Prawne formy ochrony krajobrazu
Krajobraz to synteza środowiska przyrodniczego, kulturowego i wizualnego (Żarska, 2001).
Krajobraz tworzy całość przyrodniczo - kulturową.
Stanowi syntezę czterech rodzajów postrzeganej przestrzeni :
1.Trwałej (np. rzeźba, zabudowania, użytkowanie terenu).
2.Półtrwałej (zmieniającej się w ciągu roku).
3.Nietrwałej (epizodycznej).
4.Przestrzeni kontaktów (dystansów) międzyludzkich i międzyprodukcyjnych.
W ustawie o ochronie przyrody z 2004 roku walory krajobrazowe rozumiane są jako:
„wartości ekologiczne lub kulturowe obszaru oraz związane z nim rzeźba terenu, twory i składniki przyrody, ukształtowane przez siły przyrody lub działalność człowieka”.
Krajobraz w prawie polskim jest rozumiany szeroko, uwzględnia środowisko przyrodnicze, kulturowe i wizualne.
Forman i Gordon (1986) wskazują na trzy główne charakterystyki krajobrazu, bardzo istotne z punktu widzenia kształtowania i ochrony krajobrazu:
Struktura krajobrazu, czyli przestrzenne relacje między jednostkami krajobrazowymi (m.in. rozmieszczenie ekosystemów, gatunków, dystrybucja energii i materii).
Funkcjonowanie, czyli interakcja między przestrzennymi jednostkami krajobrazu (przepływ materii i energii, migracje organizmów).
Zmienność, czyli przekształcenia struktury i funkcji układu jednostek ekologicznych w czasie.
Rodzaje krajobrazu
W zależności od stopnia przekształcenia stosunków naturalnych w środowisku przyrodniczym wyróżnia się następujące rodzaje krajobrazu:
Pierwotny - zachowany tylko w niektórych obszarach, a w naszych warunkach geograficznych już bardzo rzadko, odznacza się zachowaniem nie naruszonej przez człowieka równowagi biologicznej i ma zdolność samoregulacji.
Naturalny - występujący na obszarach pozostających pod wpływem działalności człowieka, która nie spowodowała istotnych zmian naruszających zdolność samoregulacji.
Kulturowy - najczęściej spotykany, jest właściwy dla obszarów będących pod wpływem intensywnej gospodarki człowieka, w którym występują zmiany w układzie warunków naturalnych i elementy przestrzenne stworzone przez człowieka.
W krajobrazie kulturowym naruszenie naturalnej zdolności do samoregulacji, cechującej fitocenozę (wspólnota życia i warunków fizyczno-geograficznych), pociąga za sobą konieczność stosowania odpowiednich zabiegów ochronno-pielęgnacyjnych, niezbędnych do utrzymania równowagi.
Zdewastowany - występujący na obszarach o silnym rozwoju przemysłu i urbanizacji, będącym terenem eksploatującej przyrodę działalności człowieka, która doprowadziła do zniszczenia naturalnego układu warunków. Uwidacznia się to zniekształceniem ilościowym i jakościowym jednego lub więcej składników krajobrazu, w którym dominującą rolę spełniają elementy wprowadzone przez człowieka.
Ochrona, kształtowanie i pielęgnacja krajobrazu (uprawa krajobrazu)
Przez ochronę, kształtowanie i pielęgnacje krajobrazu należy rozumieć świadome oddziaływanie na krajobraz w kierunku zachowania jego cech naturalnych lub w razie potrzeby przywracanie mu poprzez odpowiednie zabiegi właściwości zapewniających utrzymanie równowagi biologicznej w środowisku przyrodniczo-geograficznym.
Ochrona krajobrazu
Ochrona krajobrazu jest to działanie w krajobrazie otwartym, niezabudowanym bądź zawierającym elementy budowy, jednakże zharmonizowane z krajobrazem, stosunkowo mało zmienionym przez człowieka. Ochrona krajobrazu zmierza przede wszystkim do zachowania w stanie możliwie nie zmienionym naturalnych składników krajobrazu i utrzymania ich w układzie zapewniającym równowagę biologiczną. Wyraża się ona w przestrzeganiu zasad racjonalnego wykorzystania przez człowieka tego środowiska i ochroną przed zanieczyszczeniem i degradacją.
Ochrona krajobrazu w środowisku zmienionym przez gospodarkę polega na przeciwdziałaniu procesom, które zagrażają wyniszczeniem niektórych składników krajobrazu, np. lasów.
Ochrona krajobrazu nie oznacza jedynie tworzenia obszarów i obiektów chronionych na terenach o największych wartościach przyrodniczych, kulturowych i wizualnych.
Ochrona krajobrazu to także, i przede wszystkim, kształtowanie harmonijnego i pięknego krajobrazu na całym obszarze w skali lokalnej, regionalnej i kraju.
Należy dbać o krajobraz wszędzie, nie tylko na obszarach chronionych, realizować politykę ochrony krajobrazu spójną dla całego obszaru, uwzględniając uwarunkowania zewnętrzne.
Ochrona krajobrazu oznacza:
ochronę i kształtowanie środowiska przyrodniczego,
ochronę i kształtowanie środowiska kulturowego,
ochronę i kształtowanie środowiska wizualnego.
Ochrona krajobrazowa - zachowanie cech charakterystycznych danego krajobrazu.
Przy opracowaniu polityki i strategii ochrony krajobrazu powinno się w szczególności uwzględniać indywidualność krajobrazową obszaru, uwarunkowania wewnętrzne i zewnętrzne oraz stan krajobrazu i problemy ochrony.
Specyfika krajobrazu i występujące na danym obszarze problemy ochrony powinny być punktem wyjścia do sporządzenia koncepcji kształtowania krajobrazu.
Wówczas kształtowany krajobraz będzie zindywidualizowany i zachowa swój niepowtarzalny charakter, nie będzie krajobrazem nijakim.
Należy dążyć do zachowania i wydobycia (wzmocnienia) wartościowych cech krajobrazu - przyrodniczych, kulturowych i wizualnych - i poprawy krajobrazu na terenach dysharmonijnych i zdewastowanych.
Koncepcje ochrony krajobrazu powinny być częścią programów ochrony środowiska gmin, powiatów, województw, które są wymagane przez prawo ochrony środowiska.
Prawo ochrony środowiska z 2001 roku oraz ustawa wprowadzająca ustanawiają obowiązek opracowywania programów ochrony środowiska dla obszarów gmin, powiatów i województw. Częścią takiego programu może być studium ochrony krajobrazu, w którym krajobraz rozumiany jest jako całość przyrodniczo-kulturowa o swoistej fizjonomii.
STUDIUM
W studium szczególnie istotne jest przeprowadzenie analizy środowiska przyrodniczego, w tym struktury ekologicznej krajobrazu, analizy wybranych elementów środowiska kulturowego i środowiska wizualnego oraz waloryzacji krajobrazu.
Analiza struktury ekologicznej krajobrazu pozwala zidentyfikować najważniejsze struktury przyrodnicze na obszarze opracowania i określić ich funkcjonowanie, umożliwia wyznaczenie systemu przyrodniczego powiązanego ekologicznie z zewnętrznymi obszarami cennymi przyrodniczo.
Analiza wybranych elementów środowiska kulturowego umożliwia zidentyfikowanie ich charakteru, rozmieszczenia na obszarze opracowania, znaczenia w krajobrazie, warunków ekspozycji i potrzeb ochrony.
Analiza środowiska wizualnego pozwala na identyfikację charakteru walorów wizualnych, rodzaju najcenniejszych elementów, a także elementów niepożądanych w krajobrazie, ich rozmieszczenia na obszarze opracowania i potrzeby ich ochrony.
Waloryzacja krajobrazu ma na celu wskazanie obszarów o różnej wartości, a zwłaszcza obszarów najcenniejszych pod względem przyrodniczym kulturowym i wizualnym, kwalifikujących się do objęcia ochroną.
W studium ochrony krajobrazu jest opracowywana koncepcja ochrony krajobrazu, która zawiera takie elementy jak:
Strategiczne cele i kierunki kształtowania i ochrony krajobrazu.
Wyznaczenie systemu przyrodniczego obszaru z uwzględnieniem powiązań ekologicznych wewnętrznych i zewnętrznych.
Wyznaczenie przyrodniczych obszarów i obiektów chronionych.
Wskazanie najcenniejszych obszarów i elementów środowiska kulturowego oraz sformułowanie zasad ich ochrony.
Wskazania do kształtowania przestrzennej struktury obszarów leśnych.
Wskazania do kształtowania systemu zadrzewień śródpolnych w krajobrazie rolniczym.
Wskazania do kształtowania krajobrazu jednostek osadniczych.
Zasady ochrony środowiska wizualnego.
Sformułowanie wskazań dotyczących planowania przestrzennego i zarządzania.
Określenie pożądanych kierunków badań.
Harmonogram czasowy realizacji koncepcji ochrony krajobrazu.
Ochrona krajobrazu w Polsce
Podstawy prawne ochrony krajobrazu zawarte są w aktach prawnych dotyczących środowiska przyrodniczego i kulturowego, zawierających również odniesienia do środowiska wizualnego.
W artykule 5 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 roku jest zapisane :
„Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierują się zasadą zrównoważonego rozwoju”.
Polska jest jednym z pierwszych krajów Europy, w którym opracowano i przyjęto - jako oficjalny dokument rządowy - „Politykę ekologiczną państwa” (1991r).
W dokumencie tym został wyrażony stosunek państwa do problemów ochrony środowiska i ich rangi w krajowej polityce, a także wytyczony kierunek dla ustawodawstwa ekologicznego.
Od 1991 roku rozpoczęła się intensywna ekologizacja prawa polskiego.
Aktami prawnymi mającymi największe znaczenie dla ochrony i kształtowania krajobrazu, dotyczącymi bezpośrednio środowiska przyrodniczego, kulturowego i wizualnego, lub przynajmniej zawierającymi odniesienia do istotnych elementów krajobrazu są:
- Ustawa - Prawo ochrony środowiska z 2001 roku.
- Ustawa o ochronie przyrody z 2004 roku.
- Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 2003 roku.
- Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 roku.
- Ustawa o lasach z 1991 roku.
- Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych z 1995 roku.
- Ustawa - Prawo łowieckie z 1995 roku.
- Ustawa o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej z 1991 roku.
- Ustawa o rybołówstwie z 2004 roku.
- Ustawa o rybactwie śródlądowym z 1985 roku.
- Ustawa o Inspekcji Ochrony Środowiska z 1991 roku.
- Prawo geologiczne i górnicze z 1994 roku.
- Ustawa - Prawo budowlane z 1994 roku.
- Ustawa - Prawo wodne z 2001 roku.
- Ustawa o uzdrowiskach i lecznictwie uzdrowiskowym z 2005 roku.
- Ustawa o rolnictwie ekologicznym z 2004 roku.
Konwencje międzynarodowe
Rok 1968, w którym miała miejsce XXIII Sesja Zgromadzenia Ogólnego ONZ poświęcona globalnym problemom ochrony środowiska, oraz rok 1969, w którym ukazał się sławny Raport U'Thana „Człowiek i jego środowisko” - przyjmowane są jako początek narodzin światowego prawa ochrony środowiska.
Konwencje międzynarodowe mające istotne znaczenie dla ochrony krajobrazu:
- Konwencja ramsarska, Ramsar 1971 (Polskę obowiązuje od 1978 roku).
- Konwencja paryska - o dziedzictwie światowym, Paryż 1972 (Polskę obowiązuje od 1976 roku).
- Konwencja waszyngtońska, Waszyngton 1973 (Polskę obowiązuje od 1991 roku).
- Konwencja bońska, Bonn 1979 (Polskę obowiązuje od 1996 roku).
- Konwencja berneńska, Berno 1979 (Polskę obowiązuje od 1996 roku).
- Konwencja o różnorodności biologicznej, Rio de Janeiro 1992 (Polskę obowiązuje od 1995 roku).
- Światowa koncepcja sieci rezerwatów biosfery (UNESCO - MAB) 1970.
Formy ochrony krajobrazu
USTAWA
z dnia 16 kwietnia 2004 r.
o ochronie przyrody
Park narodowy
Park narodowy obejmuje obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1.000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe. Przez walory krajobrazowe rozumie się wartości ekologiczne, estetyczne lub kulturowe obszaru oraz związane z nim rzeźbę terenu, twory i składniki przyrody ukształtowane przez siły przyrody lub działalność człowieka.
Park narodowy tworzy się w celu zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, siedlisk zwierząt lub siedlisk grzybów.
Statut określający strukturę organizacyjną parkowi narodowemu nadaje Minister właściwy do spraw środowiska. Minister środowiska sprawuje nadzór nad parkiem. Utworzenie parku narodowego, zmiana jego granic lub likwidacja następuje na drodze rozporządzenia Rady Ministrów, które określa jego nazwę, obszar, przebieg granicy, otulinę.
Rezerwat przyrody
Rezerwat przyrody obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi.
Na obszarach graniczących z rezerwatem może być wyznaczona otulina.
Uznanie za rezerwat przyrody następuje na drodze rozporządzenia wojewody, które określa jego nazwę, położenie lub przebieg granicy i otulinę, jeżeli została wyznaczona, cele ochrony oraz rodzaj, typ i podtyp rezerwatu przyrody a także sprawującego nadzór nad rezerwatem.
Wojewoda na drodze rozporządzenia, za zgodą ministra właściwego do spraw środowiska i po zasięgnięciu opinii wojewódzkiej rady ochrony przyrody, może zmniejszyć lub zwiększyć obszar rezerwatu przyrody, zmienić cele ochrony, a w razie bezpowrotnej utraty wartości przyrodniczych, dla których rezerwat został powołany-zlikwidować rezerwat przyrody.
Park krajobrazowy
Park krajobrazowy obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju.
Na obszarach graniczących z parkiem krajobrazowym może być wyznaczona otulina.
Utworzenie parku krajobrazowego lub powiększenie jego obszaru następuje w drodze rozporządzenia wojewody, które określa jego nazwę, obszar, przebieg granicy i otulinę, jeżeli została wyznaczona, szczególne cele ochrony oraz zakazy właściwe dla danego parku krajobrazowego.
Likwidacja lub zmniejszenie obszaru parku krajobrazowego następuje w drodze rozporządzenia wojewody, po uzgodnieniu z właściwymi miejscowo radami gmin, z powodu bezpowrotnej utraty wartości przyrodniczych, historycznych i kulturowych oraz walorów krajobrazowych na obszarach projektowanych do wyłączenia spod ochrony.
Obszar chronionego krajobrazu
Obszar chronionego krajobrazu obejmuje tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych.
Wyznaczenie obszaru chronionego krajobrazu następuje w drodze rozporządzenia wojewody, które określa jego nazwę, położenie, obszar, sprawującego nadzór, ustalenia dotyczące czynnej ochrony ekosystemów oraz zakazy właściwe dla danego obszaru chronionego krajobrazu lub jego części.
Likwidacja lub zmiana granic obszaru chronionego krajobrazu następuje w drodze rozporządzenia wojewody, po zaopiniowaniu przez wojewódzką radę ochrony przyrody oraz właściwe miejscowo rady gmin, z powodu bezpowrotnej utraty wyróżniającego się krajobrazu o zróżnicowanych ekosystemach i możliwości zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem.
Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe
Zespołami przyrodniczo-krajobrazowymi są fragmenty krajobrazu naturalnego i kulturowego zasługujące na ochronę ze względu na ich walory widokowe lub estetyczne.
Ustanowienie zespołu przyrodniczo-krajobrazowego następuje w drodze rozporządzenia wojewody albo uchwały rady gminy, jeśli wojewoda nie ustanowił tych form ochrony przyrody. Rozporządzenie to określa nazwę danego obszaru, jego położenie, sprawującego nadzór, szczególne cele ochrony w razie potrzeby ustalenia dotyczące jego czynnej ochrony oraz zakazy właściwe dla tego obiektu. Do tych zakazów należą: niszczenie, przekształcanie obszaru, wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu, uszkadzania i zanieczyszczania gleby, likwidowania i przekształcania naturalnych zbiorników wodnych, zmian sposobu użytkowania ziemi.
Ochrona środowiska kulturowego
Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 roku to podstawa prawna dotycząca ochrony środowiska kulturowego
Środowisko kulturowe jest ważnym składnikiem krajobrazu Polski. Stanowi on większość obszaru kraju. W krajobrazie tym mniej lub bardziej zaznacza się działalność człowieka a trwałe istnienie tak ukształtowanego krajobrazu wymaga stałych zabiegów.
Elementy kulturowe są dziełami człowieka. Bogdanowski (1994) dzieli je na budowle materialne (np. domy, miasta, wsie) i urządzenia (np. pola, ogrody, systemy komunikacyjne)
Ochrona środowiska kulturowego w Polsce jest realizowana na mocy ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 roku
W ustawie tej krajobraz kulturowy jest zdefiniowany jako przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka , zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze.
Krajobrazy kulturowe są zaliczane do zabytków nieruchomych.
Ustawa wprowadza następujące formy ochrony zabytków.
- Wpis do rejestru zabytków
- Uznanie za pomnik historii
- Utworzenie parku kulturowego
- Ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego
Rejestr zabytków znajdujący się na terenie województwa prowadzi wojewódzki konserwator zabytków. Na podstawie jego decyzji zabytek wpisuje się do rejestru.
Do rejestru może być również wpisane otoczenie zabytku, a także nazwa geograficzna, historyczna lub tradycyjna zabytku
Do rejestru nie wpisuje się zabytku wpisanego do inwentarza muzeum lub wchodzącego w skład narodowego zasobu bibliotecznego.
Prezydent RP, na wniosek ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, opiniowany przez Radę Ochrony Zabytków, w drodze rozporządzenia może uznać za pomnik historii zabytek nieruchomy wpisany do rejestru lub park kulturowy o szczególnej wartości dla kultury.
Minister właściwy do spraw kultury może przedstawić Komitetowi Dziedzictwa Światowego wniosek o wpis pomnika historii na „Listę dziedzictwa światowego”
Ochronę krajobrazu kulturowego oraz zachowanie wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej gwarantuje park kulturowy.
Wójt (burmistrz, prezydent miasta), w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków, sporządza plan ochrony parku kulturowego, zatwierdzony przez rade gminy.
Dla obszaru parku kulturowego sporządza się obowiązkowo miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego.
Ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się we wszystkich dokumentach sporządzanych na podstawie ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym.
W dokumentach tych uwzględnia się w szczególności krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami.
W studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy i w planie zagospodarowania przestrzennego ustala się w zależności od potrzeb, strefy ochrony konserwatorskiej, obejmujące obszary, na których obowiązują określone ustaleniami planu ograniczenia, zakazy i nakazy mające na celu ochronę znajdujących się na tym terenie zabytków.
W ciągu ostatnich lat w ochronie zabytków zaczęto przywiązywać duże znaczenie do ochrony krajobrazów kulturowych i całych zespołów kulturowych.
Zgodnie z „Wytycznymi do opracowania problematyki ochrony wartości kulturowych w planach zagospodarowania przestrzennego” wyznaczone zostały następujące rodzaje stref ochrony konserwatorskiej:
Strefa A - pełnej ochrony konserwatorskiej.
Strefa B - ochrony konserwatorskiej.
Strefa E - ochrony ekspozycji.
Strefa K - ochrony krajobrazu.
Strefa W - ochrony archeologicznej.
Ochrona środowiska wizualnego
Środowisko wizualne, tworzone przez elementy przyrodnicze i kulturowe krajobrazu, jest dobrem ogólnospołecznym i powinno być chronione.
Ochrona środowiska wizualnego polega przede wszystkim na zachowaniu i kształtowaniu krajobrazów harmonijnych, utrzymaniu istniejących cennych elementów wizualnych i projektowaniu przestrzeni wokół nich w sposób zapewniający odpowiednie wyeksponowanie tych elementów w krajobrazie oraz na poprawie stanu środowiska wizualnego na obszarach, które tego wymagają.