ZASADY ŻYWIENIA OSÓB STARSZYCH
Ogólne zasady żywienia ludzi starszych przedstawiają się następująco:
- w jadłospisach należy uwzględniać różnorodne produkty, szczególnie o dużej wartości odżywczej np. przetworów mlecznych z odtłuszczonego mleka, chudego mięsa( wołowina), drobiu, wędlin, ryb i -jeśli nie ma przeciwwskazań - przetworów zbożowych z pełnego ziarna, ciemnego pieczywa pszennego
- ograniczać spożycie cukru oraz tłuszczów pochodzenia zwierzęcego: masło, smalec
- do smarowania pieczywa używać miękkich margaryn, smarować tak by widoczna była porowatość pieczywa
- do sporządzania zup i sosów nie zalecamy stosowania tłustych wywarów z kości i mięsa
- stosować gotowanie na wodzie i parze, duszenie bez obsmażania, pieczenie w folii, bardzo rzadko smażenie i to tylko na oleju, który po smażeniu wylewamy
- do sałatek stosujemy oleje i naturalne jogurty
- codziennie spożywamy owoce i warzywa, w miarę możliwości w stanie surowym
- unikamy spożywania większej ilości soli i ostrych przypraw
- posiłki jemy regularnie o małych objętościach, 4-5 razy dziennie, ostatni posiłek na 2-3 godziny przed snem
- stosujemy przyprawy ziołowe : bazylia, estragon, majeranek, tymianek
- unikamy przejadania się i nadwagi
- wypijamy większą ilość płynów niegazowanych
- ograniczamy spożywanie alkoholu
- prowadzimy aktywny fizycznie i umysłowo tryb życia
- znajdujemy przyjemność w jedzeniu
- produkty zbożowe: należy wybierać produkty z grubego przemiału, pieczywo pełnoziarniste, chleb graham, kasza gryczana, jaglana, jęczmienna oraz ryż
- warzywa i owoce: powinno się spożywać 2 porcje owoców oraz 3 warzyw, jeśli to możliwe spożywać w stanie surowym natomiast jeśli są problemy z gryzieniem powinny to być przeciery, musy, koktajle, soki owocowe lub warzywne bądź też gotowane. Powinno się wybierać na każdy posiłek inny owoc i warzywo
- mleko i przetwory mleczne: pić mleko 2% tłuszczu, a produkty mleczne odtłuszczone, wybieramy jogurty kefiry oraz jogurty bogate w bakterie kwasu mlekowego.
- produkty mięsne: wybieramy chudą cielęcinę, białe mięso (królik) drób ( indyk, kurczak), chude ryby. Unikamy produktów bogatych w cholesterol takich jak żółtka jaj
- rośliny strączkowe: należy ich unikać z powodu wzdęć
NIEDOKRWISTOŚĆ
Rozpoznanie:
hemoglobina (Hb lub HGB) - norma: 12-17 g/dl.
hematokryt (HT lub HCT) - norma: 40-45% u mężczyzn / 37-47% u kobiet
erytrocyty, krwinki czerwone (RBC) - norma: 5,4 mln/mm3 u mężczyzn / 4,5 mln/mm3 u kobiet
poziom żelaza (Fe): 50-150ug/dl ()
wysycenie transferyny żelazem (TfS) - norma: 25-50%
całkowita zdolność wiązania żelaza (TIBC) - 45-70 μmol/l (251-391 μg/dl) u mężczyzn 40-80 μmol/l (223-446 μg/dl) u kobiet
ferrytyna (FR) - norma: 15-200 µg/l u mężczyzn / 12-150 µg/l u kobiet
średnia objętość krwinki czerwonej (MCV) - norma: 82-94 fl
średnia zawartość hemoglobiny w krwince czerwonej (MCH) - norma: 28-36 pg
niedokrwistość megaloblastyczna- grupa zaburzeń wytwarzania krwinek czerwonych z niedoboru Wit. B12 i/lub kwasu foliowego (Wit B9). Charakteryzują się obecnością krwinek czerwonych o zwiększonej objętości i występowaniem megaloblastów. Ten typ niedokrwistości charakteryzuje się objawia ze strony układu krwionośnego, pokarmowego i nerwowego. Przyczyny to niedobór Wit B12, zaburzenia wchłaniania, niedobory dietetyczne, dieta wegetariańska, choroby jelita cienkiego, przewlekłe biegunki, niewydolność wewnątrzwydzielnicza trzustki, zaburzenia metabolizmu witamin. Objawy: ciężka niedokrwistość, wygładzenie zaczerwienienie i bolesność języka, objawy neurologiczne, ataksja, drgawki.
Niedobór kwasu foliowego ( Wit. B9) niedobory dietetyczne, niedożywienie, alkoholizm, zaburzenia wchłaniania, hemodializy, niedokrwistość hemolityczna, leki ( biseptol, sulfasalacyna, fenytoina)
Zalecenia: spożywać produkty pełnowartościowe, bogate w minerały i substancje odżywcze, unikać słodyczy i wyrobów cukierniczych, jeść produkty bogate w żelazo, jeść dużo warzyw i owoców, zminimalizować picie kawy i herbaty.
Produkty bogate w Wit. B12: wątrobę wołową i wieprzową, nerki i serca zwierząt, chude mięso, jaja, sery, skorupiaki, ryby.
Produkty bogate w żelazo: produkty mięsne, rośliny strączkowe, kasze, brokuły, buraki, brukselka, pietruszka, chude mięso wołowe, drób (indyk), tłuste ryby, wątroba zwierząt, papryka, szpinak, suszone figi, sezam, płatki śniadaniowe
Produkty bogate w Wit. C: owoce cytrusowe, świeże warzywa, soki owocowe
Jadłospis:
I dzień:
Pierwsze śniadanie: 3 kromki ciemnego pieczywa, łyżeczka margaryny light, 3 liście sałaty, twarożek z 2 plasterków białego sera, 6 rzodkiewek, łyżki szczypiorku, 2 łyżek jogurtu i łyżeczki otrąb pszennych, szklanka herbaty owocowej
Drugie śniadanie: 2 kromki białego chleba, 4 plasterki chudego pasztetu polane sosem z 2 łyżek śmietany 9 proc. i łyżeczki chrzanu, 2 liście sałaty, szklanka soku marchwiowego
Obiad: zupa z fasolki szparagowej (250 ml), nerki cielęce duszone z cebulą i 4 dużymi pieczarkami; 3/4 szklanki kaszy gryczanej; pół brokuła, surówka z 3 liści sałaty, pomidora i łyżeczki oleju słonecznikowego, szklanka soku jabłkowego
Podwieczorek: 5 łyżek serka waniliowego ze szklanką jagód, kromka ciemnego pieczywa z masłem, szklanka soku z czarnej porzeczki
Kolacja: befsztyk z polędwicy wołowej (150 g), 3 ziemniaki z łyżką koperku, surówka z dużej marchwi i małego jabłka z łyżeczką oleju słonecznikowego, szklanka soku z buraków
II dzień:
Pierwsze śniadanie: szklanka kakao z mlekiem, 3 kromki ciemnego chleba, 2 łyżeczki margaryny light, małe opakowanie galaretki z drobiu, duży pomidor z łyżką szczypiorku
Drugie śniadanie: sałatka z ogórka, połowy puszki zielonego groszku, plastra chudej szynki, łyżki kopru polana sosem z łyżki majonezu i 2 łyżek jogurtu, kromka ciemnego chleba, szklanka soku marchwiowo-owocowego
Obiad: 250 ml zupy ziemniaczanej, pulpety cielęce (ze 150 g mięsa); szklanka pęczaku; 4 łyżki buraczków przyprawionych odrobiną cukru i kwasku cytrynowego (bez zasmażki); 3 łyżki surówki z białej kapusty z sosem winegret
Podwieczorek: szklanka kisielu z żurawin, 2 łyżki twarożku wiejskiego light z łyżeczką otrąb pszennych, kromka białego chleba, duża gruszka
Kolacja: bitki wołowe (150 g), 3 ziemniaki z łyżką kopru, surówka z papryki i cebuli, szklanka soku z czarnej porzeczki
III dzień:
Pierwsze śniadanie: 4 łyżki muesli z rodzynkami i orzechami ze szklanką mleka 2 proc., kromka ciemnego chleba z plastrem szynki, herbata owocowa
Drugie śniadanie: opakowanie twarożku wiejskiego light z dużym pomidorem, łyżką szczypiorku i łyżeczką otrąb pszennych, 2 kromki białego chleba, szklanka herbaty z dzikiej róży
Obiad: 250 ml zupy pomidorowej z kartonu z makaronem i łyżką natki, 3 duże ziemniaki z łyżką kopru; wątróbka cielęca (150 g) duszona z cebulą; surówka z marchwi, połowy selera, jabłka z łyżeczką oleju słonecznikowego; ogórek małosolny, szklanka kompotu ze śliwek
Podwieczorek: 5 łyżek serka waniliowego ze szklanką malin
Kolacja: jajecznica na parze z 2 jaj z łyżką szczypiorku, 2 kromki ciemnego chleba z masłem, surówka z pomidora, papryki i połowy cebuli, szklanka słabej herbaty z cytryną
DNA MOCZANOWA
Do ataków dny moczanowej dochodzi najczęściej po ciężkim posiłku zawierającym dużą ilość mięsa, oraz alkoholu. Dna moczanowa polega na nadprodukcji kwasu moczowego, który następnie wytrąca się w postaci kryształków - najczęściej ma to miejsce w okolicach stawów, ścięgnach, i małżowinie usznej. Jednym z najczęściej atakowanych miejsc jest staw dużego palca u nogi, jest to tak częste, że nawet wyróżnia się specjalną nazwę - w przypadku gdy dna moczanowa zaatakuje duży palec u nogi mówimy o podagrze.
Dieta osób cierpiących na dnę moczanową musi nie może zawierać produktów zawierających związki purynowe. Należy odstawić większość warzyw, tłuszcze, mięso, potrawy smażone. Konieczne może również okazać się zrezygnowanie z kawy czy herbaty. Produkty uznawane za bezpieczne dla cierpiących na dnę moczanową to mleko i jego przetwory (np. sery), ryż oraz owoce.
Objawy: występują najczęściej w nocy podwyższenie temperatury ciała, obrzęki i bóle stawów
Zaleca się:
- Jeść regularnie 4-5 małych posiłków dziennie w odstępach 2-3 godzinnych.
- Ostatni posiłek należy spożyć 4 godziny przed snem, by nie dopuścić do zatrzymywania
w organizmie kwasu moczowego, co wywołuje dolegliwości bólowe.
- Jeśli chory nie ma cukrzycy ani zaburzeń lipidowych, zalecane są: masło, śmietana, miód i cukier
- trzeba pić co najmniej 8-10 szklanek płynów dziennie (picie wody powoduje wzrost wydalania kwasu moczowego w nerkach i zapobiega powstawaniu kamieni nerkowych), najlepsze będą woda mineralna alkaliczna, np. Zuber lub słaba herbata, herbaty ziołowe i owocowe, soki warzywne, soki owocowe (najwyżej 1-2 szklanki dziennie), koktajle owocowe
- potrawy powinny być łagodne w smaku i nie pikantne,
- potrawy należy gotować, dusić bez obsmażania na tłuszczu i piec bez dodatku tłuszczu.
Z jadłospisu należy wykluczyć produkty zawierające dużo puryn (przekształcają się one w kwas moczowy). Są to:
RYBY: flądra, lin, karp, łosoś, makrela, sola, szczupak, szprotki wędzone, sardynki, śledzie, krewetki,
MIĘSO: cielęcina, jagnięcina, podroby, dziczyzna, wszystkie sosy i wywary mięsne
WARZYWA: groch, fasola, soczewica, dynia, brokuły, kalafior, brukselka, groszek zielony, kukurydza, papryka, por, zielona fasolka szparagowa, jarmuż, kapusta czerwona i włoska, szczaw, szpinak, rabarbar,
GRZYBY; pieczarki, boczniaki, prawdziwki,
OWOCE: banan, melon
NAPOJE: kakao, kawa, mocna herbata,
NABIAŁ: sery topione i pleśniowe, tłusty ser twarogowy,
WĘDLINY: kiełbaski "Frankfurterki", szynka, parówki, kaszanka,
INNE: konserwy,marynaty, ostre przyprawy, pieprz i musztarda, czekolada.
Podstawowymi składnikami diety powinny być produkty z niewielką ilością puryn są to:
NABIAŁ: mleko, kefir, jogurt, maślanka, mleko acidofilne, mleko zsiadłe, chude twarogi, serek wiejski ziarnisty,
DODATKI DO DAŃ: ryż, ziemniaki, makaron,
PIECZYWO: kajzerka, chleb pszenny, chleb chrupki, pieczywo ryżowe, ,
WARZYWA; buraki czerwone, cebula, chrzan, cukinia, kapusta biała, kapusta kwaszona, kapusta pekińska, marchew, ogórki, pomidory, rzodkiewka, sałata,
OWOCE: ananas, agrest, brzoskwinie, czereśnie, gruszki, jabłka, kiwi, maliny, oliwki, pomarańcze, porzeczki, truskawki, winogrona, wiśnie,
ZIARNA I ORZECHY: słonecznik, sezam, orzechy laskowe, ziemne i włoskie,
NAPOJE: soki owocowe, herbatki ziołowe i owocowe,
INNE: miód, dżemy, marmolada.
jadłospis:
Śniadanie:
- grahamka posmarowana łyżeczką masła lub margaryny
- chudy twaróg z warzywami: wymieszać (150 g) chudego twarogu z 4 łyżkami jogurtu naturalnego, dodać pokrojony pomidor, łyżkę posiekanego szczypiorku i łyżkę posiekanej natki.
- szklanka słabej herbaty
II śniadanie:
- miseczka sałatki owocowej z surowego jabłka, pomarańczy, mandarynki i kiwi. Skropić sokiem z cytryną, można dodać garść orzechów włoskich, polać 3-4 łyżkami jogurtu, dodać łyżeczkę zmielonego siemienia lnianego
- 2-3 kromki chleba chrupkiego
- szklanka herbatki z owoców leśnych.
Obiad:
- miseczka (250 ml) krupniku ugotowanego na wywarze warzywnym z ziemniakami,
- 2 łyżki stołowe brązowego ryżu
- udko kurczaka pieczone w folii aluminiowej
- surówka z połowy cykorii, marchewki i połowy jabłka, skropiona sokiem z połowy cytryny łyżeczką oleju rzepakowego.
- szklanka kompotu z truskawek
Podwieczorek:
- surówka z marchewki i jabłka (obrać i umyć marchewkę, zetrzeć na drobnej tarce, dodać do niej starte na tarce jabłko skropione sokiem z cytryny). Do surówki można dodać łyżkę płatków owsianych
- szklanka herbatki owocowej
Kolacja:
Makaron z serem (2/3 szklanki ugotowanego makaronu, np. świderki, 50 g chudego twarogu, 2 łyżki jogurtu naturalnego, płaska łyżeczka cukru,
- 2 mandarynki
- szklanka herbatki z melisy.
PRZEWLEKŁA CHOROBA NEREK
Ogólne zasady przy leczeniu zachowawczym
Zapotrzebowanie na energię u chorych z prawidłową masą ciała powyżej 60r.ż. powinno dostarczać 35kcal/kg mc/dobę, a u chorych poniżej 60r.z. 30-35kcal/kg mc/dobę, czyli ok. 2000-2500kcal/dobę. U chorych mało aktywnych 1800-2000kcal/dobę.
Ograniczenie białka- oddala leczenie dializacyjne, o ilości białka decyduje stężenie mocznika i kreatyniny w osoczu krwi oraz klirens keratynowy (GER). Minimalna zawartość białka jaką musi zawierać dieta na dobę to 20g z dodatkiem ketonologów i aminokwasów egzogennych. Zastosowanie preparatu ketosteril w połączeniu z dietą o bardzo małej ilości białka umożliwia zmniejszenie przyjmowania osocza przy jednoczesnym uniknięciu niekorzystnych skutków niewystarczającej podaży białka i niedożywienia. W składzie diety należy uwzględnić dostosowanie podaży białka do stopnia GFR> 30-40ml/min/1,73m3 powierzchni ciała, spożywanie pełnowartościowego białka powinno wynosić 0,8-0,75g/kg mc/dobę. Natomiast chorych z GFR<30-40ml/min/1,73m3 powierzchni ciała może rozważyć dalsze organicznie spożycia białka do 0,6Hg/dobę w celu zwolnienia postępu choroby i ograniczenie gromadzenia się toksyn mocznikowych. Średnie ograniczenie białka wynosi 40-50g/dobę natomiast małe ograniczenie to 60-70g/dobę. Białko powinno być pełnowartościowe z produktów pochodzenia zwierzęcego: chude mięso, sery twarogowe, białko jaj, kefir, jogurt. Takie ograniczenie (20g/dobę białka) można otrzymać stosując dietę ziemniaczaną w ilości 1kg ziemniaków+ 300g warzyw, owoców+ 12g świeżego masła i oleju+ 50g cukru z dodatkiem mąki ziemniaczanej lub skrobiowej. Techniki przygotowania potraw z ziemniaków to gotowanie, pieczenie natomiast smażenie jest wykluczone w zaburzeniach przemiany tłuszczów. Potrawy jakie można przygotować to kluski, pyry, knedle, ziemniaki faszerowane.
Podaż tłuszczu- nie wymaga ograniczenia 1g/kg mc. Powinien pochodzić z produktów roślinnych tj. oliwa z oliwek, Olek sojowy, słonecznikowy, rzepakowy. Produkty tłuszczowe pochodzenia zwierzęcego przeciwwskazane: smalec, łój, margaryny twarde, słonina, sery żółte i topione, pasztety, parówki.
Ograniczenie płynów- uzależnione jest od obrzęków nadciśnienia tętniczego i wydalanego moczu w ciągu doby. Należy zwrócić uwagę na zawartość wody w produktach np.: sosy, warzywa, owoce dostarczają 400-500ml
Ograniczenie sodu- w okresie wyrównanej niewydolności nie jest wymagane, natomiast zaleca się ograniczenie do 3g soli na dobę, ze względu na zbyt duże spożycie. Wystarczy niedosalanie potraw, wykluczyć produkty solone w procesie technologicznym jak: konserwy, marynaty, wędliny, przetwory mięsne wędzone, żółte sery, kiszonki, koncentraty zup, gotowe przyprawy,
W okresie niewydolności niewyrównanej ograniczenie fosforu z produktów bogatych w fosfor jak podroby, produkty zbożowe, sery dojrzewającej, podpuszczkowe i topione, nasiona roślin strączkowych, ryby, żółtka jaj, grzyby, wędliny, mleko pełne w proszku.
Zapotrzebowanie na potas- w okresie wyrównanej niewydolności powinno być zwiększone a w okresie schyłkowej niewydolności powinny być ograniczone do 1500-2000mg/dobę i wykluczając produkty produkty bogate w ten składnik mineralny: suche nasiona strączkowe, otręby, kakao, czekolada, orzechy, suszone owoce, banany, awokado, pomidory, ziemniaki, warzywa liściaste, grzyby. Pokarmy bogate w potas to konserwy, przetwory mięsne, ryby( makrela, pstrąg, szprot), kasze, płatki zbożowe, otręby, grzyby świeże, niektóre owoce ( suszone, agrest, brzoskwinie, grejpfrut, maliny, melon, morele, porzeczki, śliwki, winogrona, wiśnie), warzywa ( brokuły, bób, brukselka, burak, cukinia, fasola, kapusta biała i czerwona, rzepa, szpinak, szczypiorek, pomidory, zielony groszek, ziemniaki) oraz sole kuchenne bogate w potas.
Zapotrzebowanie na inne składniki mineralne powinno uwzględniać niedobory wapnia ze względu na ograniczenia białkowych produktów uzupełnienie niedoboru żelaza prowadzące do niedokrwistości.
Zapotrzebowanie na witaminy jest uzupełnieniem niedoborów witamin z grupy B, kwasu foliowego, Wit. C i D ze względu na dietę niskopotasową.
Badania czynnościowe nerek:
Ocena wielkości kłębuszkowej (GFR)
Ckr=(U*V)/P
Ckr- klirens kreatyniny w ml/min
U- stężenie kreatyniny w moczu w mg/dl
P- stężenie kreatyniny w osoczu w mg/dl
V- ilość moczu w ml/min
Prawidłowe wartości: M-125/1,75m2 pow. Ciała
Obliczanie GFR
Ccr(ml/min)= [(140-wiek)*masa ciała/(72*Sc)]*W
Ccr- steżenie kreatyniny w mg/dl
Wiek- w latach
Masa ciała- w kg
W- wskaźnik płci 0,85 dla kobiet, 1,0 dla mężczyzn
DIETA DLA OSÓB DIALIZOWANYCH
Ogólne wskazania
· Należy unikać produktów zawierających dużą ilość fosforanów. Do grupy tych produktów zaliczają się: ser, mleko oraz orzechy. Nadmiar fosforanów może być przyczyną utraty wapnia z kości.
· Istotną kwestią dla pacjentów hemodializowanych jest również spożywanie odpowiedniej ilości białka. Jego nadmierna ilość może powodować zwiększanie poziomu zbędnych produktów przemiany materii we krwi. Zbyt niskie stężenie białka może natomiast powodować niedożywienie. U osób dializowanych następuje utrata białka z płynem dializacyjnym, dlatego należy je systematycznie uzupełniać.
· Ważne jest także by wzbogacać dietę w błonnik, który zapobiega zaparciom.
W przypadku osób dializowanych zaparcia mogą hamować odpływ płynu dializacyjnego z organizmu.
· U pacjentów poddawanych hemodializom wskazane jest monitorowanie ilości przyjmowanego potasu, którego zachwiany poziom może być niebezpieczny dla serca. Składnik ten znajduje się m.in. w mleku, warzywach, niektórych owocach, orzechach, czekoladzie oraz w substytutach soli kuchennej.
· Należy także zwracać uwagę na ilość przyjmowanej soli. Zbyt duża ilość soli może być przyczyną zatrzymywania wody w organizmie i wzrostu ciśnienia tętniczego.
· W przypadków niewydolności nerek nie wolno pić alkoholu.
· Trzy duże posiłki dziennie należy zastąpić pięcioma małymi. Najlepiej jest spożywać ciepłe potrawy.
zasady diety
Zazwyczaj zalecana jest dieta bogata w węglowodany i białko z ograniczeniem błonnika i tłuszczu. Ilość podawanego białka powinna się zmieścić w ilości od 1,5 do 2 g na 1 kg masy ciała (na dobę). Tłuszcze powinny być spożywane w ilościach od 0,5 do 1 g na 1 kg masy ciała (na dobę). Spożycie węglowodanów powinno wynikać z aktualnego zapotrzebowania organizmu. Należy przyjmować łatwo strawne tłuszcze, takie jak: oliwa, masło czy olej słonecznikowy. Dieta powinna być bogata we właściwą ilość witamin oraz składników mineralnych. Należy wyeliminować używki, ostre przyprawy, produkty ciężkostrawne oraz powodujące wzdęcia. Powinno się unikać podawania czosnku i cebuli. Należy także ograniczać pokarmy zawierające dużą ilości kwasu szczawiowego. Do produktów tego typu zalicza się: szpinak, rabarbar oraz szczaw.
PRODUKTY
Pieczywo - Zaleca się pieczywo z jasnej, pszennej mąki. Powinno być ono dobrze wypieczone, ale nie bardzo świeże. Wśród wskazanych produktów znajdują się: chleb pszenny, bułki pszenne, weka, chałka oraz pszenne suchary.
Można także sięgnąć po ciasto biszkoptowe lub ciasto drożdżowe (nie bardzo świeże).
Nie powinno się spożywać pieczywo ciemnego, żytniego, razowego, chleba Graham ani pieczywa z otrębami.
Mąka -Zaleca się mąkę pszenną lub kukurydzianą. W małych ilościach dozwolona jest także mąka ziemniaczana. Nie powinno się spożywać mąki razowej, żytniej, sojowej oraz mieszanej.
Kasza i przetwory zbożowe - Zaleca się następujące kasze: kaszę kukurydzianą, grysik, kaszę krakowską, ryż oraz płatki ryżowe. Można także spożywać drobne makarony niskojajeczne. Wśród dozwolonych produktów znajdują się: płatki owsiane, kukurydziane oraz pozostałe kasze - ale tylko po przetarciu.
Należy unikać kaszy gryczanej, jaglanej i pęczaku oraz grubych, wysokojajecznych makaronów.
Jaja -Zaleca się przyrządzanie potraw zawierających same białka jaj. Spożywanie całych jaj należy ograniczyć do 2-3 tygodniowo. Nie powinno się spożywać potraw zawierających dużą ilość całych jaj lub żółtek.
Produkty mleczne - Zaleca się: mleko świeże oraz zsiadłe. Powinno być chude - zawartość tłuszczu nie powinna przekraczać 2,0%. Można także sięgnąć po chudy twaróg, jogurt oraz kefir.
Przy dobrej tolerancji od czasu do czasu można spożywać półtłusty twaróg, mleko o zawartości tłuszczu do 2,8% oraz serki homogenizowane. Należy unikać tłustych serów - białych, żółtych oraz topionych. Powinno się także zrezygnować z bryndzy, oscypków oraz wszystkich produktów, które zawierają więcej niż 3,2% tłuszczu.
Mięsa - Zaleca się mięsa chude - młodą wołowinę, cielęcinę oraz królika. Wskazany jest także chudy drób (kurczak, indyk) oraz ryby takie jak: dorsz, sandacz, szczupak, leszcz, karaś i lin. Wśród dozwolonych produktów znajdują się: nóżki cielęce, serca, karp (w wadze do 1 kg), pstrąg, filety z mintaja lub morszczuka oraz flądra. Powinno się wyeliminować mięsa tłuste, wędzone, z dużą ilością soli, takie jak: wieprzowina, baranina, kaczka, gęś, dziczyzna, móżdżek, nerki, flaki, mięsa w konserwach oraz mięsa marynowane. Należy także unikać tłustych oraz wędzonych ryb, takich jak: łosoś, śledź, węgorz, halibut, makrela oraz sardynki.
Wędliny -Zaleca się chude wędliny - polędwicę, szynkę wołową oraz cielęcinę w galarecie. Można także spożywać małe ilości chudej szynki wieprzowej oraz niemielonej szynki konserwowej. Nie powinno się sięgać po tłuste wędliny, pasztety, boczek oraz mieloną szynkę.
Tłuszcze - należy spożywać w ograniczonych ilościach. Wśród zalecanych produktów znajdują się: świeże masło, oliwa z oliwek oraz słodka, niskoprocentowa śmietanka. Jeśli organizm dobrze toleruje tłuszcze można używać masła roślinnego oraz olejów roślinnych (słonecznikowego, sojowego, kukurydzianego oraz arachidowego). Powinno się natomiast wyeliminować masło topione, smalec, słoninę, olej palmowy, łój, ceres i wszystkie pozostałe tłuszcze oraz tłustą śmietanę.
Warzywa Zaleca się ziemniaki (gotowane, tłuczone lub puree), marchew (gotowaną lub duszoną) oraz sok z marchwi. W niewielkich ilościach można też spożywać: zieloną sałatę, buraki, szpinak, pietruszkę, główki szparagów, seler, czarną rzodkiew, szczaw oraz surowe soki z pozostałych warzyw (zawsze rozcieńczone). Od czasu do czasu można sięgnąć po potrawy przygotowane ze świeżych ogórków, umytych i pieczonych w łupinach ziemniaków, pomidorów (bez skórki i nasion), gotowanej młodej rzodkiewki, zielonego groszku, świeżego rabarbaru lub młodej dyni. Należy unikać: cebuli, kapusty, kalafiorów, czosnku, grzybów, brukselki, jarmużu, kiszonych ogórków, grochu, fasoli, soczewicy i soji. Powinno się także wykluczyć: placki ziemniaczane, frytki, zapiekanki oraz inne potrawy ze smażonych lub odgrzewanych na tłuszczu warzyw.
Owoce Zaleca się owoce dojrzałe, świeże i w miarę słodkie: banany, wiśnie, jabłka (bez skórki), ananasy, arbuzy, grejpfruty, melony, pomarańcze, mandarynki oraz cytryny. Można także spożywać (w niewielkich ilościach) dojrzałe morele, brzoskwinie, śliwki, czereśnie oraz winogrona (wszystkie bez pestek i skórek), a także soki z pozostałych owoców. Powinno się wykluczyć spożywanie czarnych jagód, porzeczek, borówek, żurawiny, truskawek, poziomek, surowych gruszek, agrestu, fig, migdałów, orzechów, suszonych śliwek i jabłek oraz wszystkich innych owoców niedojrzałych lub ze śladami nadpsucia.
Słodycze - Zaleca się ograniczyć spożywanie słodyczy. Można sięgać po cukier, miód prawdziwy, syropy, galaretki owocowe, landrynki oraz dropsy. Wśród produktów dozwolonych znajdują się także: dżemy, konfitury (w małych ilościach), marmolady oraz powidła. Nie powinno się spożywać czekolady, czekoladek nadziewanych, chałwy, pralinek, ciastek czekoladowych lub w czekoladzie oraz owoców kandyzowanych.
Przyprawy i zioła - Można używać przypraw łagodnych: wanilii, cynamonu, anyżu, zielonego koperku, natki pietruszki, lubczyku, melisy, bazylii, ziela angielskiego (w małych ilościach), kolendry oraz soku z cytryny. Zaleca się picie naparów z rumianku, mięty, dziurawca, melisy oraz kocanki. Można także sięgać po gotowe mieszanki ziołowe. Należy wyeliminować pieprz, ocet, paprykę, curry, imbir, musztardę, gałkę muszkatołową oraz ostre przyprawy do zup.
Używki - Zaleca się picie niezbyt mocnej herbaty i kawy zbożowej. Nie powinno się spożywać prawdziwej kawy, mocnej herbaty, kakao, napojów gazowanych oraz napojów alkoholowych.
przyrządzanie potraw- Zaleca się spożywanie potraw gotowanych, duszonych oraz pieczonych w folii. Potrawy smażone i pieczone nie są wskazane. Zupy i sosy powinny być przyrządzane na wywarach z warzyw, ewentualnie z dodatkiem zawiesiny z mąki i wody lub mleka.
Należy wykluczyć z diety wszelkiego rodzaju zasmażki. Tłuszcz można podawać tylko w postaci surowej do gotowych już potraw. Warzywa i owoce najlepiej spożywać gotowane i rozdrobnione, a nawet przecierane. Surowe soki mogą być podawane jedynie w celu uzupełnienia witaminy C.
Zaleca się spożywać pięć posiłków dziennie. Ich objętość nie powinna być zbyt duża. Wszystkie posiłki powinny być łatwo strawne, ciepłe, ale nie gorące.
CUKRZYCA
Cukrzyca jest chorobą układową w której dochodzi do zaburzeń przemian węglowodanów, spowodowanych względnym lub bezwzględnym niedoborem insuliny - hormonu wytwarzanego przez komórki trzustki. Dochodzi wtedy do zwiększania ilości glukozy we krwi, co w następstwie prowadzi do uszkadzania naczyń krwionośnych i układu nerwowego.
podział:
1. Cukrzyca typu I - insulinozależna - spowodowana jest bezwzględnym niedoborem insuliny, wskutek czego dochodzi do zniszczenia komórek trzustki. Ten typ cukrzycy wymaga stałego stosowania preparatów insuliny. Występuje skłonność do ostrych powikłań np. śpiączki cukrzycowej, jeżeli leczenie insuliną jest niedostateczne lub nieprawidłowe, przy nieodpowiedniej diecie czy nawet wypiciu znacznej ilości alkoholu.
2. Cukrzyca typu II - nieinsulinozależna - u chorych występuje zmniejszenie ilości uwalnianej insuliny, często jest to wynikiem otyłości. W początkowym okresie choroby uzyskuje się poprawę przy pomocy samej diety cukrzycowej, dostosowując podaż węglowodanów do możliwości przetworzenia przez organizm. Istnieje wiele odmian cukrzycy nieinsulinozależnej, do najczęstszych zaliczają się: cukrzyca skojarzona z otyłością, nadciśnieniem tętniczym czy związana z zaburzeniami przemian lipidowych.
3. Cukrzyca ciężarnych - jest to postać cukrzycy, która może pojawiać się w czasie ciąży i zazwyczaj mija po porodzie. Ważne jest więc monitorowanie poziomu glikemii podczas ciąży, przynajmniej 3-krotnie, aby wcześnie rozpoznać i leczyć zaburzenia tolerancji glukozy.
Objawy wskazujące na możliwość rozwoju cukrzycy:
- zmniejszenie masy ciała,
- wzmożone pragnienie,
- wielomocz,
- osłabienie,
- pojawienie się zmian ropnych na skórze oraz stanów zapalnych narządów moczowo-płciowych.
Postępowanie dietetyczne:
Założenia diety cukrzycowej polegają na ograniczeniu poziomu węglowodanów prostych oraz tłuszczów. Zalecane jest natomiast zwiększenie udziału węglowodanów złożonych, szczególnie z produktów zawierających błonnik (przetwory zbożowe, warzywa, niektóre owoce). Dieta charakteryzuje się względnie niskim poziomem białka.
Zasady ustalania diety:
- Dieta powinna być ustalana dla każdego chorego indywidualnie w zależności od masy ciała, wzrostu, wieku, aktywności fizycznej. Niezwykle istotne jest, aby żywienie współgrało z ewentualnymi preparatami farmakologicznymi.
- Dieta chorego na cukrzycę powinna być zgodna z założeniami diety zdrowego człowieka, tzn. powinna spełniać zalecenia dietetyczne zdrowego żywienia.
- W przypadku otyłości (BMI >= 30) podstawą jest redukcja masy ciała. Podstawową metodą zmniejszania masy ciała są lecznicze zmiany stylu życia, które obejmują obniżenie podaży kalorii lub zwiększenie aktywności fizycznej; umiarkowane zmniejszenie bilansu kalorycznego (500-1000 kcal/d.) spowoduje wolną, ale postępującą utratę masy ciała (ok. 1 kg/tydzień); większość chorych stosujących diety odchudzające powinna dostarczyć swemu organizmowi co najmniej 1000-1200 kcal/d w przypadku kobiet i 1200-1600 kcal/d w przypadku mężczyzn.
- Spożywanie posiłków musi być rozłożone równomiernie w ciągu dnia, aby harmonizowało z nasileniem działania insuliny lub leków.
- Liczba posiłków powinna wynosić 5- 6 na dobę, powinny być zjadane w małych ilościach, spożywane o ustalonych porach i regularnie oraz urozmaicone.
- Zalecane są 3 główne posiłki (śniadanie, obiad, kolacja) oraz 3 lekkie (II śniadanie, podwieczorek, druga kolacja).
- Przerwy między posiłkami nie powinny być krótsze niż 2 godziny i dłuższe niż 3.
-W leczeniu cukrzycy nie zaleca się stosowania diet ubogowęglowodanowych.
Zalecenia dietetyczne dotyczące chorych z cukrzycą typu I:
-regularność trybu odżywiania jako warunek wyrównania metabolicznego
-zazwyczaj zwiększone zapotrzebowanie energetyczne u tych chorych
-konieczność równomiernego rozłożenia węglowodanów na posiłki
-konieczność uwzględniania przekąsek między posiłkami i przed snem
-ustalenie czasu przyjmowania posiłków szczególnie w przypadku stosowania insuliny długo działającej
-uwzględnienie dodatkowej podaży energii w przypadku wysiłku fizycznego o większym nasileniu
Leczenie żywieniowe w cukrzycy typu II:
-zwykle zmniejszone zapotrzebowanie energetyczne spowodowane przez otyłość
-wyrównanie metaboliczne uzyskiwane głównie w wyniku leczenia żywieniowego
-ograniczenie przekąsek między posiłkami i przed snem - dotyczy otyłości
-wskazany ustalony czas posiłków
Zapotrzebowanie energetyczne:
Kaloryczność diety zależy od masy ciała, płci, aktywności fizycznej, stanu fizjologicznego i ewentualnych schorzeń.
Węglowodany- Zawartość węglowodanów w diecie chorego powinna stanowić 50-60% zapotrzebowania energetycznego. Aby dokładnie kontrolować ilość spożywanych węglowodanów zostało wprowadzone pojęcie wymiennika węglowodanowego, które jednocześnie pozwala na urozmaicenie diety. 1 wymiennik węglowodanowy (1 WW) jest to taka ilość produktu wyrażona w gramach, która zawiera 10 g węglowodanów przyswajalnych przez organizm (co odpowiada 10 g czystego cukru). Węglowodany przyswajalne to np. skrobia, sacharoza, cukier mleczny (laktoza). Błonnik pokarmowy należy do węglowodanów nieprzyswajalnych. Ilość spożywanych wymienników powinna być zawsze ustalona przez lekarza lub dietetyka, którzy będą brali pod uwagę: poziom cukru we krwi, ewentualne dawki insuliny, wysiłek fizyczny, choroby towarzyszące. Po ustaleniu ilości WW na poszczególne posiłki, należy tak komponować posiłki aby każdego dnia zawierały taką samą ilość WW, dzięki czemu można zapobiec wahaniom poziomu cukru. W celu ułatwienia komponowania posiłków należy korzystać z tabel wymienników węglowodanowych. Ważne jest, aby wymieniać produkty z tej samej grupy produktów np. warzywa na warzywa, produkty mleczne na produkty mleczne. Przykładem takiej tabeli jest Tabela 1. Jak wcześniej zostało wspomniane ważną rolę w grupie węglowodanów odgrywa błonnik pokarmowy. Dieta bogata w błonnik sprzyja redukcji glikemii poposiłkowej oraz m.in. obniża stężenie lipidów. Zalecane jest spożywanie produktów pełnoziarnistych (otręby, pieczywo, kasze), warzyw (brokuły, marchew, bakłażany) oraz w ograniczonej ilości owoców (jabłka, gruszki, maliny, śliwki).
indeks glikemiczny:- Ważnym sposobem oceny pożywienia jest określenie, jak szybko po jego spożyciu wzrasta poziom glikemii. Stwierdzono bowiem, że taka sama ilość węglowodanów w obrębie różnych produktów może powodować różny wzrost stężenia glukozy. Opracowany został tzw. indeks glikemiczny, który określa szybkość wzrostu stężenia glukozy we krwi. Dla glukozy wynosi on 100% i w porównaniu do niej został opracowany dla innych produktów. W tabeli 2 zostały zestawione wartości indeksu glikemicznego. Odpowiedni dobór produktów ma wpływ na poposiłkowe glikemie. Należy tak komponować posiłki, aby wymieniać składniki o wysokim indeksie glikemicznym na te o niskim indeksie.
białka- Udział energetyczny białek w diecie powinien wynosić 12-15%, przy czym stosunek białka zwierzęcego do białka roślinnego powinien wynosić co najmniej 1:1. U chorych z wyrównaną cukrzycą typu II spożywanie białka nie powoduje wzrostu glikemii, natomiast u chorych z niewyrównaną cukrzycą zapotrzebowanie na białko może być większe niż u chorych charakteryzujących się prawidłową glikemią (nie większe jednak niż w ogólnych zaleceniach dietetycznych). O należnej ilości białka powinien zadecydować lekarz. Białka zwierzęce zalecane w diecie chorych na cukrzycę to: chude mięso (cielęcina, wołowina, królik), drób (kurczak, indyk - jedzone bez skóry), chude ryby (np. dorsz), chude gatunki wędlin, białko jaj, chudy twaróg, mleko, kefir, jogurt. Bogatym źródłem białek roślinnych są rośliny strączkowe (fasola, soja, groch). W makaronie, kaszach, ryżu i pieczywie również znajdziemy białko roślinne.
tłuszcze- Nie powinny stanowić więcej niż 30% energii w diecie. Kontrola przyjmowanego tłuszczu powinna dotyczyć przede wszystkim osób z nadwagą lub otyłością. Tłuszcze nasycone (smalec, masło, śmietana) powinny stanowić mniej niż 10% ogółu energii, tłuszcze zawierające kwasy tłuszczowe jednonienasycone (np. oliwa z oliwek) 10-15%, tłuszcze zawierające wielonienasycone kwasy tłuszczowe (olej sojowy, słonecznikowy) do 7%.
Tłuszcze jedno- i wielonienasycone obniżają stężenie cholesterolu całkowitego, frakcji LDL oraz trójglicerydów, podwyższając jednocześnie tzw. „dobry cholesterol” - HDL. Spożycie cholesterolu powinno zostać ograniczone do 200 mg na dobę u pacjentów z podwyższonym stężeniem frakcji LDL, co oznacza, że podroby, jaja, sery żółte powinny zostać mocno ograniczone, na korzyść zwiększonego spożycia dwóch - trzech porcji ryb morskich w tygodniu. Należy również pamiętać, iż cukrzyca zwiększa ryzyko miażdżycy, w związku z tym wymagana jest kontrola poziomu lipidów i cholesterolu we krwi.
witaminy i składniki mineralne- Zapotrzebowanie na witaminy i składniki mineralne u chorych na cukrzycę jest takie samo jak u osób zdrowych. Ważne jest położenie nacisku na spożywanie większych ilości produktów bogatych w witaminy antyoksydacyjne - takie jak witaminy A, C i E, które odgrywają ważną rolę w zapobieganiu miażdżycy.
alkohol- U chorych na cukrzycę nie poleca się spożywania alkoholu ze względu na ryzyko wystąpienia hipoglikemii a dodatkowo jest on wysokokaloryczny. Jeżeli zaistnieje sytuacja spożycia alkoholu nie należy przekraczać dawki 15-20 gramów czystego alkoholu, czyli taką ilość znajdziemy w 100 ml wytrawnego wina, 330 ml piwa czy 40 ml brandy.
słodycze- Ciastka, cukierki czy inne słodkości powinny być wyłączone z diety chorego na cukrzycę. Jeżeli już dojdzie do takiej sytuacji, należy te produkty dokładnie uwzględnić w zapotrzebowaniu kalorycznym i wyliczyć należną ilość wymienników węglowodanowych.
Dopuszczalne jest też stosowanie sztucznych środków słodzących takich jak aspartam, który jest 180 razy słodszy niż cukier. Nie można go dodawać do pieczenia ciast, ponieważ rozkłada się dopiero w temperaturze 200°C. Do najstarszych słodzików należy sacharyna - maksymalna dawka na dobę wynosi 200 mg. Jest przeciwwskazana w okresie ciąży i karmienia piersią. Fruktoza powinna być stosowana pod kontrolą i nie powinna być przekroczona dawka 40-60 g na dobę, gdyż powoduje przyrost glikemii.
wysiłek fizyczny- Nie ma potrzeby rezygnowania z aktywności fizycznej, istnieje wręcz konieczność podejmowania wysiłku, który jest integralną częścią w postępowaniu leczniczym w cukrzycy. Każde działanie powinno jednak zostać uzgodnione z lekarzem.
kilka uwag praktycznych
Przy przygotowywaniu posiłków należy uwzględnić:
-gotowanie na wodzie lub przyrządzanie na parze, pieczenie, duszenie z dodatkiem niewielkiej ilości tłuszczu;
-smażenie nie jest zalecane;
-warzywa i owoce powinny być zjadane na surowo, gdyż rozgotowanie powoduje wzrost glikemii;
-należy ograniczać stosowanie soli, w zamian używać przypraw ziołowych;
-zupy i sosy podprawiać zawiesiną z chudego mleka lub kefiru.
Leczenie dietą chorych na cukrzycę stanowi podstawę w wyrównaniu metabolicznym cukrzycy i zapobiega jej późnym powikłaniom. Konieczna jest także prawidłowa edukacja pacjentów oraz uzyskanie wsparcia od zespołu diabetologicznego w zakresie praktycznego stosowania wymienników węglowodanowych i ustalania posiłków.
Obliczanie
1)BMI
2)należyta masy ciała
NMC= wzrost [cm]- 100, wzrost -105 dla kobiet, wzrost- 110- dla mężczyzn
3)potem liczymy odpowiednio zapotrzebowanie kaloryczne gdzie:
25kcal dla osób lezących
30kcal lekka praca fizyczna
35kcal umiarkowana ciężka praca fizyczna
40kcal ciężka praca fizyczna
4) obliczenie wymienników węglowodanowych
1WW to 100kcal
BMI:
BMI= Masa ciała/ wzrost do kwadratu
Normy:
<18,5- niedowaga
18,5-24,9- norma
>25 nadwaga
25,0-29,9- okres przed otyłością
30,0- 34,9- otyłość I st- umiarkowanie podwyższona
35-39,9- otyłość II st- wysokie
>40,0 otyłość III st- bardzo wysokie