonizm,
determinizm - uzależniał człowieka i jego sytuację życiową od środowiska i dziedziczności
dwa warianty determinizmu:
wersja optymistyczna (wczesna faza pozytywizmu) - zgodność dążeń jednostki i zbiorowości,
pesymistyczna (u schyłku) - przeświadczenie o konfliktowej budowie społeczeństwa, zbliżone do poglądu naturalistów, modernistów i doktryny marksizmu.
Najszersze pojęcie pozytywizmu - w II połowie XIX wieku, światopogląd łączący monizm przyrodniczy, krytycyzm i scjentyzm, ewolucjonizm i determinizm, z utylitaryzmem i liberalizmem (wolność jednostki i równość wobec prawa) - połączenie różnych kategorii znaczeniowych od filozofii po ekonomię.
Inni teoretycy pozytywizmu:
John Stuart Mill - (1806-1873) filozof, etyk, logik, socjolog i ekonomista, autor dzieł O wolności (1859, wyd. pol. 1964), Utylitaryzm (1863r, wyd. pol. O zasadzie użyteczności), August Comte i pozytywizm (1865).
był empirystą i liberałem. Twórca etyki eudajmonistyczno-utylitarnej (eudajmonistyczna - bo oparta na przyjemności, unikaniu cierpienia, utylitarna - szczęście jednostkowe łączy się z użytecznością),
celem człowieka jest przyjemność,
hedonizm dzieli się na niższy oraz wyższy (= utylitaryzm), którego najwyższym stopniem jest poświęcenie, altruizm,
krytyk kapitalizmu, zwalczał go na zasadzie reformizmu (a nie walki klas, rewolucja społeczna to zło),
Herbert Spencer - (1820-1903) filozof, etyk, psycholog, socjolog; polihistor (zajmował się wieloma dziedzinami), autor dzieł Zasady psychologii (1872), Klasyfikacja wiedzy (1873), Zasady etyki (1884), System filozofii estetycznej (10 tomów, 1862-1893), Zasady socjologii (1889-1898, 6 tomów) - próba syntezy dziejów przyrody, społeczeństwa i kultury w oparciu o teorię ewolucji,
doceniał społeczeństwo, przez analogię do żywego organizmu - podział ról, współpraca, która likwiduje darwinowską walkę o byt, marksistowską walkę klas,
uwzględnienie ról społecznych, drabina społeczna, pojawiły się już u św. Tomasza z Akwinu,
teoria Spencera = organicyzm,
w Anglii liberalizm + demokratyzm, w polskich realiach - wariant pracy organicznej.
Hipolit Taine - (1828-1893) polihistor: filozof, historyk, estetyk, teoretyk kultury, autor dzieł Filozofia pozytywna w Anglii (1874), Historia literatury angielskiej (1873), Filozofia sztuki, O inteligencji (1870),
zajmował się filozofią kultury i sztuki,
uzależnienie dziejów od 4 czynników:
klimatu (czasem włączanego do środowiska),
rasy,
środowiska,
momentu historycznego (relacja tradycji do współczesności, trwałego spadku i tego, co wnoszą nowe pokolenia).
Henryk Tomasz Buckle - (1821-1862) angielski socjolog, historyk kultury,
współtwórca determinizmu geograficznego - podział na północ i południe, klimat ma wpływ na temperament,
zwolennik indukcji i statystyki w badaniach historiozoficznych jako podstawy syntez dotyczących praw rozwoju człowieczeństwa, dzieje świata = dzieje mentalne (?),
dzieło: Historia cywilizacji w Anglii (1857-1868?) - duży wpływ m. in. na Orzeszkową.
Rozwój psychologii:
Emancypuje się z filozofii, choć ma z nią, etyką i socjologią duże związki, także z teorią sztuki i zagadnieniami przebiegu procesu twórczości.
Wilhelm Wundt (1832-1920) - Niemiec, polihistor, psycholog, filozof, etyk, logik,
psychologia eksperymentalna, twórca psychologii fizjologicznej,
woluntarysta - uzależniał podstawową cechę psychiki od wrażeń i uczuć,
łączył filozofię i socjologię z psychologią - twórca psychologii,
dzieła: Zasady psychologii fizjologicznej (1874), Etyka (1886), System filozofii (1889), Psychologia tłumów (9 tomów).
Théodule Arman Ribot [teodiur arman ribo] (1839-1916) - Francuz,
psychologia osobowości, rola woli, pamięci i uczuć, problemy procesu twórczego (zwłaszcza w poezji)
dzieła: Choroby pamięci (1881), Choroby osobowości (1885), Dziedziczność psychologiczna (1885), O wyobraźni twórczej (tłum. pol. 1901).
W Polsce:
Pozytywizm - termin od końca l. 60., w prasie warszawskiej („Przegląd Tygodniowy”), sporadycznie we lwowskim „Dzienniku Literackim”; rozumiany szeroko jak w Europie: światopogląd, poglądy psychologiczne i socjologiczne, a także postulaty z zakresu etyki, programu pracy, życia społecznego, a także gospodarki,
współcześnie pozytywizm polski = światopogląd dominujący w l. 1864-1895, a w jego zakresie okres historii kultury, przede wszystkim literatury polskiej.
rok 1864 - jest wyraźną cezurą, oddzielającą romantyzm od pozytywizmu, jest rokiem reformy uwłaszczeniowej w Królestwie Polskim,
1866 r. - początek autonomii politycznej w Galicji; pojawiają się ważne czasopisma programowe: „Organ Młodych”, „Przegląd Tygodniowy” (przeciwstawiały się czasopismu konserwatystów, krakowskiemu „Przeglądowi Polskiemu”)
cezura końcowa - data umowna, stosuje się też datę 1890r.
po 1864r. udział w życiu literackim zaznaczają też pisarze romantyczni (zwłaszcza poeci II pokolenia: W. Pol (1807-1872), C. Norwid (1821-1883), T. Lenartowicz (1822-1893), K. Ujejski (1823-1897) oraz J. I. Kraszewski (1812-1887),
Felicjan Faleński (1825-1910) - metrykalnie należy do romantyzmu, ale debiutuje w l. 50., wpływ pozytywizmu na jego świadomość ideową, kontynuuje twórczość przez Młodą Polskę,
przed 1863r. (lata 1858-1863) działa w Galicji grupa pisarzy, plastyków i muzyków zwanych przedburzowcami. Są to prekursorzy pozytywizmu. Do grupy należała młoda inteligencja Krakowa i Lwowa:
malarze: Matejko, Kotsis,
rzeźbiarze: Filipi (?), Franciszek Wyspiański,
muzycy: Władysław Żeleński, Hoffman,
pisarze: Michał Bałucki, Walery Łoziński, Mieczysław Romanowski, Józef Szujski i Ludwig Gumplowicz,
patroni ideowi - starsi przedburzowcy: Kornel Ujejski, Teodor Tomasz Jeż,
czerpali z tradycji romantyzmu: zaangażowanie w życie narodu, krytycyzm społeczny,
odrzucali: koncepcję indywidualizmu bohatera romantycznego, spekulacje metafizyczne, ironię itp.
głosili optymistyczną wizję świata, postulowali realizm w programie literackim, zasadę mimesis, typowość bohatera, tendencyjność i utylitaryzm wobec społeczeństwa,
swój program realizowali w publicystyce i w prozie (nowelistyka, powieści polityczne w kostiumie historycznym dla zmylenia cenzury), przemycali tematykę patriotyczną: Jeż, Łoziński Zaklęty dwór, Bałucki Przebudzeni, Nowi i starzy; w dramacie historycznym: J. Szujski Królowa Jadwiga, Romanowski Popiel i Piast,
po 1864r. zdecydowana większość przedburzowców, która wzięła udział w powstaniu styczniowym (Romanowski zginał), włączyła się do obozu pozytywistów.
Podstawy programowe polskiego pozytywizmu:
Józef Supiński - pierwszy postulował pozytywizm w dziele Szkoła polska gospodarstwa społecznego (1862-1865); praca dotyczyła ekonomii politycznej, łączyła elementy filozofii i socjologii:
zwolennik monizmu przyrodniczego, głosił organicyzm i ewolucjonizm,
dorobek kulturalny dzięki pracy i nauce prowadzi do postępu, ma eliminować wyzysk,
od rozwoju kultury i statusu materialnego człowieka zależy moralność całego społeczeństwa,
opowiadał się za demokracją, decentralizacją władzy i libertynizmem,
Polakom zalecał: pracowitość, oszczędność, solidarność
opracował podstawy pracy organicznej.
Prasa publicystyczna:
rozwój publicystyki podejmującej programowe zagadnienia pozytywizmu,
najbardziej rozwinięta w zaborze rosyjskim - pokolenie Szkoły Głównej (Świętochowski itd.),
„Przegląd Tygodniowy” - czasopismo społeczno kulturalne:
Praca i majątek, czyli środki uczciwego bogacenia się Adam Wiślicki (1867),
My i wy Świętochowski (1871),
Absenteizm oraz tradycja i historia wobec postępu Świętochowski (1872),
Praca u podstaw Świętochowski (1873),
bieżący zbiorowy felieton Echa warszawskie od 1875r.
„Niwa. Dwutygodnik naukowy, literacki i artystyczny” 1872-1905, artykuły i studia publicystyczne:
Chmielowski: Pozytywizm i pozytywiści, Praca organiczna, Utylitaryzm w literaturze, Artyści i artyzm,
Orzeszkowa: O jednej z najpilniejszych potrzeb społeczeństwa naszego, Znad Niemna (stała korespondencja),
Ochorowicz : Romantycy i realiści,
„Ateneum”(???) - umiarkowane stanowisko wobec starej prasy,
miał tu miejsce debiut większości pozytywistów,
recenzje Sygietyńskiego (naturalista),
„Prawda” 1881-1915, tygodnik literacki, społeczny, kierowany przez Świętochowskiego (jego stały felieton Liberum veto)
Stara prasa:
„Kurier Codzienny”,
„Kurier Warszawski” (Kroniki Tygodniowe Prusa, 1875-1877),
„Gazeta Polska” (Edward Leo - redaktor, stały felieton miał tam Sienkiewicz),
(1872-84 Sienkiewicz redagował „Słowo” - publikacja Trylogii w odcinkach),
„Przegląd Katolicki”,
„Biblioteka Warszawska” - miesięcznik naukowo-literacki, poświęcony naukom, sztukom, przemysłowi.
W Galicji:
„Czas” (1868-1939) - miesięcznik naukowy i literacki,
„Przegląd Polski” - do I wojny światowej, założony przez Stanisława Koźmiana, Józefa Szujskiego, L. Bodzickiego, Tarnowskiego (?) - Teka Stańczyka z 1869r.
ilustrowane tygodniki literackie: „Kłosy”, „Tygodnik Ilustrowany”, „Biesiada Literacka”, „Tygodnik Powszechny” - Marian Gawelewicz (?),
Na łamach czasopism pozytywiści polscy:
odrzucali konspirację,
odrzucali myśl o pomocy z zewnątrz,
praca organiczna na zasadach legalizmu wobec zaborcy (rozwój handlu, rzemiosła, rozwój szkolnictwa i rolnictwa, realizować go mieli przedstawiciele inteligencji, doceniając znaczenie ludu),
praca u podstaw - walka z analfabetyzmem, przywrócenie świadomości narodowej, równouprawnienie chłopa, włączenie go w program pracy organicznej,
popularyzacja myśli europejskiej: Orzeszkowa O „Historii cywilizacji angielskiej” Buckle'a, F. Krupiński Szkoła pozytywna, Świętochowski August Comte i Herbert Spencer, Ochorowicz Wstęp i pogląd ogólny na filozofię pozytywną,
determinizm biologiczny,
empiryzm, etyzm(?), utylitaryzm (Mill),
ewolucjonizm i organicyzm (Darwin, Spencer).
Wykład III
Spór starej prasy z nowymi:
I etap - 1866-1872,
II etap - 1876r.:
ukazały się teksty atakujące romantyzm ze względu na dziedzictwo ideowe: Świętochowski Nasze drogi polityczne, Krupiński Romantyzm i jego skutki, Nasza historiozofia,
Świętochowski publikuje studium Dumania pesymisty - przełom w jego światopoglądzie i programie społeczno-politycznym; poddał rewizji podstawowe założenia tzw. pozytywistycznej optymistycznej wersji programu, poddał w wątpliwość poznawalność świata jako bytu realnego, podważył kult nauki, wiarę w postęp moralny, podstawy demokratyzmu, idee harmonijnego rozwoju jednostki i ewolucji społeczeństwa.
III etap - lata 80.:
Orzeszkowa Patriotyzm i kosmopolityzm 1880, O Żydach i kwestii żydowskiej 1882,
Szkic programu w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa Aleksander Głowacki 1883,
cykl artykułów Walka o byt Świętochowskiego, publikowany w „Prawdzie” w 1883, przesunięcie akcentów społecznych na darwinizm, założenie agresywnej relacji między warstwami,
synteza Piotra Chmielowskiego Zarys literatury polskiej z ostatnich lat szesnastu,
nasilający się ruch socjalistyczny, skrajnie pesymistyczny determinizm, przyspieszył wewnętrzny kryzys w obozie pozytywistów (dostrzegają walkę klas, osłabienie uczuć patriotycznych i humanitarnych, słabnie program pracy u podstaw, zasada altruizmu, nasila się lekceważenie obowiązków społecznych - absenteizm), programiści ciągle usiłują forsować program pracy organicznej i próby demokratyzacji społeczeństwa, atakują hasła socjalistów, postulujących walkę klas (zagrożenie bytu narodowego w wyniku rozwarstwienia wewnętrznego)
Świętochowski Socjalizm i jego błędy 1878,
Prus Co to jest socjalizm 1883 - Prus przewartościował swój program, odszedł od kultu wiedzy, sceptycznie oceniał rolę oświaty jako naturalnej podstawy rozwoju moralnego społeczeństwa; w nowym programie postulował udział szlachty i duchowieństwa w pracy u podstaw i pracy organicznej; dostrzega dużą szansę w chłopie (Placówka),
U schyłku XIX wieku (modernizm w Polsce):
pozytywiści polscy mają dodatkowe poczucie osamotnienia i kryzysu programu społecznego (ale w literaturze silnie zaznaczają swoją obecność),
Świętochowski - przechodzi ku postawom elitarnym, głosi kult jednostki wybitnej (repetycja romantyzmu): człowiek o wysokiej etyce, inteligent, który dystansuje się od znaczenia zbiorowości (jako czynnika podlegającego działaniu indywidualisty),
Orzeszkowa - w prozie przechodzi na postawy bliskie chrześcijańskiemu miłosierdziu, reinterpretuje kategorię cierpienia jako konieczny składnik losu jednostki,
Prus - Najogólniejsze ideały życiowe (1901)- sceptyczne przesłanie ideowe: „Doskonalcie wolę, myśl, uczucie, bądźcie użyteczni dla samych siebie, dla swoich i obcych, a szczęście (o ile istnieje na tej ziemi) samo przyjdzie”.
Pozytywizm w literaturze:
pozytywistyczny program literacki podporządkowany został w najogólniejszych założeniach programowi społecznemu jako kluczowemu czynnikowi zachowania bytu narodowego (realizowanemu w nadrzędnych formułach utylitaryzmu i egalitaryzmu),
literatura i publicystyka wzajemnie się dopełniają,
piśmiennictwo ma obejmować problematykę doraźną, współczesną i rozwiązywać - poprzez krytykę i postulaty - najpilniejsze sprawy życia społeczeństwa,
wymienność publicystyki i literatury: np. Prus (długoletnie Kroniki Tygodniowe -> nowelistyka i Lalka), Sienkiewicz (publicystyka -> nowelistyka),
literatura ma początkowo charakter tendencyjny, interwencyjny, uproszczony w konstrukcji fabuły i typologii bohaterów; prosta egzemplifikacja programu pozyt. dotyczącego losów ludzkich (zwłaszcza dziecka) ujmowanych w różnego rodzaju sądach społecznych bez pogłębiania psychologii (wyjątki np. Antek Prusa),
późniejszy etap - dojrzały realizm:
duży obiektywizm,
przedmiotowość, często pogłębiona sondą psychologiczną w różnych kontekstach życia narodowego, społecznego, politycznego,
związki literatury z nauką: psychologia, wiedza o społeczeństwie (socjologia),
rozluźniają się związki literatury z publicystyką, ujęcia o charakterze syntez, szerszych studiów środowiskowych, dążenie do uszczegółowień niektórych problemów.
Nowelistyka 1864-1895:
duże zróżnicowanie subgatunków,
obejmuje głównie nowelę klasyczną oraz opowiadanie,
nowela - krótka, dążenie do eliminacji wątków drugorzędnych, ciąży ku konstrukcji dramatu - pokazuje kolizję na zasadzie dramatycznej lub tragicznej, zawiera punkt kulminacyjny w przebiegu akcji, bywa puentowana, realistyczny układ fabuły (przyczynowo-skutkowy, linearny, z motywacją rozsądkową),
opowiadanie - zwane czasem szkicem powieściowym; luźniejsza struktura, wielowątkowość, jest planem powieściowym,
inne subgatunki: obrazki, humoreski, gawędy, opowiadanie zbliżone do reportażu (Miłosierdzie gminy), łączone formy, np. nowela + opowiadanie (Anielka Prusa), nowela + szkic (Szkice węglem Sienkiewicza),
tematyka: szeroka, dominują zagadnienia społeczne w kontekstach moralnych i psychologicznych,
założenia społeczne programu pozytywistycznego najczęściej widać w nowelistyce Orzeszkowej (Obrazek z lat głodowych, Początek powieści, cykl nowel Z różnych sfer) - ostro ukazuje konflikty społeczne, wzywa do pracy na nizinach społecznych,
Sienkiewicz - obok problematyki społecznej zagadnienia psychologiczne i polityczne:
Humoreski z teki Worszyłły (1872-73),
Szkice węglem (1877),
Janko Muzykant, Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela (1879),
Za chlebem (1880),
Latarnik (1881),
Bartek Zwycięzca, Sachem, Wspomnienie z Maripozy (grupa nowel amerykańskich), Jamioł (1882).
Prus - tematyka społeczna i obyczajowa w studiach psychologicznych:
Przygoda Stasia (1879),
Katarynka, Antek (1881),
historia, historiozofia, filozofia życiowa - nowele z lat 1880-1887: Powracająca fala, Michałko, Kamizelka, Grzechy dzieciństwa, Omyłka, Cienie, Z legend dawnego Egiptu,
wyjątkowa skala rozwiązań fabularnych, pomysłów kreacji postaci, zróżnicowana skala różnych wariantów narracyjnych,
nowelistyka C. Norwida - po roku 1864: Ad leones (1881) (nowela paraboliczna),
twórczość Konopnickiej po 1890 r.:
Nasza szkapa, Dym, Mendel Gdański (1890),
Miłosierdzie gminy (1891),
Panna Florentyna (1894),
nowele drukowane były w prasie, wydawane jako cykle retrospektywne, rzadziej pojedyncze utwory dołączano do wydań autorskich (np. do dramatów),
ograniczenia cenzury prowadziły do doskonalenia tzw. języka ezopowego i specyfiki wydań, np. Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela - w zaborze rosyjskim, Z pamiętnika korepetytora warszawskiego - we Lwowie.
Powieść w latach 1864-1895:
poetyka powieści nie ulega zmianom (wyjątek Lalka),
powieść kontynuuje dokonania późnego romantyzmu - powieści Korzeniowskiego i Kraszewskiego: narracja prozą, najczęściej 3-osobowa; obiektywnie poznawalny świat przedstawiony (mimesis); reprezentatywna typologia postaci; układ fabuły i akcji: linearny, przyczynowo-skutkowy; skonkretyzowana, realna czasoprzestrzeń; tematyka ma funkcje poznawcze: ukazanie obrazu człowieka usytuowanego w rolach społecznych i obyczajowych, kulturowych oraz innych uwarunkowaniach; duża rola koncepcji filozoficznej, nauk społecznych i psychologii, a także przyrodoznawstwa (naturaliści),
wczesny etap powieści pozytywistycznej miał podstawy teoretyczne przygotowane przez Orzeszkową: Kilka uwag nad powieścią (1866): powieść współczesna (odmiana dominująca) miała podejmować tematy społeczne i obyczajowe zgodnie z utylitaryzmem, być zwierciadłem życia, propagować podstawowe hasła i dawać wzorce bohaterów tych prac - powstały powieści tendencyjne w dwóch wariantach:
melodramatyczny - pierwsze powieści Orzeszkowej czy Walerego Przyborowskiego: schemat przeciwstawiania postaci (dobry - zły; pracowity - pasożyt, itp.), konfrontacje ideowe podstawowych ośrodków życia (pałac - dworek; dwór - wieś),
humorystyczno-satyryczny - związany z satyrą galicyjską: Wielki świat Capowic Jana Lama (1869), Pan Burmistrz z Pipidówki Michała Bałuckiego (1887); ostra krytyka, funkcja karykatury, parodii, groteski
ok. 1880 r. odejście od założeń literatury tendencyjnej, jej uproszczeń i schematyzmu - Orzeszkowa w O powieściach Teodora Tomasza Jeża z rzutem oka na powieść w ogóle (1879) dała teoretyczne podstawy powieści realistycznej:
pisarz realista odchodzi od funkcji rozumianej jak powyżej tendencji i utylitaryzmu, nie rezygnuje z dydaktyzmu, ale go ogranicza na korzyść bardziej złożonej prawdy o człowieku i na korzyść artyzmu,
pisarz wyraźnie ogranicza lub eliminuje swoją moralistyczną rolę i wszechwiedzę w konstrukcji narratora odautorskiego,
uznaje przedmiotowość (autonomiczność) i niezależność świata przedstawionego, zachowuje daleko idącą neutralność, przezroczystość języka,
w kreacji postaci: odejście od uproszczonej typologii, postaci w materii społecznej, obyczajowej, psychologicznej łączą cechy indywidualne z cechami ogólnymi,
ważną funkcję mają dialogi, w których ściśle przestrzegana jest zasada pogłębionej indywidualizacji językowej,
powieść dojrzałego realizmu - dwie odmiany:
oparta na konstrukcji jednowątkowej fabuły, skoncentrowanej na losach bohatera (Meir Ezofowicz, Cham Orzeszkowej, Placówka Prusa) lub jednego dynamicznego wątku przewodniego wokół ważnego wydarzenia (faktu probierczego) i konsekwencji wynikających z tego wydarzenia (Niziny Orzeszkowej),
powieść panoramiczna - łączyła dzieje kilku postaci (rodzin) w układ wielowątkowy, włączała też wątki retrospektywne, często w ważnej funkcji ideowej (Nad Niemnem Orzeszkowej, Lalka Prusa, Rodzina Połanieckich Sienkiewicza)
Proza najwybitniejszych przedstawicieli pozytywizmu:
Eliza Orzeszkowa (1841-1910):
wczesna twórczość - tendencyjna:
debiut: opowiadanie Obrazek z lat głodowych,
Ostatnia miłość, Pamiętnik Wacławy, Pan Graba, Marta, powieść epistolarna Maria,
wyraźny dydaktyzm, zaangażowanie autorki, interwencjonizm, nadmierny komentarz odautorski, schemat czarno-białych postaci, skromna analiza psychologiczna,
nowy bohater: społecznik-inteligent, nauczyciel, lekarz, inżynier, naukowiec,
po 1879 r. - utwory wyrażające kryzys programu pozytywizmu,
opowiadania z grupy Widma,
powieści Sylwek Cmentarnik, Zygmunt Ławicz j jego koledzy, Niziny, Dziurdziowie,
wnikliwa analiza środowiskowa i charakterologiczna w kontekście zagadnień życia polskiego - Nad Niemnem (1887, druk książkowy rok później), Cham. Rybak nadniemeński, nowele, W zimowy wieczór,
1892-1910 - polemika z modernizmem, z postawami dekadenckimi, zjawiskiem argonautyzmu (emigracja inżynierów, lekarzy itp.) i kosmopolityzmu,
artykuł w „Kraju” pt. Emigracja zdolności, powieść Dwa bieguny (zagadnienie konfrontacji postawy modernistycznej i pozytywistycznej), Ad astra. Dwugłos (napisana wspólnie z Tadeuszem Garkowskim, reprezentantem modernizmu)
cykl nowel Gloria victis (1910) poświęconych tematyce powstańczej, apologie powstańców.
Wykład IV
Proza najwybitniejszych przedstawicieli pozytywizmu:
Henryk Sienkiewicz (1846-1916):
publicysta: m. in. „Przegląd Tygodniowy”, „Niwa”,
powieść Na marne (1872) - kryzys pokoleniowy, efekt rozczarowania zrywem narodowowyzwoleńczym wyrażony w imieniu młodego pokolenia, wyrosłego z tradycji romantycznej,
1872-73: Z teki Worszyłły - szkice nowelistyczne, łączą program pozytywistyczny z głębokim patriotyzmem,
S. to pisarz humorysta, realizujący konwencję groteski, talent komiczny stałą cechą jego twórczości,
Szkice węglem - opowiadanie, wyraz rozczarowania pisarza programem pozytywizmu, krytyka ówczesnych stosunków społecznych na wsi, problem polityczny łączy się z zagadnieniem stosunków społecznych, przyczyną rozwarstwienia narodu, braku świadomości narodowej i analfabetyzmu u chłopstwa,
1876-79 - podróż do Ameryki Północnej, Heniek Sieniek zwiedził Anglię, Francję, Włochy; powstały Listy z podróży, specyficzna szkoła literacka: podróże dostarczają pisarzowi tematów ujmowanych w konwencji bliskiej reportażu, rzutowanej często na aktualne życie polityczne Polaków,
powstają utwory krytyczne: nowele kosmopolityczne Orso, Sachem; ukazujące tragizm dziecka Janko Muzykant, Jamioł,
Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela - oskarżenie polityki wynarodowienia Polaków i fatalnego stanu szkolnictwa pod zaborami,
tematyka emigracji: Za chlebem, Latarnik - studium uczuć patriotycznych, arcydzieło nowelistyki: połączenie oszczędnego patosu ze skrywanym liryzmem,
częsta w twórczości zasada humorystycznego ujęcia postaci, mająca na celu złagodzić sympatię autora-narratora w stosunku do bohaterów utworów,
Trylogia: Ogniem i mieczem, Potop, Pan Wołodyjowski - poszczególne części wydane najpierw w prasie, powieści w konwencji przygodowych romansów Dumasa, ale też utwory programowo realizujące pisanie „ku pokrzepieniu serc”- kolejna wersja powieści historycznej odmienna od założeń Kraszewskiego, wg którego powieść miała być dokumentem opisowym dziejów - opartym na źródłach i oszczędnym ich opracowaniu; Sienkiewicz korzystał ze źródeł, ale beletryzował epizody historyczne, obok postaci historycznych wprowadzał fikcyjne,
zaleta Trylogii - łączenie różnych wątków, ulubiona triada Heńka Sieńka:
jeden dynamiczny, nadrzędny nośnik fabuły wokół wątku o miłości,
2 rywalizujących ze sobą o 1 kobietę bohaterów stojących po 2 stronach frontu,
Sienkiewicz - mistrz skrótu psychologicznego, daje duży zakres typologii postaci historycznych, fikcyjnych, pierwszo- i drugoplanowych,
Heniek Sieniek - mistrz batalistyki,
humorysta, mistrz słowa (czerpał archaizmy z Pisma Świętego, opierał się też na tekstach barokowych),
Quo vadis. Powieść z czasów Nerona - udowadnia chrześcijańskie korzenie Europy, przesilenie kultury otwierającej się na wpływy chrystianizmu,
Krzyżacy - (wg Białoty najlepsza powieść Heńka Sieńka, ja bym z tym polemizowała…),
powieść z czasów J. Sobieskiego Na polu chwały,
nieukończone Legiony (Dąbrowskiego) - wydane pośmiertnie,
powieści współczesne: Bez dogmatu - polemika z postawami dekadentyzmu, wg Heńka Sieńka to postawa wynikła ze snobizmu, bezkrytycznego przejmowania wpływów europejskich, dekadentyzm prowadzi do nihilizmu; dał wzór zachowań, które postulował później w powieści Rodzina Połanieckich,
Wiry - krytyka rewolucji 1905 r.,
W pustyni i w puszczy - realizuje stary etos rycerski w nowszych realiach skauta oraz dżentelmena angielskiego.
Bolesław Prus (1847-1912):
prawdziwe nazwisko Aleksander Głowacki,
zaczynał od publicystyki w różnych czasopismach warszawskich,
od 1875 do 87 publikował w „Kurierze Warszawskim” cykl Kronik Tygodniowych, tekstów obejmujących aktualia,
felietony o poetyce humoresek, teksty satyryczne i reportażowe,
1878-1885 - ukazały się znaczące nowele Prusa, wydane w zbiorach Szkice i obrazki, Drobiazgi - lata późniejsze po 1892 r., Opowiadania wieczorne - 1896 r. ( w nim: Powracająca fala, Michałko, Antek, Katarynka, Kamizelka, On),
pierwsze powieści: Pałac i rudera, Dusze w niedoli, Anielka,
własna teoria powieści: Rozprawa krytyczna o „Ogniem i mieczem” 1884, polemika ze Świętochowskim o Lalkę: wykładnia własnego rozumienia konstrukcji fabuły, roli narratora, rozróżnienie komizmu i humoru,
1880 r. - Słówko o krytyce pozytywnej - główne założenia literatury:
wnikliwa obserwacja rzeczywistości wg kryteriów zbliżonych do nauki, zwłaszcza dziedzin tj. socjologia, psychologia,
bohater prozy to człowiek prosty, często z nizin społecznych, głównie dziecko - ukazanie postaci poprzez empatyczną analizę psychiki, mistrzostwo w kreacji postaci dziecka,
wczesna twórczość: umiarkowany optymizm oparty na programie pozytywistycznym, później (ale przed Lalką) rozczarowanie programem, nasilają się tony krytycyzmu i pesymizmu,
1885-1897 - największe osiągnięcia pisarza: Cienie, Placówka, Lalka:
wydana najpierw w „Kurierze Codziennym” 1887-1889, potem książkowo,
powieść-synteza życia społecznego, politycznego i obyczajowego w realiach Warszawy z lat1878-1879,
wg Prusa: „ukazanie polskich idealistów na tle społecznego rozkładu”,
powieść „wielkich pytań epoki”, „trzech pokoleń idealistów polskich”,
budzi podziw nowatorskim rozwiązaniem konstrukcji postaci, struktury fabuły, narracji,
utwór o wyjątkowym pułapie artyzmu (styl, język powieści - „przezroczysty”),
Emancypantki - problem emancypacji kobiet, P. ujął to zagadnienie obiektywnie, ale pokazał zderzenie emancypacji ze środowiskiem zacofanym i zakłamanym obyczajowo, skrytykował snobizm emancypacyjny,
Faraon - powieść historyczna, ale bardziej historiozoficzna i polityczna, P. na przykładzie Egiptu ukazuje podstawowe metody sprawowania władzy, oddziaływania nauki na zbiorowość (zaćmienie),
ostatnie utwory Prusa - Dzieci - krytyczne ujęcie rewolucji 1905 r.,
nieukończona powieść Przemiany - zagadnienie socjalizmu i udziału młodzieży w tym ruchu,
proza Prusa:
pogłębiona analiza psychologiczna i społeczna,
umiejętność jednostkowego uogólnienia wielkich procesów historycznych,
pozorny dystans, ale i głębokie współczucie wobec najsłabszych i najnieszczęśliwszych,
Inni prozaicy:
Józef Ignacy Kraszewski:
zaczął twórczość w okresie romantyzmu, kontynuował ja do 1887 r.,
po upadku powstania styczniowego w ciągu 25 lat napisał ok. 90 powieści historycznych,
wg K. czasy saskie to przyczyna upadku Polski, cykl powieści „Saski”: Brill(?), Hrabina Costel, Obraz siedmioletniej wojny, Saskie ostatki,
Stara baśń (1876) - początek cyklu powieści obejmujących całe dzieje Polski (25 powieści), np. Kraków za Łotka, Król chłopów, Matka królów, Banita,
podstawy „powieści prawdziwej”, kronikarskiej, opartej na studiach, źródłach i legendach,
autor cenionych powieści współczesnych, politycznych i obyczajowych, analiza wydarzeń w Królestwie Polskim - od Dziecięcia Starego Miasta (manifestacje polityczne masakrowane przez zaborcę w 1861 r.) po represje postyczniowe: Szpieg, Pora czerwona, Moskal, My i oni, Żyd,
wnikliwa i szeroka analiza środowisk społecznych (krytyka): Pałac i folwark, Morituri, Resurekturi, Pan .............. .
Po 1884 r. - powieści historyczne pisali autorzy idący w ślady Kraszewskiego i Sienkiewicza:
Zygmunt Kaczkowski:
Abraham Kitaj,
Olbrachtowi rycerze (panorama życia polskiego u schyłku XV w.),
Adam Krechowiecki:
Starosta Zygwulski,
Veto,
Szary wilk,
Fiat lux,
zróżnicowana tematyka,
Maria Rodziewiczówna:
Dewajtis,
Szary proch,
Pożary i zgliszcza,
Wrzos,
Macierz,
Czahary,
Byli i będą (powstanie styczniowe, kult tradycji, utrzymanie ziemi i polskości na kresach, pozytywistyczny etos pracy, pochwała romantycznego poświęcenia, silny związek z religią),
Teodor Tomasz Jeż:
właściwie Zygmunt Miłkowski,
działacz społeczny i polityczny, autor popularnych powieści,
powieści związane z ruchem niepodległościowym w Polsce i Europie (Bałkany), przebywał na emigracji,
autor ważnej broszury Rzecz o obrazie czynnej i skarbie narodowym,
ciekawa, burzliwa intryga + walka o niepodległość,
powstanie węgierskie: Szandor Kołacz,
tematyka bałkańska: Uskoki, Narzeczona Haram-baszy,
Historia o prapraprawnuku - próba rozwiązania konfliktu wieś - dwór przez organizowanie spółek rolnych ziemian i chłopów,
powieść historyczna Za króla Olbrachta,
Jan Lam:
powieść satyryczna,
Wielki świat Capowic - karykaturalny portret biurokraty galicyjskiego,
Koroniarz z Galicji - krytyczny obraz obojętnego stosunku szlachty polskiej wobec powstania '63,
Głowy do pozłoty - w konwencji romantyczno-obyczajowej, Galicja jako „kraj lichych arystokratów, głupich szlachciców i przewrotnych demagogów”,
Idealiści - krytyka pozytywizmu za obłudę i bigoterię, L. bronił zdrowego nurtu organiczkowskiego,
Dziwne kariery - satyryczny obraz stosunków w środowiskach mieszczańskich Lwowa,
Proza naturalistów:
debiuty pierwszych naturalistów: ok. 1880 r., prozaicy nawiązujący do doktryny naturalizmu francuskiego, braci Juliusza i Edmunda Goncourtów [gonkurtów] i Emila Zoli,
problematyka twórców naturalizmu francuskiego: zagadnienia obyczajowe, społeczne i psychologiczne, polityczne, jako dokumentacja życia różnych środowisk,
analityczne studium wybranego przypadku, uwzględnione zjawiska fizjologiczne i patologiczne,
Zola:
Teresa Raquin [rakę] - wstęp: powieść to „historia współczesna”, bliska komedii ludzkiej Balzaca oraz studium psychofizycznego,
uzasadnia dziedziczność w cyklu Rougon-Macquartowie [rudą-makartowie],
teoria naturalizmu: Powieść eksperymentalna, Naturalizm w teatrze,
za Tainem: zasada determinizmu wszystkich zachowań ludzkich,
w powieściach teoria badań psychoanalitycznych,
pisarz ma być biernym obserwatorem,
polscy naturaliści: wokół czasopisma „Wędrowiec”:
Adolf Dygasiński:
„Przegląd Tygodniowy”, „Głosy”, „Wędrowiec”,
sytuacja człowieka uzależniona od związków z przyrodą, analogia życia człowieka i zwierząt,
utwory dotyczące życia zwierząt ukazywanego w sposób humanitarny dramatyczny,
1883 r. - Wilk, psy i ludzie, Co się dzieje w gniazdach?,
As, Zając (1900), Gody życia, Wśród pól i lasów, Z zagonu i bruku,
Antoni Sygietyński:
Współczesna powieść we Francji - studium informujące o współczesnej literaturze francuskiej,
tłumacz sztuki Taine'a,
ideał pisarza to wg niego Flaubert,
Na skałach Calvados, Wysadzony z siodła,
wybitny krytyk literacki, teatralny, muzyczny, malarski.
Wykład V
Gabriela Zapolska:
wpływ naturalizmu na powieści: Małaszka, Kaśka Kariatyda, Przedpiekle, zbiór nowel Menażeria ludzka,
Artur Gruszecki:
powieści o charakterze studiów środowiskowych,
wprowadził do literatury ludzi różnych zawodów - górników (Krety), hutników śląskich (Hutnik), rybaków kaszubskich (Tam, gdzie się Wisła kończy), środowisko żydowskie (Szachraje, Dla miliona)
pisał o wzroście świadomości narodowej na Śląsku,
Stanisław Witkiewicz (ojciec):
16