Wykład 1, 2, 3

Filozofia od starożytności do współczesności: podstawowe szkoły i wybrane poglądy filozoficzne.

1. Filozofia starożytna, od VI wiek przed Chr. A kończy się w 529 po Chr.- kiedy zostają zamknięte szkoły pogańskie (Akademia ateńska). Możemy wyróżnić 5 faz.

A) kosmologiczny charakter filozofii: pytanie o naturę świata. (VI - V wiek przed Chr. ) filozofowie jońscy (Tales, Anaksymander, Anaksymenes, Heraklit), eleaci, pluraliści - Empedokles, atomiści - Demokryt).

B) drugi okres - humanistyczny - V wiek p. n. e. Sofiści i Sokrates.

C)okres systemów filozoficznych: Platon i Arystoteles. IV w. p. n. e.

D) okres szkół filozoficznych: stoicyzm, epikureizm, sceptycyzm - zagadnienia etyczne - (III - I w. p. n. e)

E) okres o charakterze religijnym ( I w. p. n. e - V w. n. e.) - św. Augustyn. (354 - 430)

ad A) okres kosmologiczny

- Tales z Miletu (VII - VI) Co jest początkiem świata? Podstawowy budulec. To woda. Tezę tę wyprowadził z obserwacji zjawisk, (że wszystko jest wodą). „Wszytko jest z wody, powstało z wody i z wody się składa”.

• Anaksymander z Miletu. Wyszedł poza obserwację. „Widząc jak jeden żywioł przemienia się w drugi, nie uważał za słuszne jeden z nich przyjąć za zasadę, lecz przyjąć coś poza nimi”. Pierwszy używa pojęcia początek - arche - pierwsza i ostateczna rzeczywistość. Zasadą bytu jest bezkres - coś nieograniczonego i nieskończonego, w której zawarte są wszystkie przeciwieństwa: zimno, ciepło, ziemia i woda. Wyłanianie się przeciwieństw. Zasada ta musi być bezgraniczna gdyż inaczej wyczerpałaby się. (filozofia jońska)

• Anaksymenes - świat jest bezkresny i ruch jest wieczny. zasadą jest powietrze -bezkresna zasada - ilościowo nieskończona materia. Wypełnia bezkres. (filozofia jońska)

• Heraklit z Efezu (VI - V w. ) Zasadą świata jest ogień. Z ognia powstaje wszystko: powietrze ziemia i ogniem staje na powrót. Heraklit też poszukuje zasady, ale interesuje go również własność tej zasady, a własnością tą okazuje się przede wszystkim zmienność. Heraklit porównuje świat do rzeki. Wszystko jest rzeką. Jedyną rzeczą stałą w świecie jest zmiana. Zmienność i względność rzeczy.

• Parmenides i szkoła elejska. Żył na przełomie VI i V wieku. Pochodził z Elei. Zaprzeczał zmienności świata, natomiast w stałości widział podstawową własność bytu. W kontekście Heraklita mawiał, że w przyrodzie nic nie jest, lecz staje się i poniekąd Heraklit ma rację. Twierdziła jednak, że byt nie może być zmienny. Rzeczy w przyrodzie nie są - nie może być bytem, co może przestać być. „Trzeba z konieczności powiedzieć i myśleć, że tylko to, co jest, istnieje. Bo byt jest, a niebytu nie ma”- ontologiczna zasada tożsamości. Byt zatem nie ma początku, bo musiałby powstać z niebytu - jest wieczny, nieruchomy, niezmienny, niepodzielny, stały i jeden. A argumentował to tak: „Skąd wiemy, że niebytu nie am? Bo o niebycie niepodobna w ogóle myśleć: niebyt nie można ani poznać, ani wypowiedzieć” Dlaczego? Gdyż między myślą a bytem zachodzi związek najściślejszy. „Ta sama rzecz jest i jest myślna”, „tym samym myśl i rzecz, której myśl dotyczy, boć nie znajdujesz myśli bez czegoś istniejącego, co wypowiada się w myśli”.

• Pluraliści - Empedokles, Anaksagoras. Empedokles (V w.) Pogodziła Heraklita z Parmenidesem: Niezmienne są tylko składniki proste rzeczy, natomiast złożone powstają i giną (Heraklit). Bo niezmienne składniki mogą się ze sobą łączyć i rozłączać, ale same nie ulegają zmianie - zmieniają się ich układy i rzeczy z nich złożone powstają i giną. Empedokles zerwał z monizmem. Przyjął cztery zasady świata: świata składa się z: wody, powietrza, ognia i ziemi. Są to rodzaje ciał, które różnią się między sobą stanem skupienia. Nazwał je korzeniami wszechświata, „żywiołami”, „pierwiastkami”.

• Atomiści; Demokryt z Abdery (ok. 460 - 360). Do eleackiego postulatu niesprzeczności dodali postulat zgodności z doświadczeniem. Założyli, że materia składa się z atomów - cała przyroda składa się z mnogości atomów, czyli niepodzielnych cząsteczek. Atomy posiadają tylko ilościowe własności, ale nie jakościowe. Odróżniające własności są tylko trojakie: kształt, położenie, porządek. Powszechną własnością atomów jest ruch - polega na zmianie miejsca w przestrzeni. A. poruszają się i znajdują w próżni. Próżnia istnieje, materia jest zatem nieciągła. Atomy nie posiadają jakości zmysłowych. „Naprawdę istnieją tylko atomy i próżnia, a słodycz i gorycz, ciepło i barwy są subiektywne; mniema się i wyobraża, że istnieją postrzegane własności, tymczasem nie istnieją, a istnieją tylko atomy i próżnia”. Własności zmysłowe mają jednak jakąś podstawę w atomach, np. białe przedmioty są złożone z gładkich atomów, czarne z szorstkich i nierównych. D. głosił hasło doświadczenia, ale krytykował zeznania zmysłów i odwoływał się do rozumu.

Ad B) okres humanistyczny: sofiści (Protagoras z Abdery ok. 481 - 411, Gorgiasz. ok. 483 - 376) i Sokrates. Nauczyciele i wychowawcy. Uczyli sztuki dyskutowania - argumentacji. Nazywani „pseudouczonymi”. Stawiali filozofii cele praktyczne. Głównie zajmowali się człowiekiem, a nie naturą rzeczy. Protagoras mówił: człowiek miarą rzeczy. Jest to stanowisko relatywizmu teoriopoznawczego. Prawdę poznajemy przez zmysły, zaś wszystko co jest zjawiskiem dla ludzi, istnieje. Nie ma prawdy obiektywnej. Państwo jest jest rezultatem rozwoju historycznego i konwencji - umowy - nomos. Przeciwieństwo prawa naturalnego - physis. Ważna rolę przykładali do wychowania - kształtowanie człowieka najwyższym stadium kultury - stąd humanizm. Uczą gramatyki (język), retoryki(mowa), i dialektyki(myśli). Ich celem jest kształcenie umysłu. Uczą nie tylko dzieci, ale i dorosłych.

Sokrates (ur. 470 - 399) nic nie napisał. Dowiadujemy się o nim w tekstach poety Arystofanesa oraz Platona. Zajmuje się głównie antropologią oraz poglądy etyczne.

Interesuje go człowiek. Czym jest istota człowieka? Jego dusza - rozum to siedlisko naszej aktywności myślenia i działania etycznego. „Poznaj samego siebie”. Żyć moralnie, to żyć zgodnie z rozumem. To znaczy też byś szczęśliwym. Sokrates odróżnia duszę od ciała. Dobra duchowe na pierwszym miejscu do cielesnych.

Najważniejsze pojęcie cnoty. Cnota jest dobrem bezwzględnym. Wiąże się ze szczęściem. Czym jest? Sokrates odpowiada cnota jest wiedzą. Jej przeciwieństwo - brak wiedzy - ignorancją, złem. Największą wartością dla człowieka jest poznanie. Cnota jest wiedzą, nikt nie czyni złą świadomie. Jest to tzw. intelektualizm etyczny: Jeśli wiem, czym jest dobro, nie potrafię czynić zła. Kto poznał, czym jest dobro, nie będzie czynił zła. Cnoty można się nauczyć.

Zasad niesprzeczności (zasada sumienia): Lepiej żyć w sprzeczności z całym światem, niż ze sobą samym.

Dwie metody: elenktyczna metoda zbijania do absurdu (metoda ta miała udowodnić: wiem, że nic nie wiem) i maieutyczna - wydobywania - położnicza. Każdy ma w sobie prawdę, tylko trzeba ją wydobyć. Sokrates używał tych dwóch metod, by wydobyć prawdę.

Arystoteles twierdził, że Sokrates jako pierwszy odkrył kwestię definiowania pojęć.

Skazany na śmierć w 399.

ad C) okres systemów.

Platon (427 - 347) Był uczniem Sokratesa. Po jego skazaniu wyjechał z Aten. W 387 wrócił i założył akademię - szkoła w gaju Akademosa. Wywarł duży wpływ na chrześcijaństwo.

• poglądy metafizyczne: dualizm rzeczywistości. Istnieją dwa światy. Prawdziwym bytem są idee. (nie myśli, ale prawdziwy byt). To istota rzeczy. Docieramy do niej przez pojęcia. Nie rzeczy są przedmiotami pojęć - skoro złożone i zmienne, ale inny byt - prawdziwy i stały - idee. I tak rzeczy piękne są przedmiotem nie pojęć, lecz postrzeżeń, zaś przedmiotem pojęcia jest „samo piękno”. (idealizm).

• Poznajemy zmysłami i intelektem. Poznanie zmysłami jest jedynie mniemaniem - doxą., prawdziwe - episteme. Istnieje poznanie rozumowe i zmysłowe. Pierwsze jest prawdziwe, drugie to tylko mniemanie. Poznanie jest tak naprawdę przypominaniem. Postrzeżenie przypomina pojęcia (apriorysta)

• Platon odróżnił w człowieku duszę i ciało. Dusza włada ciałem. Jest tym, co się samo wprowadza w ruch. Jest źródłem ruchu. Dusza poznaje posługując się ciałem i zmysłami. Wyróżnił trzy rodzaje duszy: rozumna, impulsywna, zmysłowa. Dusza jest niematerialna,, nieśmiertelna, niezależna od ciała, doskonalsza do ciała. Stanowi istotę człowieka. Człowiek to dusza władająca ciałem. Ciało jest więzieniem dla duszy. Dusza zdobyła wiedzę przez urodzeniem.

• Przyczyną pierwszą świata jest Demiurg. On ulepił świat. Budując świat brał za wzór idee. Świat jest zbudowany celowo, dokonały, gdyż powodowany dobrocią. We wszechświecie istnieje harmonia. Platon wymieniał trzy przyczyny świata: sprawcza - Demiurg, celowa - idee, materialna - materia.

• Świat rzeczy jest odbiciem świata idei (zob. metafora jaskini). Idee są wzorami rzeczy.

• Platon mówił o polityce. Jego wizją polityki było państwo idealne, które jest rozumiane jako organizm. Wyróżniał trzy klasy ludzi: ze złota (filozofowie), ze srebra (strażnicy), z brązu (rzemieślnicy). W doskonałym państwie spełniane są cztery cnoty: sprawiedliwość - zajmowanie swojego miejsca (łączy wszystkie części duszy) - wprowadza ład, mądrość - cnota części rozumnej duszy, męstwo - impulsywnej, umiarkowanie - pożądliwej.

Arystoteles (384/383 - 322) uczeń Platona.

Wiedza rozumowa jest celem, ale zmysłowa - jest potrzebna, to początek poznania. - racjonalizm. A. kładł nacisk na empiryczną podstawę poznania.

A. wyróżnił filozofię teoretyczną oraz praktyczną (etyka i polityka) w teoretycznej: fizyka, matematyka, filozofia pierwsza - metafizyka.

Metafizyka ma badać byt realny - konkretne rzeczy. Bada pojęcie substancji

Każda substancja składa się z dwu składników: materii i formy. Własności ogólne np. to, co cechuje człowieka jako takiego to forma, ale już np. jego wzrost, kolor oczu, to materia - własności jednostkowe. Nie definiują one człowieka. Tak więc substancja to tak naprawdę - forma. Istota rzeczy.

Najważniejszy cel filozofii - kontemplacja. A. wyróżnił pięć dyspozycji, dzięki którym dusza poznaje prawdę: sprawność techniczna, wiedza naukowa, rozsądek - mądrość praktyczna, mądrość teoretyczna czyli filozoficzna oraz myślenie intuicyjne.

• Każda rzecz składa się z formy i materii. Doskonalsza jest forma, która nadaje kształt materii. Jest siłą, która urzeczywistnia zawarte w niej możliwości.

• Dusza i ciało. Dusza jest formą ciała. W zależności od tego, jakiego organizmu jest formą, dusza wyposażona jest w różne funkcje. Rośliny - dusza wegetatywna. U zwierząt dodatkowo zdolność doznawania. U człowieka - rozum - zdolność myślenia - poznawania bytu - to rozum teoretyczny, zaś rozum praktyczny - zdolność działania. Stąd filozofia teoretyczna - poznanie pierwszych zasad( pierwsza filozofia, matematyka, fizyka, i praktyczna zajmująca się działaniem i jego zasadami ( etyka, polityka, ekonomia).

• Etyka - dzielność etyczna - umiejętność wyboru właściwego środka - np. odwaga to środek pomiędzy tchórzostwem a zuchwalstwem. Hojność: pomiędzy rozrzutnością a skąpstwem.

• Polityka. Człowiek jest społeczny. Ustroje państwa: właściwy: monarchia arystokracja, republika, zaś niewłaściwy: tyrania, oligarchia , demokracja.

• Celem człowieka jest szczęście - eudaimonia. U Arystotelesa cel człowieka pokrywa się z celem państwa, dlatego dobry człowiek jest też dobrym obywatelem. (oczywiście pokrywa się wówczas, jeśli mamy do czynienia z ustrojem doskonałym, a nie np. tyranią).

Ad D) okres szkół filozoficznych.

• szkoła stoicka (Ateny)- jej twórcą. Zenon z Kition - (336 - 296). Stoicy zajmowali się głównie etyką. Twierdzili, że ideałem człowieka jest człowiek dzielny, czyli taki który żyje zgodnie z naturą, a żyć zgodnie z naturą znaczy żyć zgodnie z rozumem. Trzeba troszczyć się i zajmować rzeczami na które ma się wpływ, a te poza nami trzeba zostawić w spokoju. Inaczej człowiek stanie się niewolnikiem losu. Ważne to, co w naszej mocy. Zewnętrze okoliczności są poza mocą człowieka, dlatego powinien on od nich się uniezależnić. Nic więcej. Człowiek jest odwzorowaniem rozumnej natury.

• Szkoła epikurejska. Założycielem Epikur (341 - 270). - Ateny. Najważniejsze szczęście, czyli brak cierpienia. Istotą przyjemności jest brak cierpienia, ale trzeba wiedzieć jak korzystać z przyjemności, trzeba wybierać wciąż, co warte jest naszego zaangażowania. Tak naprawdę żyjąc rozumnie będzie człowiek szczęśliwy, ponieważ to rozum podpowiada, co jest przyjemne dla człowieka. Postulowali hedonizm - brak cierpienia. E. przestrzegali przed uzależnieniem od zmysłowych przyjemności, bowiem grozi to ich niespełnieniem, czyli popadnięciem w rozpacz. Życie szczęśliwie polega na ograniczeniu cierpień, bo lęki są w człowieku. Nie można narażać się na cierpienia. (W życiu wszędzie są „ pułapki”). Trzeba ograniczać potrzeby.

• Sceptycy. Założycielem Pyrron z Elidy (376 - 286). Szkoła grecka. Postulowali zawieszenie jakichkolwiek sądów. Punktem wyjścia była teza o niepoznawalności świata. Szczęście polega na odwróceniu się od świata w głąb siebie. Polega na niewzruszonym spokoju, wewnętrznym wyciszeniu.

Ad E). okres religijny i zwycięstwo irracjonalizmu - synkretyzm religijny - łączenie treści filozoficznych z treścią ksiąg religijnych. - św. Augustyn, (354 - 430).

2. Filozofia średniowieczna

dzieli się na trzy okresy: 1)okres rozwoju - trwa do XII wieku, 2)okres systemów średniowiecznych reprezentowanych przez szkołę franciszkańską św. Bonawentura, i dominikańską - św. Tomasz. Związany z powstawaniem uniwersytetów. Uniwersytet paryski powstał około 1200 roku. To klasyczny okres scholastyki - XIII wiek., 3) okres krytyki średniowiecznej od XIV.

św. Tomasz ( z Akwinu) - 1225 - 1274

• świat jest stworzony przez Boga, co nadaje światu wielkość i godność Bóg jest pierwszą przyczyną sprawczą. Rzeczy stworzone przez Boga zyskują samodzielność.

• Bóg stworzył ludzi jako istoty poznające - autonomia rozumu.

• Ludzie mają pewność co do istnienie siebie samych.

• Wszystkie substancje złożone są z aktu i potencji - arystotelesowska forma i materia - czysta potencja - możność - urzeczywistnienie pewnej potencjalności.

• Poznanie boga - dowody. Istota boga jest tożsama z jego istnieniem, bycie boga - Bóg jest - owo jest nie jesteśmy w stanie pojąć, ale możemy udowodnić jego istnienie. 5 dowodów: 1) ruch, przyczyna ruchu musi leżeć poza samym ruchem, 2) musi być istota samoistna, która jest przyczyną świata, 3) w świecie jest przypadek - musi istnieć istota konieczna. 4) istnieje różna doskonałość w świecie, a więc musi być istota najdoskonalsza. 5)z powszechnej celowości przyrody - musi istnieć istota, która działa celowo.

• Szczyt poznania boga to pojęcie jego niepojmawalności.

• Człowiek to połączenie duszy i ciała. - dusza potrzebuje ciała aby się urzeczywistnić.

• Celem człowieka jest szczęście, to dążenie do dobra - którym jest Bóg. Do dobra dążą wszyscy.

3. Filozofia nowożytna: 1) okres odrodzenia - XV wiek i XVI, 2)okres wielkich systemów, gł. XVII w., 3) okres oświecenia, XVIII, 4) oraz pokantowski okres systemów idealistycznych (do 1830r. ) Okres nowożytny jest okresem wielkich przemian.

- świadomość opuszczenia przez Boga.

-Inne myślenia o polityce. Polityka to teraz problem antropologiczny.

-w gospodarce rewolucja przemysłowa i urbanizacja,

-w społeczeństwie postępująca sekularyzacja, industrializacja i demokratyzacja, powstawanie społeczeństwa masowego,

-w nauce odkrycia Kopernika, Galileusza, Newtona - zmienia się obraz świata. Poznaniem naukowym staje się matematyka.

Ad 2) okres wielkich systemów nowożytnych

Kartezjusz (1596 - 1650) - filozof ten zastanawiał się nad tym, jak możliwe jest poznanie.

Interesowała go wiedza jasna - wyraźna, ponieważ tylko to co jasne jest pewne. A jest takie wszystko co proste.

• sceptycyzm metodyczny: nic nie jest pewne. Punkt wyjścia jego filozofii - jedyną pewnością jest to, że wątpię. Ta wiedza jest pewna i pozbawiona wątpliwości. Nie mogę ufać zmysłom. Pewne jest natomiast, że wątpię - myślę. Pewne jest zatem, że ja jestem, bo jeśli myślę - wątpię, to jestem. „Myślę, więc jestem”. Poznanie odbywa się na poziomie podmiotu. Tak dowiódł istnienie jaźni - podmiot wątpienia. Musi istnieć też Bóg, który jest przyczyną duszy, Dusza jest niezależna od ciała.

• Dualizm duszy i ciała. Przymiotem substancji niematerialnej, czyli duszy jest myślenie. Ciało jest materialne, rozciągłe i niemyślące. Są to dwie odrębne substancje. Miejscem połączenia tych substancji - pomostem - jest szyszynka. Odbiera ona impulsy z duszy i wprawia w ruch „tchnienie życiowe”, które pochodzi z krwinek. Szyszynka działa również odwrotnie. Dusza może zmienić „kierunek” tego, co dzieje się w ciele i odwrotnie.

• Istnieją idee, ale Kartezjusz rozumie je inaczej niż Platon. Idee znajdują się w umyśle. Istnieją idee wrodzone(substancji, jaźni, i Boga), nabyte (przedstawienia) oraz skonstruowane przez człowieka.

• Prawdziwe jest to, co pewne i oczywiste - racjonalizm w poznaniu

• szkoła kartezjańska: Leibniz (1646 - 1716): pluralizm - substancji jest wiele. Substancje te są indywidualne - odrębne. L. Określi je jako monady - podstawowy składnik świata. „Monady nie mają okien”. świat zbudowany jest w wielu monad - to ośrodek siły - energii świata. Jest to substancja prosta i niepodzielna, nierozciągła, niematerialne, są bardziej podobne do duszy niż ciała. Maja zdolność postrzegania. Ciało to nie substancje, ale zjawiska substancji. Pod postacią cielesności monada zjawia się innej monadzie. Monady mają swoją hierarchię: na szczycie jest Bóg. W niej zachodzą zmiany immanentne. Rzeczy to zespoły monad. Modelem monady jest ludzka dusza - duchowa substancja. Są spontaniczne: percepcja i dążenie. L. Wyróżnia zatem świat rzeczy oraz ich metafizyczną podstawę - monady. Monady zachowują hierarchię - w zależności od stopnia doskonałości.

Spinoza (1632 - 1677):

pojmował poznanie podobnie jak Kartezjusz - racjonalistycznie - miarą prawdy jest jasność i wyraźność. Rozum poznający w sposób jasny jedynym źródłem prawdy.

• dusza i ciało. Dusza ma zdolności myślenia, ciało to przedmiot poznania. Ciało doznaje zmysłami.

• Monizm. Istnieje jedna substancja - dusza i ciało to atrybuty jednej substancji. Tą substancją jest Bóg - nieskończona substancja. Substancja ta posiada wiele atrybutów. np. w człowieku mamy dwa atrybuty: rozciągłości (ciało) i myślenia (dusza). Dusza i ciało współistnieją ze sobą: paralelizm - żyją w zgodzie - równolegle. Istnieją dwa światy: duchowy (myśl) i materialny (rozciągłość). Rzeczy nie działają na myśl, ale myśl poznaje rzeczy, gdyż myśl i rzeczy wywodzą się z natury Boga.

• Własności świata wywodzą się od Boga, Cokolwiek dzieje się, jest konieczne - determinizm. Cała przyroda jest mechanizmem.

Malebranche (1638 - 1715):

• okazjonalizm - nie ma powiązania między duszą i ciałem. Akt woli jest okazją dla Boga, który wywołuje odpowiednie zmiany w ciele ( i odwrotnie). Bóg jest jedynym sprawcą działania. Przedmioty podlegają tej sile sprawczej, ale same nie są ośrodkiem działania.

W nowożytności zmieniając się poglądy na temat państwa i społeczeństwa. Powstają tzw. teorie umowy społecznej.

Hobbes (1588 - 1679) - w stanie natury wszyscy ludzie prowadzą ze sobą wojnę. Człowiek zatem bojąc się utraty życia podpisuje akt zgody, który stanowi akt przekazania na osobę suwerena prawa do zabijania. Ludzie podpisują umowę społeczną, która jest początkiem powstania państwa. Dzięki temu zyskują bezpieczeństw. Nie boją się, że mogą zginąć z rok sąsiada. Jedyną osobą w państwie, która posiada monopol na używanie przemocy jest suweren - ucieleśnienie woli powszechnej.

Locke (1632 - 1704) - jest to również teoretyk umowy społecznej. Nie twierdzi on jednak, że ludzie podpisują umowę społeczną, gdyż boją się śmierci, ale dlatego, że chcą sobie zwyczajnie ułatwić życie. Dlatego potrzebują praw, które będą regulować stosunki społeczne i ułatwiać funkcjonowanie w społeczeństwie. Niemniej przed powstaniem społeczeństwa, ludzie wcale nie żyli w stanie wojny. To klasyk liberalizmu.

Rousseau (1712 - 1778) - teoretyk Rewolucji Francuskiej. „Człowiek urodził się wolny, a wszędzie żyje w okowach”. W stanie natury wszyscy są dobrzy, dopiero społeczeństwo „psuje” człowieka. Mówił o umowie społecznej jako akcie który prowadzi do powstania tzw. woli powszechnej. Nie jednostka, lecz wspólnota jest podmiotem polityki. Człowiek musi podporządkować się woli powszechnej.

Ad 3). okres oświecenia i krytyki (XVIII w.)

Anglia -Locke, Berkeley, Hume

Francja - Walter, Diderot

Niemcy - Kant

Kant (1724 - 1804):

Filozofia nie bada przedmiotu, lecz sposób ludzkiego poznania.

-Kanta interesowały sądy syntetyczne a priori - takie które są niezależne od doświadczenia (a priori), ale jednocześnie poszerzają naszą wiedzę (sądy syntetyczne) Zadał pytanie: jak możliwe są sądy syntetyczne a priori?

transcendentalizm nowy sposób ujęcia ludzkiego poznania. - Stosuje on metodę transcendentalną, czyli taka, która bada nasze możliwości poznania, odpowiada na pytanie: jak możliwe jest poznanie. - aprioryczne możliwości poznania. Metoda ta bada aprioryczne warunki poznania (poprzedzające doświadczenie, umożliwiające doświadczenie). Kant krytykuje metafizykę. Interesuje go natomiast nie poznanie bytu, ale warunki ludzkiego poznania - badanie warunków możliwości doświadczenia ludzkiego. Filozofia może badać możliwości poznania, ale nie rzeczywistość. Metoda Kanta (transcendentalna) jest badaniem apriorycznych form poznania ludzkiego. Aprioryczne - dlatego, że Kant uważa, iż formy te znajdują się niejako w umyśle każdego człowieka. Nie są wrodzone, ale ich aprioryzm polega na tym, iż umożliwiają poznanie - poprzedzają wszelkie doświadczenie. Te aprioryczne formy muszą być jednak uzupełnione treścią. Np. takimi formami zmysłowymi są przestrzeń i czas. Rzeczy poznajemy zawsze w jakimś miejscu i czasie, ale potrzebujemy istnienia tych rzeczy i aktywności postrzegania, aby poznanie było w pełni możliwe. Formy naszego umysłu potrzebuję treści płynącej z aktu postrzegania np. stołu. Umysł nadaje formę, ale treść płynie od rzeczy. „Umysł bez naoczności jest pusty, lecz przedmioty bez umysłu są ślepe”.

• Myślenie obejmuje dwie funkcje: zdolność tworzenia pojęć na podstawie danego materiału - rozsądek, oraz zdolność wyciągania wniosków- rozum. Obok myślenia istnieją zmysły, dzięki którym powstają wrażenia.

• przewrót kopernikański - polega na tym, iż podmiot jest u Kanta aktywny. Rzeczy nie narzucają się poznającemu podmiotowi, ale to on sam bierze udział w poznaniu. Bez poznającego podmiotu świat niejako nie istniałby - (skoro nie mógłby być poznany).

• Istnieją dwa światy: noumenów - (rzecz sama w sobie)i zjawisk. Zjawiska nie są odzwierciedleniem świata noumenów, ale coś z nich jest w zjawiskach. Nomeny są przedmiotem myślenia. Umysł nadaje formę, ale forma musi być czymś wypełniona - treść pochodzi od rzeczy. „Umysł bez naoczności jest pusty”

• Kant wyróżnia trzy rodzaje kategorii apriorycznych: intelektu - jest ich razem 12(są ich cztery: kategoria ilości, jakości, stosunku, oraz modalności, a w każdym po 4 kategorie, co daje razem 12), zmysłowości (2) przestrzeń i czas, oraz rozumu (3): Bóg, dusza, wszechświat.

• Imperatyw kategoryczny : postępuj ta, jakbyś chciała aby maksyma twojego postępowania stałą się prawem powszechnym. Jego moralność jest formalna.

Ad 4) Ponowny okres systemów (połowa XIX w,) - idealizm niemiecki: Fichte, Schelling, Hegel.

G.F. Hegel (1770 - 1831)

zasadą świata jest duch - absolut, który realizuje siebie zarówno w obszarze idealnym, jak i realnym. Duch jest procesem uświadamiania sobie siebie samego. Motorem tego procesu jest wyodrębnianie się przeciwieństwa: teza - antytez - synteza. Absolut na początku jest potencjalny, jako idea - pojęcie. Jest to byt w sobie (teza). Następnie przechodzi w (antyteza) przyrodę (byt poza sobą) aby ostatecznie przyjąć formę bytu dla siebie (synteza) -Ducha. Jest to proces aktualizacji ducha. Duch staje się świadomym siebie podmiotem. Absolut rozpoznaje siebie jako jedność różnorodności. „To co rozumne jest rzeczywiste”. Na początku duch jest subiektywny. Przejawem ducha subiektywnego jest antropologia, fenomenologia oraz psychologia. Następnie staje się obiektywny. Przejawem ducha obiektywnego jest moralność, instytucje państwowe, państwo w ogóle. Ostatecznie przyjmuje formę ducha absolutnego, którego przejawem jest religia, sztuka i filozofia.

Historia - jest rozwojem ducha. To dzieje Rozumu. To pochód ducha ku wolności. Wszystkie wydarzenia w naszej historii stanowią określone miejsce w tym pochodzie. Jednostka realizuje swoją wolność w państwie, w którym spotyka się wola subiektywna z rozumem powszechnym. Państwo jest najwyższą formą obiektywizacji ducha. Jesteśmy w stanie w historii rozpoznać powszechne prawa (historia jest rozwojem ducha). Taki pogląd nazywa się historyzmem.

Droga wiedzie od idei (bytu w sobie) potencjalności, nieświadomości, poprzez przyrodę, jako byt poza sobą - na zewnątrz siebie, do ducha, bytu dla siebie - bytu świadomego siebie - Rozumu). Absolut to jedność różnorodności.

Filozofia współczesna - od roku 1830.

Fryderyk Nietzsche (1804-1900)

W jego filozofii możemy wyróżnić dwie fazy: część krytyczną oraz część pozytywną. N wychodzi od krytyki moralności tradycyjnej - chrześcijaństwa, które tę moralność zrodziło. W samym centrum jego rozważań znajduje się problem nihilizmu. Nietzsche stwierdza, że współcześni żyją w stanie nihilizmu. Jest to choroba naszych czasów. Filozof ten stawia pytanie o przyczynę nihilizmu. Otóż dostrzega ją właśnie w chrześcijaństwie (metafizyce, platonizmie). Chrześcijaństwo opiera się na złudnej wierze w dwa światy - na platonizmie. Ludzie wymyślili sobie Boga, aby łatwiej było im żyć. Nie żyją teraz naprawdę, gdyż wierzą, że prawdziwe życie zacznie się dopiero wraz ze śmiercią. Ale mylą się, ponieważ żadnego innego życia, oprócz tego ziemskiego nie ma. Niemniej wiara w dusze i Boga pozwala im żyć nijako - bez większego sensu. Ludzie ci nie odnajdują sensu życia w sobie, ale poza sobą. Jeśli ta zewnętrzna siła upada, wraz z nią, ludzie popadają w dekadentyzm. Stają się nihilistami. Według Nietzschego spotyka to każdego, kto wierzy we coś poza sobą.

genealogia moralności. Kiedyś, kiedy nie było jeszcze chrześcijaństwa ludzie byli szczęśliwi. Żyli wtedy i silni i słabi, ale to ci silni - indywidualiści - ludzi myślący - byli panami. Jednak przyszedł taki moment, że słabi poczuli się gorsi i zechcieli zapanować nad silnymi, a słabych jest zawsze więcej od silnych i w taki sposób opanowali ludzi silnych. Tak zwyciężyła bylejakość, mawia Nietzsche. Filozofią - sposobem działania ludzi słabych jest resentyment: jeśli ja czegoś nie potrafię, bo wynika to z moich zdolności - umiejętności, to uważam to za coś złego. Nie przyznam, nie potrafię tego zrobić, ale nie robię tego, bo to jest złe. Tak powstał podział na dobro i zło. Złe jest wszystko to, co znajduje się poza zasięgiem ludzi słabych. Człowiek silny umie przyznać się do porażki. Nie przenosi odpowiedzialności za to co robi na siłę wyższą, ale sam ponosi odpowiedzialność. Na tym polega wyższość ludzi silnych. Nie boją się tacy ludzi być sobą, nie boją się myśleć - w ogóle potrafią myśleć. Nietzsche mawiał: dopiero jak się ode mnie odwrócisz, zrozumiesz moją filozofię. Nie można mieć bowiem żadnych bogów nad sobą, żadnych idolów, bo to człowiek sam musi posiadać w sobie oparcie. Ale to bardzo trudne, dlatego ludzie słabi wymyślili sobie Boga. I nie byłoby w tym nic złego, gdyby swojego sposobu życia nie nazywali jedynie prawdziwym i nie zapragnęli zarzucić do ludziom „lepszym”. „Co mnie nie zabije to mnie wzmocni”.

Nihilizm jest czymś przez co musi przejść każdy człowiek, ale dla jednych okaże się on punktem wyjście do prawdziwego życia, dla innych z kolei będzie drogą w obłęd i bezsens.

Ważnym pojęciem w filozofii Nietzsche jest pojęcie „nadczłowieka”. To ktoś taki, kto wydostał się z nihilizmu i teraz próbuje żyć prawdziwe. To dążenie do ideału, ale nigdy nie osiągnięcie go. Człowiek jest drogą - mostem - przejściem do nadczłowieka. Nigdy nie można stać się nadczłowiekiem, a jedynie dążyć do niego, bo człowiek nigdy nie jest spełniony, zawsze wyznacza sobie nowe cele. Ale ważne by do tych celów dążyć - by realizować siebie tu i teraz, bo innego świata nie ma - twierdzi Nietzsche.

Nietzsche jest nazywany filozofem radości - ponieważ wierzy w człowieka i jego możliwości. Chce aby ludzie żyli autentycznie. Chce nauczyć - pokazać ludziom, jak uwolnić się od kajdan chrześcijaństwa - filozofii słabych. Wiara w Boga odbiera człowiekowi jego człowieczeństwo.

W części pozytywnej - obok kategorii nadczłowieka, znajduje się wola mocy - to zasada życia - energia, która popycha ludzi do działania. W woli mocy chodzi o to, aby chcieć więcej - potęgować siebie. Nie żałować swoich decyzji. Wola mocy jest zasadą wartościowania. Kolejną kategorią jest amor fati - umiłowanie swojego losu. Jest logiczną konsekwencją woli mocy. Nasz los jest zależy od naszego działania, dlatego akceptuje wydarzenia w moim życiu, skoro ja je wywołałem i chciałem, aby miały miejsce.

Tak Nietzsche tworzy swoją moralność: dobre jest to co sprzyja woli mocy, złe, co szkodzi.

Marks (1818 - 1888)

-materializm dialektyczny - przyroda jest w ruchu - nie tylko rozwój myśli, jak u Hegla. Motorem rozwoju jest walka przeciwieństw.

• materializm historyczny - historią rządzi prawo. Tym prawem u Marksa jest walka klas. Marks zawdzięcza Heglowi odkrycie praw dialektyki - czyli prawo rządzące rozwojem historii. Historia zmierza do komunizmu. Walka klas zakończy się zwycięstwem proletariatu nad burżuazją i nastaniem komunizmu.

• Baza i nadbudowa. Marks wyróżnia bazę - jest to całokształt stosunków produkcji i nadbudowę, czyli kulturę. „Byt kształtuje świadomość”. Marks wyróżnia 5 stosunków produkcji: 1) gminy pierwotnej, 2) niewolniczy, 3) feudalny, 4) kapitalistyczny, 5) socjalistyczny. Nad tym buduje się świadomość klasowa - ideologia.

Pozytywizm :

• jest to nurt w filozofii współczesnej, który twierdzi, że wzorem nauki są nauki przyrodnicze. Nurt ten zapoczątkował A. Comte, który w roku 1830 wydaje „Kurs filozofii pozytywnej”. Filozof ten twierdził, iż trzeba odrzucić metafizykę. Istnieją bowiem tylko zjawiska, nie ma innego świata stanowiącego niejako podstawę zjawisk.

• Neopozytywizm Koła Wiedeńskiego (Schlick, Carnap, Neurath) - kontynuowali oni myśl Comta. Twierdzenia metafizyki uznawali za bezsensowne, ponieważ są one nieweryfikowalne w doświadczeniu. Filozofia ma tylko analizować wyrażenia jakimi posługują się nauki. To zatem logiczna teoria języka.

• Filozofia analityczna - również kontynuuje myśl pozytywistów. (Edward Moore, Bernard Russell, Ludwig Wittgenstein - 1889 - 1951):

Filozofia zajmuje się wyjaśnianiem znaczeń słów i myśli. Jej rola sprowadza się do zastępowania wyrażeń nieścisłych jednoznacznymi.

Wittgenstein - język stwierdza fakty- składa się ze zdań zawierających nazwy, które czerpią swe znacznie z przedmiotów, jakie reprezentują. Zakładał on, że istnieje prosta struktura języka, którą można przedstawić za pomocą formuł logiki matematycznej. W. później będzie kładł nacisk na instrumentalny aspekt języka - nie znaczenie, ale użycie jest ważne: słowa są potrzebne by pytać, kłamać, rozkazywać itd. W. mówi o grze językowej - używamy języka i uczymy się go jak reguł gry. Uczymy się jak prawidłowo używać języka. Słowa znaczą coś, jeśli się do czegoś przydają - jeśli nadają się do użycia. Filozofia nadużywa potocznych wyrażeń. W. odkrywa rzeczywiste reguły używania wyrażeń. „Filozofia jest walką z opętaniem naszego umysłu za pomocą środków naszego języka”.

Fenomenologia

To kolejny nurt w filozofii współczesnej, za twórcę którego uznaje się Edmunda Husserla (1859 - 1938). Fenomenologia uznawana jest przez fenomenologów za jedyną naukę (filozofia pierwsza) dostarczającą podstaw do wiedzy. Zajmuje się ona oglądem - opisem tego, co i jak jest dane naszej świadomości, co jest dane w jego istocie (eidos). Nauka ta bada fenomeny w strukturze istotowej (ejdetycznej). Eidosy to bezpośrednie dane (naocznie) transcendentalnie oczyszczonej świadomości. Fenomenologia postuluje zawieszenie naszej wiedzy o świecie - wzięcie w nawias (epoche). Jest to redukcja fenomenologiczna umożliwiająca poznanie prawdziwe.

Egzystencjalizm (Kierkegaard, Nietzsche, Sartre, Heidegger, Jaspers, Camus):

Nurt w filozofii współczesnej powstały po II wojnie światowej. Głównym przedmiotem zainteresowaniem egzystencjalistów jest człowiek traktowany tu jako egzystencja.

• nicość (Sartre) - istnieje byt w sobie (rzeczy) i byt dla siebie (świadomość). Sama świadomość jest niebytem - nicością. Kiedy poznaję rzeczy np. stół, to uświadamiam dobie, że nie jestem stołem. W tym sensie świadomość jest niebytem: nie stołem, nie drzewem itd. „Człowiek jest bytem, dzięki któremu nicość pojawia się w świecie”.

• Egzystencja poprzedza esencje. Człowiek nie jest z natury gotowy. Nie rodzi się jakiś. Człowiek dopiero kształtuje siebie w swojej egzystencji - gdy dokonuje wyboru. Stąd w filozofii tej mamy koncepcje wolności, która przynależy człowiekowi i dzięki niej może on kształtować siebie - to kim będzie - swoją esencję. Wolność jako projekt.

Heidegger - analizuje byt i bycie. Dasein - bycie - jest sposobem egzystencji człowieka. Jest to czasowy sposób egzystencji. Nie można mówić o dasein bez mówienia o czasie. Dasein jest w czasie. Byt jest czymś, co się ukrywa. Dasein jest natomiast tym, który próbuje dotrzeć do bytu. Jest byciem ku śmierci. W swej egzystencji musi odnaleźć sens bycia. H mówi o upadku kultury zachodniej, którą charakteryzuje myślenie instrumentalne - techniczne. Takie myślenie dominuje współcześnie i oddala nas od bytu. H postuluje zatrzymać ten proces racjonalizacji świata. Nawołuje do autentycznego życia, polegającego na poszukiwaniu sensu bycia.

Postmodernizm (Rorty, Derrida, Bauman).

Termin ten pojawił się w filozofii za sprawą Lyotarda i jego książki - „Kondycja ponowoczesna” (1979).

Poglądy:

-koniec wielkich narracji, czyli wiary w obiektywnie istniejące prawa rządzące historią (np. Hegel).

-stary świat upadł wraz z Auschwitz.

• różnorodność, pluralizm poglądów i perspektyw, wielość dyskursów.

• Dekonstruktywizm - nie ma jednego sensu tekstu. Trzeba zburzyć wszelkie schematy i konstrukcje. Znaczeń jest tyle, ile perspektyw - powstaje w trakcie każdorazowej percepcji. Czynna interpretacja (Derrida).

Polecam do wykładu: Notatki do ćwiczeń z filozofii, czyli jak i po co odróżniać Platona od Plotyna, red. Krzysztof Marczewski, Lublin 2000.

15

---