ZBOŻA:
średni plon: 3-5 t/ha
ozime - wysiewane jesienią; muszą przejść okres jarowizacji, żeby w następnym roku wydać plon;
struktura zasiewów - udział poszczególnych gatunków zbóż w strukturze zasiewów;
plon główny: ziarno
plon uboczny: słoma, plewy
Krajowy bilans ziarna zbóż: pasza (58.6%), spożycie (22%), cele przemysłowe (4,1%), materiał siewny (3%), straty (5%), eksport (0,4%)
Zawartość składników: skrobia (60-73%), białko (10-12%), tłuszcz surowy (2-4%), popiół surowy (2%), włókno surowe (nieoplewione 2,5%, oplewione 4-9%), sucha masa (88%)
Białko zbóż ma niską zawartość biologiczną - zawiera mało lizyny i treoniny. Zawiera znaczną ilość witamin z grupy B i witaminy E. Brakuje witamin D i A.
Fazy rozwojowe: 1. kiełkowanie 2. wschody 3. krzewienie 4. strzelanie w źdźbło 5. kłoszenie i kwitnienie 6. dojrzewanie
Kiełkowanie: przy odpowiedniej wilgotności; pojawiają się korzonki nasienne w liczbie charakterystycznej dla gatunku (jęczmień 5-8, pszenica 3-5, żyto 4, owies 3-4); pojawienie się kiełka - wyrasta z tego samego miejsca co korzonki u nieuplewionych, u oplewionych wyrasta po przeciwnej stronie; kolor pochewki (pszenica - zielony, żyto - antocyjanowy); pojawia się pierwszy listek właściwy; pojawiają się następne listki - faza krzewienia; zawiązuje się węzeł krzewienia - wyrastają z niego pędy boczne i system wtórny korzeni wiązkowych; ilość pędów bocznych zależy od: gatunku, wilgotności, nawożenia, miejsca ile ma roślina; najsilniej krzewi się jęczmień, żyto; jęczmień i żyto krzewią się jesienią; strzelanie w źdźbło - pojawiają się kolejne międzywęźla;
Budowa morfologiczna: pszenica - języczek krótki, uszka urzęsione; żyto - języczek krótki, uszka małe, zasychają; jęczmień - języczek krótki, uszka duże, obejmują źdźbło; owies - długi języczek, brak uszek; pszenżyto - antocyjanowe uszka;
Kwiatostan: kłos, wiecha (owies); pszenica - bezostna, żyto, pszenżyto, jęczmień - oścista;
Owoc: ziarniak;
Wymagania cieplne zbóż podstawowych: temperatura kiełkowania +1-3st; młode rośliny zbóż jarych znoszą do -6st; mrozoodporność zbóż ozimych: żyto -25st (bez pokrywy śnieżnej), pszenica, pszenżyto -18st, jęczmień -13st;
Wymagania cieplne zbóż ciepłolubnych: temperatura kiełkowania +8-10st, młode rośliny znoszą do -2st, temperatura optymalna w dalszym okresie wegetacji 22st;
Wymagania wodne zbóż ozimych: duże->małe pszenica, jęczmień, pszenżyto, żyto
Wymagania wodne zbóż jarych: duże->małe owies, gryka, pszenica, kukurydza, jęczmień, pszenżyto, proso;
Brak wody w fazie strzelania w źdźbło najbardziej wpływa na rośliny.
Ilość wiesiewu zależy od: intensywności krzewienia, rodzaju gleby, terminu siewu, przedplonu, stosowania reterdentów;
Ilość nasion na 1m2: 300-500
Ilość wysiewu kg/ha: 150-250
Iw=m.t.n.*l.r.m./ZK
Iw - ilość wysiewu, m.t.n. - masa tysiąca nasion, l.r.m. - liczba roślin na 1m2, ZK - zdolność kiełkowania
Możliwości wykorzystania ziarna kukurydzy:
ZIARNO:
- pasza
- przemysł (browarnictwo, gorzelnictwo, produkcja olei),
- konsumpcja: bezpośrednia; płatki, kasza, otręby, odżywki, mąka,
Pastewne wykorzystanie: zielonka; kiszonka łodyg, liści, kolb; ziarno: suszenie, kiszenie; CCM - kiszonka z całych rozdrobnionych kolb; susz łodygi, liści, kolb.
Wykorzystanie kukurydzy w 2030r: produkcja energii 15%, przemysł 20%, spożycie 20%, pasza 45%.
Wczesność mieszańców kukurydzy wg klasyfikacji FAO: wczesne FAO do 200, średnio-wczesne 200-240, średnio-późne 250-290, późne powyżej 290.
Najlepsze obszary do uprawy kukurydzy w Polsce: południowo-zachodni, południowo-wschodni.
Ilość wysiewu jest uzależniona od parametru materiału siewnego.
MOTYLKOWE DROBNONASIENNE:
najliczniejsza roślina okrytozalążkowych - 18 tyś. gatunków; najczęściej rośliny zielne, w strefie tropikalnej drzewiaste; prowadzą symbiozę z Rhizobium - wiążą azot cząsteczkowy, przetwarzają go na formę amoniakalną; jest w nich dużo białka, zostawiają dobre stanowisko dla następnych roślin; na drodze biologicznej wytwarzane jest więcej azotu niż jest produkowane; wpływają na strukturę gruzełkowatą gleby; w prawidłowym płodozmianie motylkowe 20-50%, a w Polsce aktualnie do 5%; na odłogach: przemysłowe i motylkowe.
Użytkowanie roślin motylkowych drobnonasiennych:
- zielonka (bezpośrednie skarmianie, siano, susz, kiszonka),
- nasiona (materiał siewny).
Skład chemiczny zielonki w % suchej masy (w fazie zakwitania): białko ogólne 18%, włókno surowe 27%, popiół surowy 10%, wit. B, C, D, K, A.
Wartość pokarmowa zmienia się zależnie od fazy wegetacji roślin. W miarę starzenia się roślin maleje zawartość białka, tłuszczu, witamin i karotenu, natomiast wzrasta zawartość włókna. Zawartość białka oraz jest strawność są wyższe w fazach poprzedzających kwitnienie niż w fazach późniejszych.
System korzeniowy: korzeń palowy z dobrze rozwiniętymi przybyszowymi;
- 2-6 metrów: lucerna mieszańcowa, esparceta, koniczyna czerwona, komonica
- 60-80cm max 1,5m: koniczyna biała
szyjka korzeniowa: znajdują się w niej pączki śpiące roślin wieloletnich i wielokośnych; gromadzone są w niej cukry proste i dzięki temu nie wymarza, korzenie kurczą się i wciągają ją.
Łodyga: wysoka, sztywna;
niskie rośliny: k. biała, komonica, przelot;
wysokie rośliny: lucerna mieszańcowa, nostrzyk, esparceta, inkarnatka, k. czerwona;
sztywne: lucerna mieszańcowa, inkarnatka;
delikatne: komonica, k. biała, k. biało-różowa;
Liście: trójlistki (koniczyna, lucerna, nostrzyk), pierzaste (seradela, esparceta, przelot, komonica),
Kwiat: grzebiecisty
- grona: lucerna, nostrzyk, esparceta, seradela,
- główka: koniczyna, komonica, przelot,
Owoc: strąk: wielonasienny (lucerna, seradela, komonica), 1, 2, 3-nasienny
Motylkowe kiełkują epigenicznie. Następnie pojawia się pojedynczy listek.
k. czerwona: ma trójlistki - wydłużone, bez ząbkowania, omszone, charakterystyczna podkówka - rys na liściu;
k. biała: liście sercowate, rys na liściu, brzegi ząbkowane;
k. perska: bez rysunku, wydłużone, ząbkowane, z wyrazistym unerwieniem;
inkarnatka: sercowate, wyraźnie unerwione, owłosione;
k. biało-różowa: unerwiona, ząbkowana:
lucerna: środkowy listek na dłuższym ogonku, ząbkowane na końcu;
nostrzyk: środkowy listek na dłuższym ogonku, cała ząbkowana;
komonica: liście z 5 blaszek;
przelot: pierzaste, listek na górze jest większy od pozostałych, na gleby lekkie, owłosiona;
Kwiatostan: główka - największa u czerwonej 100 płatków;
czerwona: kwiatki barwy różowe, wysokie plony;
biało-różowa: od dołu różowa, góra biała; duże wymagania wodne i glebowe; nieduże plony;
biała: niska, nie nadaje się do koszenia;
inkarnatka: krwiste, wydłużone główki; wrażliwa na mróz; składnik mieszanek w międzyplonach ozimych;
k. perska: najmniejsze kwiatostany 20 kwiatków; bladoróżowa; jednoroczna; formy jare; ciepłolubna; szybkie tempo wzrostu; mała zawartość suchej masy;
grono: lucerna mieszańcowa: niewielka liczba dużych kwiatków fioletowych lub żółtych z fioletowym odcieniem;
lucerna chmielowa: jednoroczna; wsiewka poplonowa; kwiatostan mocno wydłużony;
grono luźne: nastrzyk: biały lub żółty; sztywna łodyga; na gleby lekkie;
komonica: luźna główka; żółte kwiatki; niewielka ilość;
przelot: zbita główka; puszysto owłosiona;
esparceta: na gleby zasadowe; silne korzenie; do płodozmianów przeciwerozyjnych; luźne grono; kwiaty różowe; strąki 1-nasienne;
seradela: jednoroczna na gleby lekkie; wsiewka poplonowa; strąki wielonasienne; delikatne łodygi; lekko owłosiona;
Nasiona z wiekiem ciemnieją i tracą połysk. Mrozoodporność spada z wiekiem. Wysokie wymagania wodne: perska, czerwona, seradela, lucerna mieszańcowa.
Sposoby siewu: siew w roślinę ochronną.
roślina ochronna: krótki okres wegetacji, małe wymagania wodne, nie powinna wylegać, zacieniać siewki, pogarszać warunków fitosanitarnych np. jęczmień, żyto - mieszanki zbożowo-strączkowe na zielonkę, owies na zielonkę.
1. RO - wczesna wiosna - 3/III-3/IV
2. BRO - wczesna wiosna - 3/III-3/IV; późna wiosna - V; siew letni - 25 VI - 31VII
Drobnonasienne bywają wysiewane z trawami - pasza urozmaicona. Motylkowe można dłużej użytkować. Trawy mogą pobierać azot. Stanowisko po mieszance motylkowe-trawy jest bardzo dobre.
Wysiew: biała 8kg, lucerna mieszańcowa 20kg, seradela 40kg. Wymagają żyznych stanowisk po okopowych na oborniku.
MOTYLKOWATE GRUBONASIENNE: wiążą azot cząsteczkowy, budowa grzbiecista kwiatu, zebrane w grona lub pojedyncze; owoc strąk;
Cel uprawy:
-zielonka (bezpośrednie skarmianie, siano, kiszonka),
-zielony nawóz,
-nasiona (materiał siewny, pasza, konsumpcja, przemysł)
Soja wykorzystywanie:
-spożywcze: nasiona konserwowane,
-przemysłowe: oleje, mleczko sojowe, pasztet, kotlety,
-pastewne: koncentraty pasz wysokobiałkowych,
-farmaceutyczne: źródło lecytyny, witamin, soli mineralnych.
Skład chemiczny: białko ogólne 20-45%. Wyższa wartość biologiczna od białka zbóż: zawiera więcej lizyny i treoniny; niedostateczna zawartość metioniny, cystyny i tryptofanu. Zielonka zawiera 18-20% białka w suchej masie.
Korzeń: palowy z mniej lub bardziej rozgałęzionymi korzeniami bocznymi: łubin 1,5-2m, groch 1,2-1,5m, soja 50-80cm.
Łodygi: sztywne: łubin, bobik, soja; wiotkie: wyka, groch.
Rośliny podporowe: zbożowe (owies, jęczmień), inne strączkowe, słonecznik.
Liście: dłoniasto-palczaste: łubin; trójdzielne: soja; pierzaste: wyki;
Kwiaty: pojedyncze: groch, wyka siewna; grono: pozostałe. Kwiaty kwitną nierównomiernie. Najpierw w dolnej części, później w górnej.
Kiełkowanie epigeniczne: łodyżka podliścieniowa rozwija się szybciej niż nadliścienowa np. łubin, soja. Siew na 3-4cm.
Kiełkowanie hipogeniczne: pierwsza pojawia się łodyżka nadliścieniowa, łodyżka zostaje w glebie np. groch, bobik, wyka. Siew na 6-8cm.
Fazy rozwoju: 0. kiełkowanie 1. rozwój liści 2. rozwój pędów bocznych 3. wzrost 5. rozwój kwiatostanu 6. kwitnienie 7. rozwój strąka i nasion 8. dojrzewanie 9. zamieranie
Łubin żółty: regulowane kwiatostany.
Łubin wąskolistny: kwiaty niebieskie, białe.
Antocyjanowa plamka na przylistkach - pastewne. Bobik może mieć 1, 2 lub 3 pary listków.
Kiełkowanie: 2-4st soja 10-12st.
Młode rośliny znoszą do -5st, soja do -2st. Wymagają intensywnego nasłonecznienia. Mało odporne na przymrozki jesienne. Bardzo duże wymagania wodne ma bobik, duże ma wyka jara, małe ma łubin żółty i wyka ozima. Pozostałe mają średnie wymagania wodne. Okresem krytycznym względem wody jest faza kwitnienia, pąków kwiatowych w okresie dojrzewania nasion. Nadmiar wody działa niekorzystnie.
Plon: nasion 2t/ha, zielonej masy 15-30t/ha.
Kiszonki: zboża 50-75% zalecanej normy, strączkowe 25-50%. Zmniejsza się ryzyko wylegania, równomiernie dojrzewają, mogą korzystać z azotu, lepiej dostosowują się do warunków środowiska. Większa jest zdrowotność mieszanek.
PASTWNE NIEMOTYLKOWE
Kapusta pastewna: na pszenne i żytnie bardzo dobre; duże wymagania wodne; odporna na niskie temperatury (do -15st); najwyższe możliwości plonowania; zawartość białka w liściach ponad 20%, w łodygach 15-18%.
Gorczyca biała: na średnie gleby; szybkie tempo wzrostu (na pasze po 6tyg.); nadają gorzki posmak;
Słonecznik: roślina oleista; roślina podporowa dla strączkowych; na wszystkie rodzaje gleb; odporny na susze; ciepłolubny;
Facelia: na gleby lekkie; odporna na suszę; szybkie tempo wzrostu (na zielonkę po 40 dniach); ma właściwości mlekopędne; zawiera sporo soli mineralnych.
W uprawie na zielonkę:
-międzyplon ozimy: rzepak ozimy, rzepik ozimy;
-międzyplon ścierniskowy: rzepak, rzepik, rzodkiew oleista, gorczyca biała;
Cele uprawy: pasza, nawóz.
Słonecznik: na bezpośrednie skarmianie (zbiór przed kwitnieniem), na kiszonkę (w fazie żółtego koszyczka)
ROŚLINY PRZEMYSŁOWE: oleiste, włókniste, specjalne.
Zawartość tłuszczu: soja 17-26%, rzepak 46-48%, rzepik 43-44%.
rzepak: najważniejsza roślina klimatu umiarkowanego; wysokie wymagania glebowe;
rzepik: niższe wymagania niż rzepak;
lnianka: gleby lekkie, słabe i bardzo słabe;
konopie: bardzo żyzne;
len: żytni bardzo dobry i dobry;
Znacznie rośli oleistych:
1. oleje do celów: a) spożywczych (oleje, margaryny), b) technicznych (wyk. w przemyśle mydlarskim, chemicznym, hutniczym);
2. znaczenie przyprawowe (gorczyca - musztarda);
3. znaczenie lecznicze (len - siemie lniane);
4. materiał siewny;
Słoma: przemysł meblarski, papierniczy.
Uprawa na zielonkę: pasze, w plonie wtórnym, w międzyplonie ozimym.
Rzepak ozimy: wysiew 10-25 VIII; mrozoodporny do -15st bez okrywy śnieżnej; ryzykowna jest uprawa na wschód od Wisły; powinien być uprawiany w rejonach opadów 500-700mm; wrażliwy na brak opadu na początku wegetacji do końca kwitnienia;
Typowe odmiany rzepaku:
-tradycyjne: zawierają 45-50% kwasu erukowego; wykorzystywane do celów przemysłowych: smary, detergenty;
-bezerukowe: odmiany jednozerowe „0”; śladowe zawartości kwasu erukowego (0-2%); został on zastąpiony kwasem oleinowym i linolowym;
-podwójnie ulepszone: odmiany dwuzerowe „00”; śladowe zawartości kwasu erkuowego i obniżona zawartośc glukozynolanów pogarszających jakość pastewną śruty poekstrakcyjnej; wykorzystywany na oleje jadalne i biopaliwo;
Charakterystyka: liście dolne pokryte nalotem woskowym, lancetowate, bezogonkowe; kwiatostan grono; owoc łuszczyna; liście górne bezogonkowe, lancetowate;
Obsada: jesień 80-120 roślin/m2; wiosna od 50szt/m2.
Ilość wysiewu: 4-8kg/ha.
Rozstawa rzędów: w szerokie rzędy 35-45cm, w wąskie rzędy 22-25cm.
Głębokość wysiewu: 1-2cm.
Plon: 2-3t/ha.
Fazy rozwoju: 0. kiełkowanie 1. rozwój liści 2. rozwój pędów bocznych 3. rozwój pędu głównego 5. rozwój pędów kwiatowych 6. kwitnienie 7. rozwój owoców 8. dojrzewanie 9. zamieranie
Len oleisty: wskazywany na grunty odłogowane.
ROŚLINY OKOPOWE:
-bulwiaste
-korzeniowe (przemysłowe, pastwne)
burak cukrowy: gleby bardzo żyzne;
burak pastewny: gleby bardzo żyzne;
ziemniak: gleby słabe
spożycie: 130kg/rok (12-13% przetwory)
145 tys. ton skrobi - kwota produkcyjna
spożywczy 51%, papierniczy 31%, farmaceutyczny 12%, inne 5%, paszowe 1%
Fazy rozwojowe ziemniaka: 0. kiełkowanie, 1. rozwój liści, 2. rozwój pędów bocznych na pędzie głownym, 3. wzrost pędów (zakrywanie międzyrzędzi), 4. zawiązywanie bulw, 5. rozwój kwiatostanu, 6. kwitnienie, 7. rozwój owoców, 8. dojrzewanie owoców i nasion. 9. zamieranie
Sucha masa: ziemniak 23,7%, burak cukrowy 25,5%, burak pastewny 12-18%, marchew pastewna 12%, brukiew pastewna 8-11%, rzepa 6-8%.
Grupy użytkowe: odmiany jadalne (na bezpośrednie spożycie, na zaopatrzenie jesienno-zimowe, do przetwórstwa spożywczego), odmiany skrobiowe (dla przemysłu, do przetwórstwa spożywczego, na paszę).
Ziemniak wysadza się w glebę o temperaturze 8-10st (jak zakwita mniszek lekarski). Preferuje klimat umiarkowany. Temperatura 16-18st. Na początku okresu wegetacji nie ma dużych wymagań wodnych. Od początku zawiązywania pąków do końca kwitnienia ma duże wymaganie wodne
Rozstawa przy ziemniaku: 62,5, 67,5, 75,0.
Korzeń buraka cukrowego: klinowaty, biały, głowa wystaje nad glebę;
Korzeń buraka półcukrowego: klinowaty, biały, 1/11 korzenia
Korzeń buraka pastewnego: klinowaty, owalny, palcowy, biały, żółty, pomarańczowy, czewony, ½-3/4 korzenia
Owoc: torebka
wymagania klimatyczne: ziemniak temp kiełkowania 8-10st, duże potrzeby wodne podczas zawiązywania bulw, wrażliwy na wiosenne i jesienne przymrozki;
burak: wysokie wymania cieplne; najszybsze wschody przy temp.10st; wysokie wymagania wodne w okresie wschodów i w okresie intensywnego gromadzenia suchej masy (lipiec-sierpien);
ziemniak i burak to rośliny dnia długiego;
obsada: ziemniak: 4-6 roślin/m2; burak: 8szt/m2;
plon; ziemniak 10-35; burak 20-40;
norma wysiewu: ziemniak: 1,5-2,5 t/ha; burak 25-30 kg/ha wielokiełkowe, 12 jednokiełkowe;
przedplony dla okopowych: buraki cukrowy: z obornikiem: zboża, bez obornika: ziemniak; inne korzeniowe: z obornikiem zboża; bez obornika - ziemniaki motylkowate; ziemniak - z obornikiem - zboże, bez obornika - strączkowe, motylkowe, poplony ozime;
odmiany ziemniaka:
1.jadalne: b.wczesne (zbiór po 60-80 dniach); wczesne (zbiór po 100 dniach); średnio-wczesne (zbiór po 120); średnio-późne (zbiór po 120-140 dniach); późne (po 160 dniach);
2.skrobiowe - średnio-wczesne, wczesne, późne;
rodzaj materiału siewnego buraka: kłębki wielonasienne, kłębki genetycznie jednokiełkowe, kłębki mechanicznie jednokiełkowe;
fazy rozwojowe: 0. kiełkowanie 1. rozwój liści 3. rozwój rozety 4. wzrost korzenia (organów wegetatywnych rośliny przeznaczonych do zbioru);