UBOCZNE U ZYTKOWANIE lasu

I zjazd ćwiczenia

WĘGLOWODANY - stanowią one materiał budulcowy komórek roślinnych (celuloza, pektyny) oraz materiał energetyczny i zapasowy (inulina, cukry proste, wielocukry)

TŁUSZCZE - stanowią dla rośliny składnik o znaczeniu energetycznym (estry kwasów tłuszczowych i gliceryny).

AMINOKWSY, BIAŁKA I ENZYMY - stanowią zasadniczą rolę w procesach przemiany materii (składniki budulcowe białek)

GLIKOZYDY - związki chemiczne, pochodne węglowodanów opierające się na połączeniu cukrów (glikony) ze związkami niecukrowymi(aglikony). W ziołolecznictwie największe znaczenie mają:glikozydy nasercowe - zalecane w przypadku niewydolności krążenia występujące np.: w naparstnicy purpurowej, naparstnicy wełnistej, miłku wiosennym i konwalii majowej.glikozydy antrachinonowe - działanie przeczyszczające np.: w kruszynie pospolitej, rzewieniu dłoniastym)Znaczenie lecznicze mają również inne grupy glikozydów np.: glikozydy fenolowe, kumarynowe, flawonoidowe, cyjanogenne, gorczyczne

FLAWONOIDY - inaczej związki flawonowe - grupa organicznych związków chemicznych, spełniających w roślinie funkcję barwników, przeciwutleniaczy i naturalnych insektycydów oraz fungicydów.Występują np.: w kwiatach bzu czarnego, jasnoty białej, głogu, kocanek, lipy, rumianku, oraz w brzozie, rdeście ptasim, fiołku trójbarwnym, rucie.

ANOCYJANY - glikozydy, rozpuszczalne w wodzie czerwone, niebieskie lub fioletowe barwniki. Występują w owocu bzu czarnego, borówki czernicy, kwiatach bławatka i malwy czarnej.

OLEJKI ETERYCZNE - wieloskładnikowe mieszaniny substancji lotnych o różnym charakterze chemicznym.Mają one duże znaczenie jako środki poprawiająe apetyt, ułatwiające trawienie, rozkurczowe, dezynfekujące, moczopędne i drażniące skóre. Rośliny charakteryzujące się wysoką zawartością olejków używane są jako przyprawy, oraz w przemyśle kosmetycznym i perfumeryjnym.

GARBNIKI - Są to substancje bezazotowe o wysokiej masie cząsteczkowej i złóżonym skladzie chemicznym. Garbniki naturalne należą do dwóch zasadniczych grup: garbników pirogalolowych, inaczej galotanoidów (hydrolizujących) i garbników katechinowych (niehydrolizujących). Garbniki mają zdolność tworzenia trwałych, nierozpuszczalnych w wodzie kompleksów z białkami co decyduje o ich podstawowym zastosowaniu w fitoterapii - działają ściągająco, przeciwzapalnie. Do surowców garbnikowych nalezą kora dębu, borówka czernica, orzech włoski, szałwia, ziele pięciornika gęsiego.

ŚLUZY- mieszaniny wielu związków będących polisacharydami. Ich działanie lecznicze polega na działaniu powlekającym i osłaniającym. Są to między innymi: nasiona kozieradki i lnu, prawoślaz, podbiał, ślaz, dziewanna.

SAPONINY - substancje o charakterze glikozydowym i różnej budowie chemicznej. Odzanaczją się działaniem wykrztuśnym i moczopędnym np.: lukrecja, pierwiosnki, mydlnica, owoce kasztanowca.

GORYCZE - substancje o różnej budowie chemicznej, charakteryzujące się gorzkim smakiem. Stosowane głównie jako środki poprawiające apetyt i ułatwiające trawienie. Występują np.: w liściu bobrka trójlistnego, dziurawicu, krwawniku, piołunie, korzeniu mniszka i podróżnika.

ALKALOIDY - Zawierające azot substancje chemiczne, o bardzo silnym oddziaływaniu na organizm człowieka znane i silne naturalne trucizny, to z reguły alkaloidy. Alkaloidami są np.: nikotyna - w liściach tytoniu, strychnina - w nasionach kulczyby, kokaina w liściach kokainowca, morfina - w makowcu, atropina - w jagodach wilczej jagody. Do alkaloidów należy również kofeina występująca w kawie czy herbacie, teobromina w kakao czy większość trucizn roślinnych.

Wierzba. Garbniki, wiklina, medycyna

Aspekty użytkowania kory:

• kora specjalnie pozyskiwana

• kora odpadowa

Funkcje kory:

• funkcja ochronna

• przewodząca asymilaty (komórki sitowe)

• funkcja magazynująca (miękisz)

Możliwości wykorzystania kory

• ze względu na skład chemiczny

• produkcja garbników

• produkcja leków

• ze względu na właściwości fizyczne

Garbniki syntetyczne:

• łancuch benzenu (polifenole)

• O - Pirogalolowe

• C - katechinowe

Kora:

• bogate w garbniki 5-25 i >25%

• słabe <5 %

WYKŁAD Iszy ZJAZD

Uboczne uzytkowanie lasu -

1 Def.

Czerpanie korzyści materialnych (surowców i produktów) pozyskiwanych w gospodarstwie leśnym.

Uzytkowanie:

• główne (produkcja drewna)

• uboczne (pozostałe korzyści)

2 Def. Korzystanie z funkcji pozaprodukcyjnych, które mogą przynosić dochód gospodarce leśnej.

Uzytki pochodzenia roślinnego:

• wydzieliny drzew (żywica, kauczuk, guta)

• kora

• owoce lasu

• zioła lecznicze

• mech

• grzyby jadalne

Użytki pochodzenia zwierzęcego

• skóry

• zwierzyna

• ślimaki :)

• produkty pszczelarstwa leśnego

Kopaliny:

• torf

• piasek

• minerały

• bursztyn

Prowadzenie plantacji roślin użytkowych:

• wiklina

• choinki

• rośliny lecznicze i owocodajne

Leśne dobra niedrzewne to dobra biologicznego pochodzenia inne niż drewno pochodzące z lasu, innych terenów zadrzewionych oraz z drzew rosnących poza lasami (FAO, 1999)

Istotą Polskiej koncepcji leśnej produkcji ubocznej było uznanie jedności procesu produkcji leśnej, w której powstają zarówno drewno jak i wszystkie inne użytki leśne

Eksploatacja → użytkowanie → gospodarowanie

Zadania koncepcji leśnej produkcji ubocznej

• rozpoznawanie baz surowcowych i ch potencjału

• rozbudowa i wzbogacanie baz surowcowych

• coraz lepsze opanowanie i racjonalne użytkowanie baz surowcowych

Działanie PPL „Las”:

• pozyskiwanie, konserwowanie i przetwarzanie leśnych owoców i grzybów

• zbiór ziół leczniczych

• skup i przerób dziczyzny

Problemy:

• wzrastające zainteresowanie - tylko nielicznymi gatunkami

• brak znajomości baz surowcowych

• eksploatacja

Rozwiązania:

• promocja mało znanych gatunków

• uprawy i plantacje

• analiza i weryfikacja istniejących regulacji prawnych

• inwentaryzacja zasobów lesnych.

II ZJAZD Ćwiczenia

Węgiel drzewny :

• hutnictwo

• kowalnictwo

Wyrób węgla drzewnego:

• mielerz (kupa drewna na suchej ziemi, od 10 do 100 m przestrzennych)

> spalanie beztlenowe - tlen dostaje się w kontrolowany sposób do środka mielerzy, wypalanie trwa 8-10 dni (w zależności opd warunków pogodowych)

• retorty (lata 70.), cztery rodzaje - retorta przestawna i retorty zrębowe

Fazy produkcji

• rozpalanie retorty → kanały powietrzne

• właściwe wypalanie - 24 h, kontrolowanie dopływu powietrza, temperatury, zamknięcie dypływu i odpływu powietrza, kolejne 24 h i ewentualne zalanie wodą (od 80 do litrów).

WIERZBA (Salix L.)

• ok 300 gatunków wierzb na półkuli północnej, liczne mieszańce, często trudne do zakwalifikowania

• postacie

> Krzewiaste

> drzewa

> krzewinki

• światłolubne

• odporne na działaność wiatrów

• mało wrażliwa na zanieczyszczenia powietrza

• tereny wilgotne

• drewno o niskim wskaźniku wytrzymałości

• duża wydajność wzrostowa

Zastosowania:

• ochrona wód, powietrza i gleb (rekultywacja wysypisk), kształtowanie środowiska

• stosowana do umocniania hałd luźnych popiołów

• ochrona otuliny wysypisk śmieci

• stosowana w biologicznych oczyszczalniach ścieków

• rekultywacja zdewastowanych i zdegradowanych terenów

• umacnianie brzegów rzek (wiązki prętów wierzbowych)

• faszyna

• wczesny pokarm dla pszczół

• baza pokarmowa dla zwierzyny płowej (polepsza jakośc poroża)

• żywopłoty

• do celów ozdobnych

• wzbogacanie i ożywienie krajobrazu

Możliwości wykorzystania surowca wierzbowego

• biomasa wierzbowa - do celów grzewczych

• zrębki do produkcji płyt drewnopochodnych (wiórowych)

• palety transportowe - europ-palety (zrębki w połączeniu z żywicami)

• przemysł meblarski

• wikliniarstwo

• medycyna

• pręty wierzbowe sprasowane i połączone np. drutem tworzą maty drogowe (drogi tymcdzasowe np. na terenach podmokłych przy budowaniu dróg)

• maty ze sprasowanych prętów jako surowiec do budowy ekranów akustycznych i pyłochłonnych

Plantacje wierzbowe

→ energetyczna

• wierzba konopianka Salix winimalis

• w. migdałowa S. amygdalina

• w. długokończysta S. dacyclados

→ wiklinowe

• w. amerykanka S. americana

• w. konopianka S. vinimalis

• w. migdałowa S. amygdalinya

• w. purpurowa S. purpurea

Energetyczna (cechy)

• intensywny wzrost

• szybki odrost po zbiorze

• odporność na choroby i szkodniki

• mrozoodporność

• korzystna morfologia pędów

• wegetatywny rozród

Wiklinowe

• giętkość prętów (nawet w stanie dzikim)

• zdolność dobrego odrostu

• odporność

Przy dodorze klonów należy zwracać uwage na

• rodzaj gleby

• przeznaczenie surowca

• częstość zbiorów

• warunki fizjologiczne

• poziom wód gruntowych

I-szy rok uprawy

• wysokość pędów 1,8 - 2,4m

• z jednego zrzezu wyrasta 1 - 3 pędów

• plon świeżej masy drewna z jednej powierzchni jest bardzo zróźnicowany od kilku do kilkudziesięciu ton/ha/rok

II rok uprawy

• wysokośc pędów 3,3 - 4,0

• rośliny wytwarzają od kilku do kilkunastu pędów

• plon waha się w granicach 20 - 4 t/ha

III rok uprawy:

• wysokość pędów 3,3 - 4,0 (2 letnie na 3 letniej karpie)

• wysokośc pędów do 6 metrów

• plon świeżej biomasy pędów dwuletnich 44-82 t/ha

Surowiec energetyczny

• brykiet drzewny - walec lub kostka, utworzona z suchego rozdrobnionego drewna (trociny, wióry, zrębki) sprasowane bez substancji klejących

• pelet (granulat) - granulat o srednicy 6-25 mm produkowany z odpadó drzewnych.

Uszchlachetnianie wikliny (korowanie)

• metody fizjologiczne - moczarkowanie , pędzenie → wiklina biała

• hydrotermiczne - gotowanie, parzenie → wilknina czerwona

II zjazd wykład 2

Problemy regulacji ubocznego użytkowania lasu.

1)Cele i priorytety polityki leśnej:

• Zapewnianie trwałości lasów wraz z ich wielofunkcyjnością:

• powiększanie zasobów leśnych kraju

• polepszenie stanu zasobów leśnych i ich kompleksową ochronę

Historia pojęcia „trwała i zrównoważona gospodarka leśna” → ma być realizowana w taki sposób aby poziom użytkowania był w miarę stały i rozsądny.

Ustawa o lasach z dn 28.09.1991 (Dz U. 91.101.444)

• trwała i zrównoważona gospodarka leśna

• zapewnienia ciągłości ich użytkownikom

• pozyskiwanie surowców w sposób kontrolowany i racjonalny

• koorfynowanie i prowadzenie okresowej oceny stanu lasów i zasobów leśnych oraz pognozowanie zmian

• sporządzanie wielkoobszarowej inwentaryzacji

Rz 5.

• lasy są własnością Skarbu Państwa

• nadleśniczy wprowadza okresowy zakaz wstępu do lasu

→ w razie zniszczenia, uszkodzenia drzewostanów lub degradacji runa.

• Lp stanowiące własność SP są udostępniane do zbioru płodów runa leśnego

• Art. 27 - na potrzeby własne, dla celów przemysłowych → zgodnie z zawarciem umowy z nadleśnictwem

• nadleśnictwo odmawia zawarcia umowy, w przypadku gdy zbiór płodów runa leśnego zagraża środowisku leśnemu (Art. 27.3)

Rozporządzenie Ministra Ochrony środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa (22.12.98r)

• runo leśne ma być obserwowane pod kątem użytkowania, zagrożenia jednego lub więcej gatunków.

• Przy zbiorze runa leśnego dopuszcza się wyłącznie:

• ręczny zbiór (bez narzędzi i urządzeń niszczących lub uszkadzających rośliny)

• zbiór owocników grzybów jadalnych bez oznak rozkładu

• przy pozyskaniu całych roślin lub ich części → stosowanie małych łopatek itp.

Ustawa o ochronie przyurody (gatunki chronione) oraz Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska z 2001r.

Rozporządzenie Min Środowiska z 9. 07. 2004 → W SPRAWIE OCHRONY DZIKO WYSTĘPUJĄCYCH GRZYBÓW OBJĘTYCH OCHRONĄ.

Rozporządzenie Ministra Środowiska z 2008r. → w sprawie grzybów dopuszczonych do obrotu lub produkcji przetworów grzybowych oraz środków spożywczych zawierających grzyby oraz uprawnień klasyfikatora grzybów i grzyboznawcy:

• dopuszczenie do obrotu l\klasyfikator zatwierdza atestem (grzyby świeże)

• dopuszczenie do obrotu grzybów suszonych grzyboznawca zatwierdza atestem

• punkty skupu grzybów mają obowiązek zatrudniać osoby posiadające uprawnienia klasyfikatora grzybów (dla grzybów świeżych)

• analogicznie dla grzybów suszonych grzyboznawce.

Instrukcja Użytkowania Lasu (2003)

Problem: brak jednolitego, skierowanego do leśników - praktyków zbioru zasad postępownia w odniesieniu do użytkowania leśnych surowcó niedrzewnych

Inwentaryzacja zasobów leśnych surowców niedrzewnych

• rozpozanie baz surowcowych i ich potencjału

• ustalenie lokalizacji i wielkości terenów występowania rośłin użytkowych

Cele rozpoznawania baz surowcowych:

• umożliwienie intensyfikacji użytkowania zasobów

• wyrycie rezerw i ich uruchomienie

• ujawnienie terenów nadmirnie eksploatowanych

• określenie mozliwości produkcyjnych

• wykazanie źródeł materiału rozmnożeniowego

• wykazanie celowości rozbudowy i wzbogacania baz

• wykazanie potrzeby działań ochronnych

Metody inwentaryzacji :

• ogólna

• szczegółowa

• statystyczna

• ankietowa

• bezpośrednia

IV zjazd ćwiczenia

Przechowywanie owoców.

Temperatura

• od +0,5 do 2,0

Wilgotność

• ok 60 - 65%

Dostęp powietrza

• ograniczony lecz nie szczelnie

Przedłużanie trwałości i przetwórstwo owoców:

1. Konserwowanie cukrem

- konfitury, dżemy, marmolady, syropy, powidła (przecier owocowy, bez dodatku cukru), owoce kandyzowane

2. Mrożenie

3. Suszenie

4. Liofilizacja - bardzo szybkie mrożenie i szybkie rozmrażanie przez sublimacje, następnie suszone

5. Fermentacja

• octowa

• alkocholowa

• mlekowa

6. konserwowanie termiczne

• sterylizowanie (120 st C)

• pasteryzowanie

7. Konserwowanie chemiczne

8. Promieniowanie jonizujące

Baza surowcowa w tonach lata 70.

• borówka bagienna - 520

• borówka brusznica - 1285

• borówka czernica - 30105

• dziki bez czarny - 3755

• głóg - 1475

• malina - 2200

• żurawina - 470

• jeżyna - 4960

Razem: 70520

Borówka brusznica

• 11% polskich lasów to potencjalne jagodziska. Można zebrać 250 kg/ha (nizinne), 400 kg/ha (wyżynno - górskie).

• Zawierają cukry proste, witamine C (22-25 mg%) kwasy organiczne, pektyny, mangan.

• Świeże owoce mają walory smakowe i dietetyczne. Właściwości lecznicze szczególnie na widzenie w nocy, przeciwcukrzycowe, przeciwbiegunkowe, antyseptyczne, przeciwgorączkowe.

Borówka bagienna

• wyższe od czernicy walory dietetyczne, biało zielonkawe w środku,

Borówka brusznica

• witamina C, związki organiczne

• Przetwórstwo, długotrwała (kwasy organiczne, kwas benzoesowy), konfitury.

Żurawina błotna

• bagna i torfowiska.

• Przetwory (kwas bezoesowy i chinowy): konfitury (mięsa, szczególnie dziczyzna)

Poziomka

• mało trwała

• duże walory dietetyczne, zw. mineralne (Fe, Co, Ca, P), wit C (30 mg%), owoc deserowy, często uczula.

• Lecznicze (ziele) regulator przemiany materii, sćiągające, szkorbut, zaburzenia przewodu pokarmowego.

Malina

• małotrwała

• często prowadzone plantacje

• walory smakowe i dietetyczne

• zw. mineralne (Fe, Cu)

• właściwości lecznicze - sok i syrop z malin → napotne i przeciwgorączkowe

• nadaje się na ratafie

Jeżyna

• dużo antocjanów(ciemny kolor), zw. mineralnych, niewielka trwałość

Róża dzika

• owoc przetwórczy, witamina C (300 mg%)

• soki, syropy, wino, nalewki

Tarnina

• kwasy organiczne, dużo cukru (po przemrożeniu słodka)

• susz, dżemy

Głóg

• wit C

• sorbitol (związek słodki, tolerowany przez diabetyków i cukrzyków)

• flawonoidy, zw. mineralne

• lek nasercowy

Jarząb

• kwasy organiczne (kw. Sorbowy), sorbitol

• soki i syropy, powidła

• profilaktyka lecznicza przy biegunkach

Bez czarny

• na surowo może być szkodliwy

• dużo antocjanów, pektyn

• kwiaty: olejki eteryczne i śluzy

• moczopędne , napotne, przeczyszczające

Dereń

• zakwaszenie przetworów

Jałowiec:

• juniperyna (gorzki smak)

• bakteriobójcze, pobudzające trawienie

Pierwiosnka lekarska i wyniosła:

• korzeń - saponiny

Kozłek lekarski (Valeriana officinalis)

• kwasy salicylowe

• olejski eteryczne

• uspokajające

Kruszyna

• cortex frangulis

• zaburzenia przewodu pokarmowego

Konwalia majowa

• herba convallariari - konwalatoksyna

Cis

• taksol - przeciwnowotworowe

V zjazd ćwiczenia

Leśne grzyby

• Muchomor sromotnikowy - zielonkawy kapelusz, wężykowaty deseń na trzonie, kopulasta pochwa, blaszki białe, trzon biały, pirścień na trzonie. Bór świeży, buczyny.

• Muchomor czerwieniejący (w Pl atlasach jako niejadalny) - krosty pobrudzone, czerwieniejący miąsz, pierścień fałdkowany, brzeg kapelusza gładki

• Piestrzenica kasztanowata - smaczna i aromatyczna, owocuje w kwietniu, duże ryzyko zatrucia.

• Smardz - ostre wgłębienia na kapeluszu

• Krowiak podwinięty (olszówka) - trująca, ale często zbierana!!

• czernidlak pospolity - z alkocholem trujący (zawiera koprynę), kapiące zarodniki.

• Czernidlak kołpakowaty - nietrujący (niezawiera kopryny)

• Borowik szlachetny - wiele odmian, hymenofor żółty

Podobne: Goryczak żółciowy (wypukły hymenofor, trzon siateczkowany)

• Borowik ceglastopory - hymenofor czerwowo pomarańczowy, trzon nigdy siateczkowany

Jd, Św, Bk

• Piaskowiec modrzak - po przekroju nabiera odcienia niebieskawego, Cladonio Pinetum

• Koźlarz babka (brzozy)

• Koźlarz czerwony (osiki)

• Podgrzybek brunatny

• Podgrzybek zajączek

• podgrzybek złotawy - duże rurki, czerwonawy

• Maślak - pierścień na trzonie

• Maślak ziarnisty

• Maślak żółty

• Maślak pstry (hubanek) - siedliska wilgotne

• Maślak sitarz - mały, duże robaczywe

• maślak pieprzowy - jako przyprawa

• Gąska siwa - szara połyskująca niebieskawa, brak spękań

• Gąsówka naga - jesienny grzyb, parki, fioletowawa

• Lakówka ametystowa - fioletowa, małe owocniki

• Pieprznik jadalny (kurka) - najsmaczniejszy, trwały (towar eksportowy), listewki

• Pieprznik trąbkowy - listewki płytkie wyraźne, nieregularnie rozgałęzione

• Pieprznik żółtwawy - niespospolity

• Lejkowiec nadęty - czarne owocniki

• Rydz (Mleczaj świerkowy

Surojadki:

• Gołąbek wyniotny

• g. jadalny

• g. zielonkawy (skórka nie rośnie z kapeluszem)

• g. kunowy

• g. grynszpanowy

• Sarniak

• Kolczak obłączasty

• Łuskwiak zmienny

• Boczniak ostrygowaty

• zółciak siarkowy

Żywicowanie - proces pozyskiwania żywicy z drzew, głównie sosny, polegający na nacinaniu kory i zbiorze wycieku do specjalnych pojemników.

Opracowana została polska metoda żywicowania, oparta na metodzie żeberkowej. Do żywicowania można przeznaczać tylko zdrowe drzewa, do 6 lat przed planowanym wycięciem. Wiek rębności sosen w Polsce to przeciętnie 100 lat. W zależności od rozmiarów pierśnicy, na pniu można wykonać od 1 do 3 spał żywiczarskich, w postaci ukośnych nacięć (żłobków). W przypadku sosen, z dolnej części pnia usuwano nadmiar kory, po czym nożem żłobikowym wykonywano ukośne nacięcia przecinające kanały żywiczne, z których żywica spływała do umocowanych niżej pojemników. Spały nie powinny łącznie przekraczać ¾ obwodu drzewa, aby pozostawiony pas nienaruszonej kory (tzw. pas życiowy) pozwalał drzewu na utrzymanie prawidłowych procesów życiowych.

Ponieważ twardniejąca na powietrzu żywica powoduje zasklepianie się nacięć, spały są odnawiane mniej więcej co tydzień, w zależności od przyjętego obiegu, a pojemnik z zebraną żywicą opróżniany raz w miesiącu. Spały przedłuża się stopniowo ku wierzchołkowi drzewa. Pozyskiwanie żywicy ma miejsce od początku maja do połowy października. Gatunkiem najczęściej poddawanym w Polsce żywicowaniu była sosna zwyczajna. Istnieją też inne metody pozyskiwania żywicy, np. z drewna już ściętych drzew, jednak przeważnie jest ona gorszej jakości. Po roku 1994 zaprzestano w Polsce żywicowania w celach gospodarczych. Na potrzeby rodzimego przemysłu żywicę zaczęto sprowadzać z Chin, Brazylii i Ukrainy, łącznie ok. 4-5 tys. ton rocznie^[2].

---