Prezentacja maturalna
Witam szanowną komisję. Nazywam się i pragnę przedstawić państwu realizację mojego tematu zatytułowanego:
Motyw wędrówki w literaturze fantastycznej. Omów problem, analizując wybrane utwory literackie.
Topos homo viator, czyli archetyp człowieka wędrowca obecny jest w literaturze od jej samego początku. Moim zadaniem będzie jednak przedstawienie tego motywu opierając się wyłącznie na literaturze fantastycznej.
Podczas prezentacji postaram się udowodnić, że literatura fantastyczna jest źródłem wielkiej różnorodności motywu wędrowczego odczytywanego zarówno w znaczeniu dosłownym jak i metaforycznym. Dowiodę także, iż wędrówka jest czynnikiem odgrywającym istotną rolę w życiu ludzkim.
Dwoma podstawowymi elementami mojego tematu są zatem litera fantastyczna oraz wędrówka, dlatego też przedstawię teraz właściwe definicje tych pojęć, opierając się na odpowiednich źródłach.
Według Słownika Wyrazów Obcych PWN fantastyczny to: będący wytworem fantazji, nie mający oparcia w rzeczywistości, urojony, dziwaczny, nadzwyczajny. Fantastyka z kolei to zjawiska fantastyczne, niezwykłe, często nadprzyrodzone.
Na tej podstawie możemy stwierdzić, że literatura fantastyczna to literatura będąca całkowicie wytworem imaginacji autorskiej, posiadająca w głównej mierze elementy nadprzyrodzone, niezwykłe zupełnie oderwane od rzeczywistości. Do gatunków tego nurtu literackiego możemy zatem zaliczyć literaturę science-fiction, inaczej fantastykę naukową nawiązującą do rozwoju technicznego cywilizacji oraz życia człowieka w przyszłości; literaturę fantasy odwołującą się do motywów średniowiecznych, magii, czy baśniowości oraz horror, związany ze strachem człowieka i zagrożeniem ludzkiego życia ze strony sił nadprzyrodzonych bądź potworów. Chciałbym dodać, iż bajki, a także baśnie również zaliczane są do fantastyki. Podgatunek ten nazywany jest z języka angielskiego children's fantasty, czyli fantasy dla dzieci.
Teraz przejdę do drugiej definicji. Podróż/wędrówka według Szkolnego Słownika Motywów Literackich to: przebywanie drogi do jakiegoś miejsca, przenoszenie się, przemieszczanie z miejsca na miejsce po rozległych terenach; kolejne odwiedzanie wielu miejsc w poszukiwaniu czegoś. Czasem wędrówka może przybrać formę pielgrzymki, czyli drogi, którą się przebywa, zmierzając do miejsca świętego. Może się też stać tułaczką, bezcelowym, nieustannym przenoszeniem się z miejsca na miejsce. W kulturze wędrówka odbywa się nie tylko w przestrzeni, np. wędrówka dusz, podróż w głąb samego siebie, podróż w czasie.
Do definicji tej należałoby jeszcze dodać ucieczkę, która również jest formą wędrowania. Pielgrzymkę z kolei rozumiem nie tylko dosłownie jako podróż do miejsc kultu, miejsc świętych, ale także metaforycznie jako dążenie do wyznaczonych sobie przez nas celów.
Opierając się na przedstawionej definicji postanowiłem podzielić motyw wędrowczy na trzy główny wizerunki podróży, występujące najczęściej w literaturze fantastycznej. Są to: pielgrzymka, tułaczka oraz ucieczka.
Pierwszym rodzajem, którym się zajmę jest pielgrzymka. Motyw ten bardzo widoczny jest w literaturze J.R.R Tolkiena, a w szczególności we „Władcy pierścieni”. Utwór przedstawia nam fikcyjną krainę - Śródziemie, gdzie rozgrywa się cała akcja. W powieści ukazana zostaje odwieczna walka dobra ze złem. Żyjące w zgodzie krainy są w wielkim niebezpieczeństwie. Zły duch Sauron, powróciwszy do sił, ponownie stara się zawładnąć nad całym Śródziemiem. By tego uniknąć, główne rasy świata postanawiają utworzyć drużynę dziewięciu pielgrzymów, których zadaniem będzie dostać się do Góry Przeznaczenia - Orodruiny, znajdującej się na obszarze Mordoru - siedziby Saurona. Drużyna będzie musiała zniszczyć pierścień mocy, będący głównym źródłem niszczycielskiej siły ciemnego władcy. Jedynym sposobem na dokonanie tego, jest wrzucenie pierścienia do lawy płynącej wewnątrz góry - miejsce jego wykucia.
Grupa śmiałków składająca się z czterech chobbitów, dwóch ludzi, krasnoluda, elfa oraz czarodzieja, przemierza wiele krain i niebezpiecznych miejsc takich jak bagna, kopalnie, czy nieznane szczyty górskie, wszystkie kryjące setki tajemniczych, a także złowrogich stworzeń. W czasie podróży, pomiędzy pielgrzymami zawierają się wielkie przyjaźnie. Wśród nieznanego im świata są zdani wyłącznie na siebie. Z początku nawet zacięta rywalizacja krasnoluda Gimliego i elfa Legolasa zamienia się we wzajemny szacunek i ostatecznie w nierozerwalne do samego końca braterstwo.
Główny bohater Frodo, będący małym niziołkiem, żyjącym w spokojnej wiosce wśród własnego plemienia, nie był świadomy otaczającego go świata, dopóki nie zgodził się na wyprawę w celu zniszczenia zła. Gdy Frodo wraz z Samem - jego ogrodnikiem, zostają zmuszeni do opuszczenia drużyny, mogą polegać wyłącznie na sobie. Okres ten zbliża ich do siebie, a młode, naiwne chobbity stają się odpowiedzialnymi i rozsądnymi, udowadniając swoją dojrzałość męstwem, odwagą oraz wielkim poświęceniem dla bliźniego.
Metaforycznie pielgrzymkę bractwa odczytać możemy jako wspólne dążenie do wyznaczonego sobie celu. Pomimo wszelkich trudności, czy cierpienia, ludzie dążąc do czegoś zostaną wzbogaceni w wiele istotnych wartości, których mogliby nie nabyć żyjąc bez jakichkolwiek ambicji.
Kolejnym utworem, przedstawiającym ten motyw jest „Mały Książę” autorstwa Antoine de Saint-Exupery'ego. Książka często nazywany fantastyczną powieścią filozoficzną, zawiera wiele wartościowych prawd np. słowa chłopca:” Idąc prosto przed siebie nie można zajść za daleko…”. Tutaj także pielgrzymka odgrywa istotną rolę. Tytułowy bohater - Mały Książę, żyjący na małej planecie, poznaje różę. Kwiat okazuje się być dumny i kapryśny. Mimo to, bohater codziennie opiekuje się rośliną, stopniowo przywiązując się do niej. Pewnego dnia róża okłamuje Małego Księcia. Chłopiec traci do niej zaufanie i postanawia wyruszyć w podróż. Jego głównym celem jest spotkanie prawdziwego przyjaciel oraz poznanie innych światów, które go otaczają.
Symbolicznie, podróż Małego Księcia możemy rozumieć jako dążenie dziecka do poznania świata, a w szczególności żucia ludzi dorosłych, których zachowanie oraz rozumowanie ukazane są w utworze w sposób bardzo komiczny, dowodząc często ich niedorzeczności i dziwactwa. Chłopiec zauważa wiele wartości negatywnych takich jak pycha, żądza władzy czy materializm.
Bohater docierając w końcu do Ziemii, spotyka lisa. Dzięki stworzeniu Mały Książe poznaje co to przyjaźń i jej zasady. Dowiaduje się, że należy ją szanować oraz pielęgnować. Trzeba być także cierpliwym, gdyż przyjaciele muszą spędzić ze sobą dużo czasu żeby stać się sobie bliscy. Przyjaźń to również poświęcenie i odpowiedzialność za drugą osobę.
Bohater uświadamia sobie także, że jego róża nie jest zwykłym kwiatem spośród tysiąca innych. Jej wyjątkowość przejawia się w trosce i czasie jaki Mały Książę poświęcił dla rośliny. Przywiązanie do róży skłania go ostatecznie do powrotu na swoją planetę.
Kolejnym wizerunkiem jaki będę teraz omawiać jest tułaczka. Jej bardzo wyraźny obraz zauważyć możemy w zbiorze opowiadań o wiedźminie zatytułowanym „Ostatnie życzenie”, autorstwo wybitnego polskiego pisarza fantasty - Andrzeja Sapkowskiego. W książce zostaje nam ukazana postać mężczyzny Geralta, który na skutek mutacji jakim byt poddanny, zostaje wiedźminem, czyli wyszkolonym wojownikiem walczącym z potworami w celu obrony gatunku ludzkiego.
Wędrówka w tym przypadku jest przedstawiona jako element bezpośrednio związany z zawodem wiedźmińskim. Geralt, by móc zarobić na swoje życie, musi podróżować z jednego krańca świata na drugi i wykonywać zlecone mu zadania, związane z zabijaniem groźnych stworzeń. Mimo, iż celem bohatera jest ochrona ludzi, sam wojownik nie posiada własnego domu, bądź miejsca gdzie mógłby się czuć bezpiecznie. Często jest wyśmiewany i pogardzany. To właśnie niechęć ludzka czyni z jego życia ciągłą włóczęgę. Tułaczka wiedźmina widoczna jest także na płaszczyźnie metaforycznej. Przeznaczeniem bohatera było stać się wiedźminem, jednak on sam pragnie być kimś innemu żyć jak zwykli ludzie. Jest zbłąkaną istotą, która nie potrafi odnaleźć samego siebie.
Innym utworem posiadającym element tułaczki jest „Calineczka”, baśń stworzona przez Jana Chrystiana Andersena. Tytułowa bohaterka zostaje skazana na bezcelową wędrówkę z przyczyn całkowicie od niej niezależnych. Niczemu nie będąc winna zostaje porwana ze swojego domu przez ropuchę, chcącą wydać Calineczkę za maż za wstrętnego syna. Mimo, iż udaje jej się uciec, po raz kolejny zostaje porwana, tym razem przez chrabąszcza. Kiedy dziewczynka ostatecznie zostaje porzucona i musi radzić sobie sama, prawie umiera z zimna. Na szczęście stara mysz polna pozwala jej zamieszkać u siebie. Tam niestety znowu zmuszana jest do związku ze ślepym kretem, mieszkającym w pobliżu nory. Przez przypadek dowiaduje się o rzekomo martwej jaskółce leżącej w podziemiach. Dziewczynka posiadająca dobre serce, opiekuje się ptakiem, który nieoczekiwanie wraca do zdrowia. Dzięki pomocy jakiej Calineczka udzieliła ptaku, stworzenie zabiera dziewczynkę do ciepłych krajów. Tam bohaterka poznaje pięknego księcia duszków leśnych i zgadza się wyjść za niego.
Tułaczka dziewczynki symbolizuje życie dziecka, które na początku swojej drogi jest niewinne i nieświadome wszelkich zagrożeń. Dziecko takie, bardzo często wykorzystywane przez inne osoby świadome jej niewiedzy, doświadcza cierpienia i uczucia nieszczęścia.
W baśni możemy doszukać się także ukrytej prawdy. Clineczka w zamian za dobro i miłość jakie ofiarowała jaskółce, poznała ostatecznie co to prawdziwe szczęście wśród bliskich jej osób. Jest to przesłanie, iż człowiek za swoją dobroć zawsze zostanie nagrodzony na końcu swojej drogi, która często bywa trudna i niebezpieczna.
Ostatnim wizerunkiem jakim się zajmę jest ucieczka. Chciałbym zacząć od stwierdzenia, iż w rzeczywistości cała literatura fantastyczna jest jedną wielką ucieczką od rzeczywistości. Zjawisko to nazywamy eskapizmem, oderwaniem się od spraw codziennego świata w celu odnalezienia spokoju i chwili beztroski.
Sam motyw ucieczki spotkać możemy w literaturze Stephena Kinga. Idealnym przykładem może być horror tegoż autora zatytułowany „Podpalaczka”.. powieść na początku opowiada historię dwojga młodych ludzi Vicky i Andiego, którzy chcąć zarobić trochę pieniędzy, zgadzają się poddać nieznanemu eksperymentowi. Zaaplikowane im substancje powodują pojawienie się nadprzyrodzonych zdolności takich jak telekineza vzy dominacja umysłowa nad innymi ludźmi. Incydent ten zbliża do siebie kobietę i mężczyznę, którzy ostateczniebierą ślubl Prowadząc spokojne życie, nie mają świadomości, że są pod stale obserwowani przez specjalne, tajne służby o nazwie SKLEPIK. Gdy małżeństwu rodzi się dziewczynka, okazuje się, że ona także posiada niezwykłą zdolność. Jest nią pirokineza, czyli umiejętność wzniecania ognia wyłącznie za pomocą siły umysłu. To właśnie to dziewczynka o imieniu Charcie jest główną bohaterką - tytułową podpalaczką. Gdy osiąga wiek ośmiu lat, służby specjalne postanawiają interweniować i przeprowadzić badania na Charcie. Vicky zostaje zabita, a Andy razem z córką muszą uciekać przed nieludzką organizacją. Ich zachowanie jest instynktowne. Oboje świadomi są wielkiego zagrożenia ze strony agentów. Możemy doszukać się tutaj głębszego sensu ich działania. Ucieczka ojca z dzieckiem w tej sytuacji symbolizuje sprzeciw. Protest ludzi o niezwykłych zdolnościach, którzy nie zgadzają się na zniewolenie oraz wykorzystanie. Dlatego właśnie podejmują obronną walkę z nieprzyjacielem. Podczas szaleńczej ucieczki ojciec głównej bohaterki ginie, a sama dziewczynka poznaje prawdę o świecie pełnym zła i ludzi, którym nigdy już nie zaufa. Osamotnienie spowodowane utratą rodziców nie załamuje jej jednak, ale czyni bardziej dojrzałą i odpowiedzialną za swój los.
Drugim utworem przedstawiającym omawiany motyw jest „Raport mniejszości” - opowiadanie scence-fiction autorstwa Philipa Knfreda Dicka. Z treści wynika, że akcja dzieje się w 2054 roku w Waszyngtonie, gdzie problem przestępczości został raz na zawsze rozwiązany. Niedoszłych morderców aresztuje się zanim popełnią zbrodnią. Specjalny wydział policji zatrzymuje ich na podstawie wskazówek trzech jasnowidzów. Głównym bohaterem thrilleru jest Jon Anderton, szeg wydziału i gliniarz doskonały, zagorzały zwolennik, a także współtwórca systemu. Wszystko zmienia się na skutek nieprzewidzianego wypadku. Maszyna wypisująca nazwiska niedoszłych zabójców, wyrzuca imię bohatera. John przekonany o swojej niewinności i podejrzewający spisek zorganizowany przeciwko niemu, zostaje zmuszony do ucieczki, gdyż jest to jedyny sposób, by móc udowodnić własną rację. Ukrywając się przed prawem, które sam stworzył, Anderton zmienia swoją tożsamość i próbuje gromadzić odpowiednie dowody, mogące zaprzeczyć wszelkim oskarżeniom. Na końcu opowiadania okazuje się, że stworzony system posiada defekt, a ucieczka bohatera jest symbolem sprzeciwu wobec niesprawiedliwości systemu.
Moją prezentację chciałbym zakończyć przywołaniem wybitnego dzieła fantasy Urszuli Le Guin, zatytułowanego „Czarnoksiężnik z archipelagu”. Zdecydowałem się na tą powieść, gdyż posiada ona wszystkie trzy omawiane wizerunki wędrówki.
Utwór opowiada nam historią młodzieńca o imieniu Ged, który ze zwykłego syna kowala, staje się potężnym czarodziejem. Jego wędrówkę możemy podzielić na trzy etapy. Na początku obserwujemy tułaczkę bohatera, przejawiającą się w trudnościach z odnalezieniem samego siebie, swego przeznaczenia czy powołania. Kolejnym etapem jest ucieczka przed Cieniem, symbolizującym ludzki strach, niewiedzę, ale także pierwotne zło. Ostatnia część to pielgrzymka bohatera w celu pokonania własnych słabości, Ged odnajdując Cieć i jednocząc się z nim, przezwycięża tym samym strach jaki w nim istniał oraz ciemną stronę swojej duszy.
Podsumowując: Treści jakie przywołałem w czasie realizacji mojego tematu dowodzą, że literatura fantastyczna posiada wiele rodzajów wędrówki, ukazując jej różne przyczyny, skutki, a także role jakie odgrywa. Co więcej ,fantastyka nie traktuje podróży wyłącznie w sensie dosłownym, ale w przeważającej części posiada również płaszczyznę metaforyczną odnoszącą się do głębszej, duchowej strony samego człowieka.
W każdym z utworów, jakie przedstawiłem, wędrowanie jest istotnym elementem ludzkiego życia, pomagającym kształtować swój światopogląd oraz charakter. Umożliwiając poznanie takich wartości jak przyjaźń, braterstwo, poświęcenie czy odwaga. Zachowania jakie człowiek nabywa podczas podróży stają się wielką korzyścią dla dalszego ludzkiego życia.