Opracowanie z Socjologii Zbiorowości Terytorialnych - 08.02.2011.
Zasada odrębności - więzy krwi a więzy terytorialne.
Więzy krwi - stanowią podstawę dla powstawania zbiorowości etnicznych, odrębna mowa, wspólne wierzenia i kultura, tradycja wspólnego pochodzenia. Są to plemiona, szczepy, ludy, które posiadają przekonanie o wspólnym pochodzeniu.
Więzy terytorialne - zbiorowości terytorialne - wspólne zajmowanie jednej przestrzeni geograficznej. Kształtują się wspólne wierzenia itp. Podstawą skupienia społ. jest więc zagospodarowanie określonego obszaru.
Zbiorowości terytorialne - pomiędzy mikro- a makrostrukturą.
Społeczności lokalne są to zawsze zbiorowości złożone, ale należą struktur średniego rzędu (pod względem wielkości i złożoności, nie są samoistne). Są one umiejscowione między mikrostrukturą a makrostrukturą. Ich analiza pozwala dostrzec, czy i jakie wzory są na niższych pozycjach społecznych i na odwrót. Makrostruktury jesteśmy w stanie zbadać poprzez mezostruktury. Funkcje mezostruktur:
funkcja teoretyczna
funkcja ideologiczna
funkcja mobilizacyjna (wskazywanie różnych nowych rozwiązań i celów)
funkcja ekspektyzalna (rozwiązywanie problemów)
Problem społeczności lokalnej pojawił się w socjologii na przełomie XIX i XX wieku. Ferdynand Tönnies był twórcą dychotomii zwanej „Gemeinschaft und Geselschaft”. Zwracał uwagę, że społeczeństwo tradycyjne bardziej charakteryzują takie cechy jak wiara, tradycja, pokrewieństwo. W takim społeczeństwie człowiek należy do wspólnoty całym sobą. W społeczeństwie nowoczesnym człowiek nie należy całym sobą do wspólnoty, np. praca nie wciąga nas całkowicie. W tym świecie miały dominować pieniądz, własność prywatna, jak i umowy i prawo sformalizowane.
Koncepcje teoretyczne w ujmowaniu społeczności lokalnej.
Stanowisko ekologiczne - postrzegając społeczność lokalną z tego stanowiska widać związek z przestrzenią, środowiskiem geograficznym. Zjawiska społeczne determinowane są przez warunki przestrzenne (walka o przestrzeń, pozycję, współzawodnictwo). Rozróżnia się dwa poziomy - biotyczny (proces nieświadomy, w którym społeczność przystosowuje się do warunków) i kulturowy (proces świadomy). Z jednej strony człowiek dostosowuje się do przestrzeni a z drugiej przekształca przestrzeń na swoje własne potrzeby. Badania naukowe polegają na badaniu pewnych prawidłowości w kształtowaniu się struktury społecznej w warunkach przestrzennych.
Stanowisko funkcjonalno - strukturalne - życie społeczne jest ustrukturalizowane i tworzy pewien ład, na który składają się systemy społeczne. Badanie społeczności lokalnych oznacza badanie różnych sposobów zrzeszania się organizacji. Zaletą jak i wadą jest to, że bierze się pod uwagę wszystkie struktury formalne. Nie uwzględnia się ulokowania w przestrzeni. Jest to ujęcie statyczne - nie pokazuje przemian.
Stanowisko interakcyjne - społeczność lokalna sprowadza Siudo interakcji. Każda jednostka jest aktorem, zarówno podmiotem jak i przedmiotem działań. Społeczność lokalna jest źródłem interakcji lokalnych, stanowi sieć interakcyjną. Bada się formy, kanały, sieć interakcji.
Stanowisko teorii działania - stanowisko w którym istnieje świadomość „my”. Koncepcja ta humanizuje poprzednie, nie odcina się od nich ale bada się w niej głównie tożsamość społeczną.
Przemiany społeczności lokalnych - ujęcie teoretyczne.
teoria społeczeństwa masowego - zaawansowana industrializacja i urbanizacja prowadzi do upadku społeczności lokalnej; badano uprzemysłowienie, migracje, ruchliwość pionową. Istnieje tutaj najwyższy poziom atomizacji, brak większej indywidualności, mezostrutktur. Nie istnieje wieś, dominują instytucje formalne o charakterze masowym.
teoria zaćmienia- społeczność lokalna nie zamiera jako afektywna grupa, ale zmienia swoją strukturę i funkcje i dostosowuje się do współczesnego rozwoju. Te zmiany strukturalno - funkcjonalne najlepiej można wyjaśnić w terminach koordynacji osi pionowej i osi poziomej.
Oś pionowa (wertykalna) władza, dominacja, jednostki są zależne względem siebie. Koordynacja pozioma (horyzontalna) polega na współpracy wszystkich organizacji, zrzeszeń, związków, instytucji i placówek działających na danym terenie. Wszystkie jednostki są dla siebie równorzędne Teoria ta mówi o przejściu ze sposobu horyzontalnego do wertykalnego.
teoria społeczności bezlokalnych - dotyczy społeczności zurbanizowanych. Społeczność lokalna podlega procesowi specjalizacji tzn., że powstaje wiele różnych społeczności o określonych wąskich celach i tracących swój lokalny zasięg i charakter. Kręgi towarzyskie czy stowarzyszenia mają charakter bezlokalny. Społeczności bezlokalne ograniczają się tylko do jednego obszaru, rozpada się dawna wielofunkcyjna społeczność lokalna na wiele wyspecjalizowanych społeczności.
teoria transformacji - istnienie i przynależność do społeczności lokalnej mają charakter uniwersalny (istniały, istnieją i będą istnieć). We współczesnych społeczeństwach procesy industrializacji i urbanizacji przekształcają tradycyjne więzi i formy przynależności do społeczności lokalnych, ale ich nie likwidują. Dominującym trendem jest wzrost znaczenia przynależności zawodowej oraz wzrost znaczenia organizacji formalnych i wzrost znaczenia związków między jednostkami a państwem i narodem.
Społeczność lokalna a zbiorowość terytorialna - typologia P. Starosty, porządek makrospołeczny a porządek lokalny - typologia P. Starosty, strategie rozwoju lokalnego - typologia P. Starosty.
|
|
aspekt przestrzenny
|
|
aspekt spójności (istnienie więzi społecznych) |
|
miejsce (locum) parametry kulturowe, konkretne lokalizacja |
przestrzeń/terytorium, większa przestrzeń, amorficzny charakter |
|
jest |
społeczność lokalna (wieś) |
społeczność terytorialna (kultury wyższego rzędu - Ślązacy, Kaszubi)
|
|
nie ma |
zbiorowość lokalna (miejsca na Ziemiach Odzyskanych) |
zbiorowość terytorialna (szereg skupisk lokalnych np. podział na 49 województw)
|
Makrostruktury
Porządek lokalny |
SPOŁECZNOŚĆ ZAMKNIĘTA (społeczeństwo tradycyjne) |
SPOŁECZNOŚĆ SAMORZĄDOWA (społeczeństwo obywatelskie) |
ZBIOROWOŚĆ SIECIOWA (społeczeństwo masowe) |
ZBIOROWOŚĆ AGENCYJNA (społeczeństwo totalitarne) |
1) Identyfikacja lokalna |
Wysoki (+) |
Wysoki (+) |
Niski (-) |
Niski (-) |
2) Alienacja polityczna |
Wysoki (+) |
Niski (-) |
Niski (-) |
Wysoki (+) |
3) Typ struktur formalnych |
Brak lub organizacje korporacyjne |
stowarzyszenia |
Ruchy masowe |
Organizacja masowa |
4) Dominujący typ mikrostruktur |
Rodzina, grupy sąsiedzkie |
Rodzina, sąsiedztwo |
Luźne kontakty społeczne |
Kręgi „przyjaciół” z organizacji masowych |
5) Podstawa partycypacji politycznej (społecznej) |
Presja grup pierwotnych |
Zaangażowanie dobrowolne |
Bezrefleksyjne naśladownictwo |
Obawa i strach |
6) Więzi społeczne |
Naturalna, stanowiona |
Naturalna, zrzeszeniowa |
Zrzeszeniowa, ale na poziomie makrostrukturalnym |
stanowiona |
7) Typ strategii rozwoju lokalnego |
Strategia samopomocy nieformalnej |
Strategia programów lokalnych |
Strategia organizowania ruchów masowych |
Strategia programów centralnych |
Są to poszczególne typy makrostruktur.
Społeczeństwo tradycyjne → kraje średniowiecznej Europy, Arabia Saudyjska
Społeczeństwo obywatelskie → USA, Szwajcaria
Społeczeństwo masowe → kraje w okresie rewolucji
Społeczeństwo totalitarne → ZSRR, Korea Północna
Alienacja polityczna → możliwość awansu na pozycję przywódcy. Im wyższy jej poziom, tym mniejsza szansa.
Koncepcja podmiotowości kreacyjnej i adaptacyjnej i pojęcie rozwoju podmiotowego.
Model wsi tradycyjnej: izolacjonizm, trzy aspekty tożsamości chłopa polskiego XIX wieku.
izolacja pozioma - chłop XIX-wieczny na terenach polskich teoretycznie mógł się przemieszczać, wychodzić poza granice wsi (np. poprzez służbę wojskową), ale i tak oknem na świat były odpusty, targi, pielgrzymki, migracje zarobkowe (ale pod warunkiem powrotu), żebractwo, zbójnictwo. Przeciętny orbis interior (czyli świat wewnętrzny, „nasz” świat) to okrąg o promieniu 15-20 km.
izolacja pionowa - wymiar struktury społecznej, zamknięcie struktury, brak możliwości awansu, poza: Kościołem (jeśli stać było rodzinę, to można było zostać księdzem), dworem (chłopi wzorowali się, jeśli chodzi o budownictwo, ale względem dworu byli poddanymi, przepaść społeczna była nie do pokonania),karczmą (spotykali się tam jednak głównie chłopi), szkołą (jednak to nie było proste; brakowało nauczycieli, którzy chcieliby mieszkać na wsi, nie było podręczników)
izolacja świadomościowa - chłopi nie mieli innych alternatyw na rzeczywistość („ma być jak jest, jest jak ma być”, „lepsza stara bieda, bo znana”).
Mityzacja wsi.
Obraz i mit wsi pokutujący od XIX wieku:
chłopi żyjący w zgodzie z naturą (mit „dobrego dzikusa”), nie mają żadnych sprzętów w domu
wieś przedstawiano często w sposób sielankowy („Wsi spokojna, wsi wesoła...”)
chłop tylko albo świętował, chodził odświętnie, w czepcach, itd., a tak naprawdę panowały bieda, głód, pijaństwo i przestępczość
przekonanie o niezmienności wsi (Polska odrodzona powinna wyglądać jak polska wieś)
Głównymi cechami tego mitu są samowystarczalność wsi, która pełniła funkcje:
funkcja ekonomiczna - zbiorowość regulował system uprawy rolnej, wzajemna pomoc, wymiana
funkcja administracyjna - funkcjonowały pewne instytucje, była infrastruktura, świadczenia na rzecz dworu
funkcja kulturalna - zaspokajała potrzeby towarzyskie, wspólne biesiady, itd.
funkcja kontrolna - system sankcji
funkcja wychowawcza - grupy pierwotne ingerowały w życie młodego człowieka
Znaczenie autorytetów wiejskich:
ksiądz
nauczyciel
pan (bo rozsądzał)
najstarsi we wsi
Dychotomia wieś - miasto (również w szerszym kontekście społeczeństwa tradycyjnego i nowoczesnego).
Pojęcia „wspólnota”, „wieś”, „community” służyły do opisu struktur tradycyjnych. P. Sztompka definiował społeczeństwo tradycyjne i nowoczesne, odwołując się do Parsonsa:
SPOŁECZEŃSTWO |
|
TRADYCYJNE |
NOWOCZESNE |
1) rozproszenie struktur |
1) zwięzłość struktur |
2) przypisanie pozycji społecznej |
2) osiąganie pozycji społecznej |
3) role społeczne - partykularyzm |
3) role społeczne - uniwersalizm |
4) postawa tożsamości jednostki - kolektywizm |
4) tożsamość jednostki - indywidualizm |
5) ekspresja emocji - afektywność |
5) ekspresja emocji - neutralność |
Typologia B. Szackiej:
SPOŁECZEŃSTWO |
|
TRADYCYJNE |
NOWOCZESNE |
1) Dominacja rolnictwa 2) Rodzinny charakter produkcji 3) Duże znaczenie lokalnej wspólnoty (charakter zamknięty) 4) Znaczenie religii 5) Oralny sposób przekazywania kultury (stąd konserwatyzm) |
|
Typologia K. Krzysztofka i Marka S. Szczepańskiego:
mała liczebność społeczeństwa tradycyjnego
społeczeństwo tradycyjne - konformizm, orientacja na przeszłość, fatalizm, autorytaryzm, niski poziom empatii;
społeczeństwo nowoczesne - innowacyjność, liberalizm, dynamizm, orientacja na teraźniejszość i na przyszłość
cechy polityczne : s. tradycyjne - charyzma, sakralność; s. nowoczesne → sankcje świeckie
cechy społeczno - ekonomiczne: s. tradycyjne → autokonsumpcja, prosty podział pracy, s. nowoczesne → zaawansowane technologie, złożony podział pracy
Wiejskość wyznaczają aspekty:
wspólnotowość
lokalność
rolniczość (w przypadku Polski)
Etniczne podejście do polskiej wsi:
Ludwik Stomba przebadał stereotypy tkwiące w folklorze, a konkretnie kryteria opisów. Trzy wyznaczniki obcości wg niego to „nietutejszość”, przynależność do innej klasy, zawodu i inna religia. To oznacza, że chłop żyjący w XIX w. określał siebie jako „tutejszego”, rolnika i katolika.
Mieszkańcy wsi należeli do orbis interior, jedynego, „naszego” świata, a obcy do orbis exterior, czyli do świata, w którym żyją istoty podobne do ludzi, ale związane z światem nadprzyrodzonym (dziwne wyobrażenia, ale pokutowały jeszcze do XX wieku), choć czasami osoby z orbis exterior były traktowane albo z pogardą, albo z czcią.
Miasto jako rodzaj zbiorowości terytorialnej.
Przemiany zbiorowości terytorialnych w Polsce.
Kiedy wieś zaczęła się zmieniać?
Wieś zaczęła się zmieniać w XIX wieku, od momentu uwłaszczenia, ale też i wchodzenia kapitalizmu i gospodarki towarowo - pieniężnej. Gospodarstwa zaczęły być od siebie niezależne (zwłaszcza po pojawieniu się młóckarni). Pojawiły się nowe narzędzia produkcji (żelazne dopiero pod koniec XIX wieku), trójpolówkę wyparł płodozmian, pojawiła się hodowla. Poprzez migracje do miast pojawiły się nowe wzory kultury. Zaczęto zakładać stowarzyszenia, związki, zmiana autorytetów (młodzi, wykształceni fachowcy). W okresie międzywojennym procesy polaryzacji wsi (podział na bogatych i biednych) dalej się rozwijały. Pojawiły się zawody pozarolnicze, stopniowe procesy emancypacji młodzieży wiejskiej. Po 1945 r. zlikwidowano własność rolną (folwarki), nacisk na kolektywizację, zakładanie PGRów. Następował rozwój oświaty, kultury, włączenie wsi w życie makrostrukturalne, również w polityczne.
Pojęcia urbanizacji, urbanizmu, ruralizacji, etatyzmu, lokalizmu.
urbanizacja - proces społeczny i kulturowy, którego zasadniczym rezultatem jest napływ ludności i tworzenie się dużych ośrodków miejskich, spowodowane koncentracją handlu i przemysłu, cechuje go m.in. rozprzestrzenianie się i upowszechnianie miejskiego stylu życia (kultura miejska) na terenach pozamiejskich.
urbanizm - (miejski styl życia) koncepcja opisująca zjawisko socjokulturowe dotyczące powstawania i zasad funkcjonowania tzw. miejskiego stylu życia, którego tworzenie się jest uwarunkowane przez trzy zasadnicze czynniki: liczebność, gęstość i heterogeniczność populacji miejskiej; często powodują one na obszarach miejskich zanik więzi pierwotnych, daleko posuniętą anonimowość jednostek, słabą kontrolę społeczną, wyspecjalizowany podział pracy, oraz instrumentalne traktowanie jednostek przez miejskie środowisko społeczne.
ruralizacja - proces społeczny będący przeciwieństwem urbanizacji, polegający na odpływie ludności miejskiej na wieś. Spowodowany jest większą atrakcyjnością terenów pozamiejskich w niektórych regionach. Proces ten oznacza także upodabnianie się terenów miejskich, w szczególności obszarów podmiejskich do obszarów wiejskich i przyjmowanie wiejskiego stylu życia.
Region jako pojęcie socjologiczne.
Region jest zjawiskiem społecznym, określa się go jako odrębność kulturową. Cechy różnicujące regiony można podzielić na dwie grupy - naturalne i antropogeniczne. Te pierwsze to najczęściej położenie geograficzne i cechy przyrody ożywionej lub nieożywionej. Istotnymi dla regionalizacji cechami antropogenicznymi bywają najczęściej odrębność językowa, religijna lub etniczna zamieszkującej region społeczności oraz cechy lokalnej gospodarki.
Regionalizm i regionalizacja.
Oba procesy prowadzą do kształtowania się regionów, jednak różnią się tym, że regionalizacja jest odgórna, np. na mocy ustawy, a regionalizm jest związany z oddolnym wyłanianiem się regionów.
Migracja a terytorialny wymiar tożsamości i struktury społecznej.
Migracje - względnie trwałe przemieszczenie się jednostki bądź grupy w inne miejsce:
migracja indywidualna / grupowa
migracja przymusowa / dobrowolna („push”/”pull”)
Po 1989 r. dominuje w Polsce migracja dobrowolna, choć jeszcze w latach 80. byłą migracja przymusowa, związana z zsyłkami, ucieczkami.
Repatriacja - powrót do ojczyzny
Migracje przymusowe trwają nadal, są związane z czystkami etnicznymi, ucieczkami, nakazami pracy, itd.
Takim przemieszczonym jednostkom było bardzo ciężko zaadaptować się do nowej przestrzeni.
Obrzędy przejścia (Arnold van Gennep) dotyczą zmiany pozycji społecznej jednostki, np. chrzest, ślub, pogrzeb (chrzest to włączanie do struktury społecznej, a pogrzeb to wyłączanie).
Na obrzędy przejścia składają się fazy:
separacji
liminalna (graniczna) - wyłączenie ponad strukturę
agregacji (włączania)
Podczas ślubu występują wszystkie trzy fazy.
Migracja jednak nie jest rytuałem przejścia, ale i tu i tu można zastosować trójfazowy charakter. Faza separacji jest wtedy, gdy się myśli o tym, żeby wyjechać, faza liminalna to ta droga, podróż, a faza agregacji jest wtedy, gdy podejmujemy nowe role społeczne.
W przypadku migracji przymusowej to nie ma tej fazy separacji, ale faza liminalna miała charakter przymusowy, albo fizyczny, albo sytuacyjny, przedłuża się i trwa niekiedy do końca życia.
Specyfika regionów zachodniej Polski (w tym przypadek Ziemi Lubuskiej).
okres od 1945 do 1956 → region był definiowany politycznie, był tylko jednostką administracyjną, a nie społeczną całością. Polityka państwa miała na celu uzależnienie regionów od Centrali. Społeczeństwo na początku przypominało społeczeństwo masowe, a później, w latach 50., totalitarne. Istniało Ministerstwo Ziem Odzyskanych, tworzył się mit ziem odzyskanych (polityka pamięci piastowska, zachodnia, a nie jagiellońska, wschodnia). Władze kreowały postać pioniera, który był „zdobywcą” tych ziem, miał stalową wolę, który nie boi się nowych wyzwań (vide tendencyjne filmy z okresu PRLu na temat Ziem Odzyskanych). Tekst z lat 60. mówi o tym, że mieszkańcy Ziem Zachodnich są młodzi, zaradni, bardziej robotnicy, aniżeli chłopi. Dziedzictwo kulturowe było zróżnicowane:
tzw. „poniemieckie” → traktowane instrumentalnie, jako zdobycz wojenna, lecz te elementy nacechowane symbolicznie (np. cmentarze) były traktowane inaczej.
dziedzictwo „przywiezione” → największa część mieszkańców Ziem Odzyskanych to mieszkańcy Polski centralnej, przyjeżdżali tu, bo mieli szansę na awans społeczny. Te tereny były istnym pograniczem kulturowym, mieszały się i zderzały nowe kultury.
Bezpośrednio po wojnie badano tutaj ślady polskości (archeologia) oraz badano kulturę autochtonów, po to, aby potwierdzić to, co mówiła polityka PRLu.
Pod koniec lat 50. tutejsza ludność właściwie nie była zainteresowana tymi terenami. L. Gołdyka mówił, że woj. zielonogórskie to klasyczna jednostka administracyjna, utworzona sztucznie. Świadczy to o braku więzi. Kapitał społeczny i kulturowy nie jest wysoki. Ziemie te należały do różnych państw, po II wojnie światowej nastąpiła wymiana ludności. W woj. zielonogórskim mieszkali haliniacy (czyli rdzenni mieszkańcy), ludność napływowa z centralnej Polski i dawnych Kresów, oraz mniejszości narodowe z akcji „Wisła”. Zróżnicowanie kulturowe było bardzo wysokie, nastąpiło zderzenie kultur. Tradycja i kultura były upolityczniane, powstał mit Ziem Odzyskanych, odświeżono nazwę ziemia lubuska (odwołanie się do nazwy średniowiecznego biskupstwa). Wymiar polityczny - Polska dążyła także do pozyskania ziem po lewej stronie Odry (Lubusz). Ziemia lubuska była przykładem regionalizmu nowego typu, który był podatny na wpływy zewnętrzne.
Folklor lubuski pochodzi właściwie z zachodniej Wielkopolski. Dawne dziedzictwo kulturowe było wykorzystywane w ramach stereotypów (np. Poznaniak jest chytry). Tradycje były kultywowane tylko w ramach rodziny.
Najczęściej wymieniane wśród typowych rzeczy dla tradycji lubuskiej były wymieniane rzeczy związane z uprawą winorośli, cykliczne wydarzenia i imprezy sportowe oraz kulturowe (Przystanek Woodstock, żużel, Lubuskie Lato Filmowe, turnieje rycerskie, dni poszczególnych miast, spotkania polsko - niemieckie, Festiwal Piosenki Radzieckiej (Rosyjskiej), Bachanalia.
Okres od 1956 do lat 80. → pojawiły się wątki regionalistyczne, pojawiły się nazwy własne, takie jak „Gazeta Lubuska”, „Falubaz”, „Dolnośląskie Towarzystwo Kulturalne”. Powstała działalność publicystyczna i wydawnicza (Lubuskie Towarzystwo Naukowe, czasopismo „Odra”). Z końca lat 60. pochodzi teza, że na Ziemiach Odzyskanych pojawiły się „nowe społeczności lokalne”, które miały być „przyszłością całej Polski”, a były efektem zabiegów socjotechnicznych, kultura była syntezą regionalną. Odpowiednim zabiegiem socjotechnicznym było stosowanie nazwy „lubuskie”. Nie akcentowano już mitu ziem odzyskanych, uznano, że procesy integracji już się skończyły, a zaczęto te ziemie nazywać ziemiami zachodnimi i północnymi. Nie brano jednak pod uwagę tożsamości mieszkańców tych ziem.
Od końca lat 80. do dnia dzisiejszego → urodziło się trzecie pokolenie, które weszło w dorosłość, którzy do końca nie wiedzą, skąd pochodzą ich przodkowie. W latach 90. uległ przemianie stosunek do dziedzictwa niemieckiego (zaczęto to szanować, prowadzić badania, nawiązywać dialog z Niemcami). Uległa również zmianie postawa wobec dziedzictwa osadników (zespoły folklorystyczne, towarzystwo miłośników Wilna, Kresów Wschodnich, itd.). Zjawisko tradycji wynalezionej (np. Święto Grzybów, Święto Pieroga, Wierzbinki w Marzęcinie).