ZENON KLEMENSIEWICZ
„Wybrane zagadnienia metodyczne z zakresu nauczania gramatyki.” 1959
I Cel nauczania gramatyki w szkole:
Typu gramatyki:
teoretyczny(językoznawczy) -który usiłuje możliwie dokładnie przedstawić i wyjaśnić język.
praktyczny(normatywny) -służy do czynnego lub tylko biernego opanowania języka.
Dziecko przychodząc do szkoły posiada swój język ojczysty (zdobywa go dzięki aktom naśladownictwa, kojarzeń, pod wpływem otoczenia. W szkole nie musi się go uczyć jako czegoś nowego od podstaw.
Jednak język ten jest ubogi i brak w nim rozbudowanych zdań.
Czasem dziecko powiela błędy j. które czerpie od swoich wzorów. Czasem gwara jest językiem.
Na szkole ciąży obowiązek rozwijania w uczniu umiejętności biegłego i możliwie pełnego wypowiadania się w języku ojczystym, dbania o jego poprawność.(usunięcie przyzwyczajeń błędnych i spowodowanie poprawnych)
Wzorem ma być mowa nauczyciela oraz dzieła wzorowych pisarzy.
Gdy błąd jest zakorzeniony głębiej to potrzebne celowe zwrócenie uwagi na postać prawidłową .
(tu miejsce dla gram. normatywnej)
W j. polskim dziecka szkolnego napotyka się zasadniczo na usterki gramatyczne, wymagające oddziaływania normatywnego w takich zakresach jak:
gwara
deklinacje i koniugacje
w dziedzinie słownika, frazeologii, częściowo słowotwórstwa i budowy wieloczłonowego zdania złożonego
Wobec tego wśród celów nauczania gram. J. ojczystego musi się też znaleźć poprawność mówienia.
Nie należy jednak uczyć gram. praktycznej w całej rozciągłości lecz wybrać z opisowej gram. współczesnego j. tylko te szczegóły, które naprawdę językowi dzieci szkolnych nie są zupełnie lub dostatecznie znane i zasługują na oświetlenie i odpowiednie przyswojenie.
Wniosek: Co do uczenia normatywnego.
Wobec tego, że w j. dzieci i młodzieży szkolnej znajdują się niewątpliwe usterki, nieprawidłowości, niepewności należy im w stosowny sposób przeciwdziałać.
Uczyni się to najskuteczniej i z najmniejszym wydatkiem sił przez dostarczenie wskazówek normatywnych - dokładnie tylu i takich, ilu i jakich rzeczywiście potrzeba.
Gram. teoretyczna: Jej przedmiotem jest opis i wyjaśnienie składników rozwoju języka. Szkoła miałaby dostarczać uczniom wiedzy o mowie ojczystej, opartej na poznaniu należycie dobranych jej zjawisk. Konieczny jest jednak celowy wybór, a przez to wzmożenie wartości kształcących i ilościowe ograniczenie zagadnień (czyli ograniczenie do zjawisk prawdziwie ważnych, podstawowych ale i przystępnych) czyli kilka, ale wyrazistych przykładów.
Bezpośrednim celem nauczania jest dostarczenie wiedzy i rozwijanie umysłu w związku z jej podawaniem. W dalszym i ostatecznym wyniku ma nauczanie przyczynić się do osiągnięcia ideałów wychowawczych, które zmieniają się z konieczności rozwoju społecznego.
Poznanie człowieka bez zwrócenia uwagi na język jest niemożliwe!
Wartości kształcące jakie tkwią w nauce gram. teoretycznej:
Zaznajomi uczniów z fizjologiczną stroną mówienia, z psychologiczną podstawą mówienia, słyszenia, pisania i czytania, z budowa tworów językowych różnego rzędu, z ich formą i znaczeniem w tak różnorodnym, wzajemnym stosunku. Gram. teoretyczna pomoże praktycznej w najtrudniejszych zagadnieniach gdzie bez oświetlenia historyczno-genetycznego żadnej wskazówki ni rady dać nie potrafi.
Ale trzeba uważać żeby nie przesadzić i wziąć pod uwagę potrzeby danej szkoły, uczniów.
Żeby gram. nie była nudna trzeba ograniczyć i umiejętnie dobrać zagadnienia tak z gram. praktycznej jak i teoretycznej.
Ważna jest odpowiednia metoda- odpowiednia żeby wzbudzić zainteresowanie. Lekcja powinna być odpowiedzią na pytania stawiane przez dziecko! (i po to celowy dobór zagadnień)
W nauczaniu gram. zwłaszcza w okresie początkowym, należy dbać o konkretną podstawę, prostotę i poglądowość przedstawienia, powolne tempo pracy, nie wygórowane żądania w zakresie abstrahowania, oszczędzanie mechanicznej pamięci dziecka.
Można wyróżnić 3 okresy( w nauce gram.)
Od 6 -10, 11 -14, 15 - 18
Nauka praktycznej i teoretycznej gram. dostarczy uczniowi pewnych wiadomości, ułatwi im opanowanie i rozumienie mowy ojczystej.
Wniosek:
Nauczanie gram. ma mieć przede wszystkim cel teoretyczny, poznawczy. Obok niego w umiarkowanym (określonym rzeczywistymi potrzebami życia) cel praktyczny, normatywny. Owocem będzie rozumienie j. i poprawne nim władanie. Pobocznym zagadnieniem -oddziaływanie na ogólny rozwój umysłu, na uczucie i wolę ucznia.
SPOSOBY WPROWADZANIA, OPRACOWANIA I UTRWALANIA NOWEGO MATERIAŁU.
Są to typowe i podstawowe czynności nauczyciela na lekcji.
Lekcja- swoisty akt nauczania i uczenia się, który stanowi jedność cała i zamkniętą, celową i porządnie zbudowaną, uwieńczona określonym i pożądanym wynikiem kształcąco-wychowawczym. Ma charakter nauczania gromadnego i zamyka się w nieprzekraczalnym okresie jednej godziny lekcyjnej. Każda czynność, pytanie i odpowiedź musi mieć swoje uzasadnienie. Powinna przynieść wyniki i to te, dla których nauczyciel ja podjął, które sobie z góry ustalił i określił.
Każda lekcja ma 3 główne fazy:
Wstęp, część właściwą, zakończenie.
Każdemu z tych 3 odcinków przypada w udziale realizacja jednej z 3 typowych czynności dydakt.:
Wstęp - wprowadza
Część właściwa - opracowuje
Zakończenie - utrwala nowy materiał
I WPROWADZENIE:
(ma w sposób interesujący postawić wobec pewnego tematu na tle posiadanych wiadomości i doświadczeń )
Ustalenie treści i zakresu lekcji należy do nauczyciela. Musi on brać pod uwagę zarówno stopień trudności tematu, poziom wiadomości i umiejętności pracy uczniów, ogólną ilość godzin lekcyjnych przewidzianych do realizacji tego tematu.
Gdy lekcje gram. poświęcone zagadnieniom treściowo zbliżonym do siebie sąsiadują ze sobą w czasie to wprowadzenie drugiej lekcji trwa krócej i ma charakter tylko nawiązujący do osiągniętych poprzednio wyników.
Gdy przegradzają je lekcje o innej tematyce każda lekcja musi mieć pełne wprowadzenie.
Żeby ucznia zainteresować (a wtedy się oczywiście lepiej uczy)musimy ożywić przede wszystkim potrzeby tego ucznia związane z jego codzienną działalnością językową: z mówieniem, z pisaniem, z lekturą, a następnie potrzeby tkwiące w jego chęci zdobycia wykształcenia ogólnego, której realizacja wymaga pośrednio wiadomości o języku w ogóle, a o j. ojczystym w szczególności.
Źródła praktycznego zainteresowania -wymaga się od uczniów coraz to wzrastającej sprawności wypowiadania się i poprawności gramatycznej, ortograficznej, ortoepicznej.
Można lekcje rozpocząć od ćw. Ustnego lub pisemnego, które by sprowokowało błąd językowo-gramatyczny i zaktualizowało potrzebę zajęcia się pewnym zagadnieniem.
- Można sięgnąć do języka otoczenia, środowiska np: wywieszki sklepowe, reklamy, ogłoszenia ( i tam błędy)niech np. uczniowie zbierają taki materiał.
-„Kąciki językowe” z poradami w dziennikach, czasopismach.
- (zainteresowanie bo znajomość gram. j. pol. ułatwi naukę j. obcych)
- odwołanie się do uczuć patriotycznych(jak dola i niedola narodu odbijała się na języku- j. stanowi wytwór kultury narodowej, rozstrzyga o świadomości narodowej, potrzeba opieki nad mową ojczystą)
- życzliwy stosunek nauczyciela do przedmiotu tez b. ważny!
Jaka forma metodyczna dla wprowadzenia?
Musi spełniać wymaganie aktywności i samodzielności uczniów - poglądowość.
Najczęściej pogadanka (ale tylko gdy przypuszczamy gdy uczniowie na dany temat rzeczywiście mają coś do powiedzenia i że rozmowa coś da)
Gdy nie mamy na to nadziei to: wyjątkowo wykład lub opowiadanie, które narzuci przedmiot lekcji(ale czy obudzi uwagę?) Mało warunków do aktywizacji uczniów
Lepiej krótki wprowadzający referat uczniów lub ucznia( trzeba im oczywiście najpierw zlecić odpowiednią lekturę) zmusza do czynnej i samodzielnej lektury i pracy.
- Można przeczytać krótki fragment artykułu, notatki z odpowiednich czasopism np: „Języka polskiego”
- Czasem pokaz (np. słownik, poradnik się przynosi na lekcję ) i od takiego pokazu nawiązuje się pogadankę wstępną, uwypuklając zagadnienie, któremu będzie poświęcona lekcja.
- Można też przywlec: mapę, płyty i inne rzeczy, które wzbudza zainteresowanie i skupią uwagę(jasne )
- No i najczęstszy i najmniej zachodu wymagający sposób czyli wyzyskanie wypracowania domowego z ostatniej czy którejś tam lekcji.(wybierając temat można go tak sformułować, że uczeń utrwalając i pogłębiając wiadomości już nabyte znajdzie się wobec pewnych trudności wobec prostych faktów.)
Wprowadzenie nie tylko ma wydobyć w sposób interesujący zagadnienie lekcyjnie, ale także spełnić wymagania zasady trwałości, ciągłości i systematyczności nauczania. Każda lekcja jest ogniwem, które zaczepia o dotychczasowy tok nauki i przygotowuje dalszy ciąg.
posiadane wiadomości stanowią podstawę dla nowej wiadomości
rzucanie zagadnienia nowego na tło już znane sprzyja zainteresowaniu (interesujące jest przede wszystkim to, co daje nam nowe wiad. o rzeczach znanych)
jeśli tak postępujemy to nie powinniśmy mieć braków wiedzy u uczniów.
no i utrwalamy wiedzę przez powtarzanie, a to ważne. Wiadomości podstawowe powtarzaj często!
Pożądane rezultaty wprowadzenia to:
- jasno wytyczony cel lekcji w postaci zagadnienia, które będzie drogowskazem drugiej części lekcji tj. opracowania.
- podanie podstawowych przykładów, które najogólniej ilustrują zagadnienia lekcyjne.
- stan ożywienia klasy(tak w kręgu wiadomości już posiadanych jak i w planowanym wysiłku poznawczym)
Wprowadzenie ma być zwarte i krótkie. Nie dłuższe niż 10 min.
II OPRACOWANIE:
Jego funkcja dydakt. polega na tym, żeby w sposób najbardziej kształcący doprowadzić ucznia do zdobycia odpowiedzi na zagadnienia lekcyjne, czyli do nowej wiadomości, czemu ma towarzyszyć wzrost umiejętności, sprawności w jej praktycznym zastosowaniu.
Nie wolno uczniom gotowych sformułowań bo one nie pobudzają aktywności i samodzielności, zdolności myślenia. To prowadzi do nudy, niechęci i wkuwania formułek.
Trzeba kształcić zdolności myślenia!
Początek i kierunek myślenia daje zagadnienie lekcyjne, rezultat wprowadzenia. Dobrze jest zapisać je na tablicy w formie pytania aby ciągle było przed oczami uczniów.
Przykłady (bezpośredni stosunek ucznia z przedmiotem [sic!])
Przykłady mają zawierać wszystkie właściwości, których spostrzeżenie dostarczy poprawnej postawy dla uogólnienia mającego stanowić wynik lekcji. Powinny być liczne ale nie za bardzo, żeby nie rozpraszały uwagi.
W jaki sposób gromadzić materiał? Są 3 możliwości:
podaje go w gotowej postaci nauczyciel
wyszukuje uczeń
współpracują nad uzyskaniem przykładów uczeń i nauczyciel
Najlepsza jest postać druga, a trzecia jest lepsza od pierwszej.( bo chodzi o to by uczeń był aktywny i pracował samodzielnie)
Zebrane przykłady stają się przedmiotem celowego rozważania. Wchodzą tu w grę dwie przeplatające się czynności: obserwacja i analiza.
Obserwacja jest czynnym procesem, który polega na poszukiwaniu tego, co jest zrazu ukryte, a dla rozwiązania zagadnienia lekcyjnego niezbędne; spostrzeganiu pewnych szczegółów towarzyszy więc świadomość celu, który narzuca pewien punkt widzenia w stosunku do oglądanego przedmiotu.
Z obserwacją łączy się opis badanych faktów oraz najczęściej ich analiza.
Analiza - polega na wyróżnianiu, wyodrębnianiu, odłączaniu istotnie ważnych dla rozumowania składników.
Na podstawie wniosków, które dała obserwacja i analiza prowadzimy ucznia do budowy wniosku. ( indukcyjny tok myślenia od szczegółów, faktów poprzez analizę ich właściwości, poprzez zestawienia, które ukazują podobieństwa i różnice dążymy do uogólniającego stwierdzenia.
Czasem wynik lekcji można ująć w definicję, ale też może to być charakterystyka (czyli wymienienie najistotniejszych cech zjawiska) lub opisie ( wyliczeniu wielu właściwości badanego przedmiotu)
Jakąkolwiek formę przyjmie wynik lekcji, ważne jest aby była ona prosta, jasna, łatwa do zapamiętania. Dlatego ważna jest poprawność szkolnej terminologii gram. stanowi o niej jednoznaczność tzn. odnoszenie się do jednej tylko treści.
Każde uogólnienie należy poprzeć kilkoma najbardziej typowymi przykładami (łatwymi do zapamiętania)
Staramy się aby wniosek był rezultatem samodzielnej pracy uczniów. Ma mieć poprawną formę j., ale może być swobodnie, a nawet trochę naiwnie sformułowany. Można zażądać od uczniów aby przygotowali ( najlepiej pisemnie ) zwięzłą dopowiedź na zagadnienie lekcyjne.
Z tych pomysłów wybiera się najlepsze.
Gdy nie ma podręcznika to należy zapisać wniosek w zeszytach. Jeśli jest podręcznik to porównać jego inf. z tymi zdobytymi przez uczniów na lekcji.
Pragnąc utrzymać żywe zainteresowanie uczniów lekcją, trzeba posługiwać się metodami nauczania, które ułatwiają bezpośrednia styczność i stałą łączność z uczniem. Do tego celu najlepiej się nadaje pogadanka przeplatana jak najczęściej pisemnym rozwiązywaniem szczegółowych zadań przez każdego ucznia z osobna, ewentualnie kilku zadań równocześnie przez zespoły uczniowskie.
Na szczeblu licealnym może to być wykład ( najlepiej gdy nauczyciel sam sobie w jego czasie stawia pytania, jakby ze stanowiska ucznia i sam na nie odpowiada)
III UTRWALENIE:
pamięciowe opanowanie sformułowanej nowej wiadomości.
Włączenie jej w całokształt posiadanej wiedzy
Zastosowanie jej na tle materiału innego niż ten, który stanowi podstawę opracowania tematu lekcji.
Uczeń ma nie tylko zapamiętać wiadomość, ale też ją zrozumieć !
Metodyczną formą utrwalania jest ćwiczenie tzn. celowe, wielostronne i wielokrotnie powtarzanie nabytej wiadomości, zastosowanie jej do odpowiednio dobranego materiału faktycznego.
Wykonywanie ćwiczeń to dla ucznia próba sił bo ma je wykonywać Sm.
Warunek udanego ćw. to pełna świadomość ucznia do jakiego celu ono zmierza.
Nauczyciel musi się upewnić, że uczniowie rozumieją temat ćw. I sens jego wykonania.
Trzeba urozmaicać ćw.!
Rodzaje:
Rozpoznanie faktów i procesów językowych (np. wyszukać w tekście, znaleźć określone formy itp. )
Kształtowanie określonych tworów językowych ( np. ułożyć zdanie, poprawić w tekście itp. )
Ćwiczenia utrwalające wypełnia ok. 10 ostatnich min. lekcji i jest przygotowaniem do zadania domowego.
Zadanie domowe ( najlepiej żeby było tak pomyślane by wprowadziło w zagadnienie lekcji następnej ) i u czasem potrzebny podręcznik ( bo tam są wszystkie wiadomości)
Na lekcjach jego rola jest raczej epizodyczna bo lepiej żeby informacji i przykładów dostarczał nauczyciel)
I to by było na tyle Robaczki
6