Zasób słownikowy dzieci w młodszym wieku szkolnym a metody pracy dydaktyczno-wychowawczej nauczyciela.

Nauczanie języka polskiego w klasach I - III to zespół różnorodnych ćwiczeń, wzajemnie się przeplatających i uzupełniających. Uczniowie opanowują język przyswajając sobie odpowiednie słownictwo, ucząc się stosować poznane wyrazy we właściwych językowi polskiemu wyrażeniach i zwrotach, ucząc się poprawnie budować zdania. Systematycznie stosowane na lekcjach ćwiczenia słownikowe wpływają na wzbogacenie i usprawnienie języka dziecka. Dziecko poznaje świat, zdobywa nowe wyobrażenia i pojęcia, poznaje ich odpowiedniki słowne.

Rozszerzając zakres wiadomości należy dostarczyć dziecku odpowiedniego zasobu słów, za pomocą których będzie wypowiadało swoje spostrzeżenia i wyrażało swoje myśli.

Ćwiczenia słownikowe musza być ściśle powiązane ze wszystkimi działaniami nauczania języka. Nie powinny mieć charakteru teoretycznego, nie mogą istnieć same dla siebie bez powiązania z innymi działaniami języka polskiego. Cała ich wartość będzie polegała na tym, jak je zużytkujemy w praktyce językowej, jak nauczymy dziecko myśleć i wypowiadać swoje myśli zgodnie z prawidłami językowymi.

W procesie rozwijania języka dziecka należy zwrócić uwagę na dwa aspekty tego zagadnienia:

1. Rozwijanie języka jako „instrumentu nadającego” przy pomocy którego dziecko będzie przekazywało swoje myśli w oparciu o szeroki zakres zaktywizowanego własnego słownictwa wtedy, gdy będzie mówiło;

2. Rozwijanie języka jako „instrumentu odbierającego” kiedy dziecko w oparciu o swój czynny i bierny język będzie pogłębiało umiejętność rozumienia cudzych myśli, przekazywanych mu przez innych ludzi za pośrednictwem mowy, pisma i druku 1

Rozwijamy więc za pośrednictwem ćwiczeń słownikowych język jako „instrument nadający” i język jako „instrument odbierający”.

Dziecko na lekcjach języka polskiego powinno posiąść sprawność w posługiwaniu się dwiema podstawowymi formami języka: językiem pisanym i językiem mówionym.

Osiągnięcie przez dziecko sprawności poprawnego władania językiem mówionym wymaga zdobywania określonego zasobu słownictwa w czasie tworzenia struktur syntaktycznych.

Druga niezmiernie istotna forma języka opanowywaną przez uczniów klas młodszych jest język pisany. W zakres tego tematu wchodzi początkowa nauka czytania i czytelnictwo tekstów literackich, jak również umiejętność samodzielnego redagowania tekstów.

Czynność kształcenia sprawności w posługiwaniu się przez uczniów w mowie i piśmie językiem ojczystym jest ogromnie złożona i przebiega w różny sposób, zależnie od stosowanych metod nauczania, środków dydaktycznych i motywacji uczniów.

Ważną role w kształceniu polonistycznym odgrywają ćwiczenia zmierzające do wzbogacenia słownictwa a także konstruowania związków frazeologicznych i syntaktycznych.

Ćwiczenia syntaktyczne polegają na umiejętności zastosowania i konstruowania takich zdań, które najtrafniej wyrażają uwarunkowania i zależności przyczynowo-skutkowe zaistniałe w rzeczywistości pozajęzykowej, dostarczającej materiału do opowiadania. Wokół nich powinny się skupić ćwiczenia wzbogacające słownictwo i frazeologię.

Frazeologia zajmuje się połączeniami wyrazów rozpatrywanymi jako składniki związku frazeologicznego. Frazeologia określa dokładniej związki wyrazów pod względem znaczeniowym i wskazuje zakresy ich użycia. Istotną rolę odgrywają słowniczki frazeologiczne, które maja na celu z jednej strony utrwalenie materiału słownikowego we właściwych połączeniach frazeologicznych, z drugiej strony zainteresowanie dzieci formą językową, co prowadzi do wzmożenia troski o jak największą poprawność językową, o staranne wypowiadania się w mowie i piśmie.

Ćwiczenia słownikowo-frazeologiczne i syntaktyczne zapobiegają błędom, ubóstwu słownikowemu i charakterystycznym dla omawianego okresu neologizmom dziecięcym.

Kształcenie komunikatywnego języka dziecka winno obejmować więc poznawanie

i stosowanie powiązań frazeologicznych, syntaktycznych, poprawne konstruowanie zdań pojedynczych, złożonych rożnych typów.

Umiejętność wypowiadania się uczniów klas młodszych kształtujemy na podstawie materiału z otaczającej rzeczywistości, bliski zainteresowaniom dziecka, pobudzający do mówienia, wyzwalający ciekawość poznawczą i przeżycia emocjonalne. Wymaga to właściwego doboru ćwiczeń słownikowych, których głównym celem jest wzbogacanie zasobu słownika uczniów, jak również „przenoszenie” słownictwa z biernego do czynnego.

Słownik bierny „określa wyrazy, których znaczenie uczeń rozumie w danym kontekście, ale nie posługuje się nimi w swoich własnych wypowiedziach”.2

Słownik czynny to „zasób wyrazów używanych w toku wypowiedzi ustnej lub pisemnej uczniów, które są tylko rozumiane w kontekście, a które mogłyby być stosowane z pożytkiem w wypowiedziach uczniowskich”.3

Uczniowie bardzo często posługują się w różnych kontekstach tymi samymi wyrazami, nie zadając sobie trudu, by znaleźć najwłaściwszy wyraz dla oddania treści, które pragnie przekazać.

W ćwiczeniach w mówieniu i pisaniu główny nacisk skierowany jest na osiągniecie przez dziecko umiejętności zamykania myśli w formie zdania, rozumienia struktury większych całości myślowych, wzbogacenie stylu, rozwijanie umiejętności swobodnego wypowiadania się na różne tematy.

Aktywizowanie słownictwa dziecka w początkowym okresie nauki szkolnej dokonuje się dzięki podstawowym formom wypowiedzi, które poznaje ono w toku zajęć lekcyjnych: opowiadaniu, sprawozdaniu i opisowi.

Opowiadanie to jedna z form wypowiedzi ucznia. Prawie na każdej lekcji języka polskiego pojawia się ta forma wypowiedzi. Uczniowie klas I - III lubią słuchać opowiadania nauczyciela i sami opowiadać w miarę opanowywania elementarnych sprawności językowych. Ta forma wypowiedzi odpowiada najbardziej umysłowości ucznia na szczeblu nauczania początkowego, chociaż umiejętność poprawnego opowiadania należy wyrabiać w ciągu całej nauki szkolnej.

Na treść opowiadania składa się szereg wydarzeń, następujących jedno po drugim. Konstrukcja opowiadania na tym poziomie powinna być oparta na określonym chronologicznym następstwie wydarzeń.

Opis to kolejna forma wypowiedzi pojawiająca się w klasach młodszych. „Opis to ścisłe i zgodne z rzeczywistością wskazanie charakterystycznych cech obserwowanego przedmiotu, osoby, zwierzęcia, rośliny, zjawiska, krajobrazu i sytuacji”.4

Opis dowolnego przedmiotu poprzedzamy dokładną obserwacją, w toku której stawiamy odpowiednie pytania, pozwalające uchwycić istotne cechy przedmiotu (analiza). Właściwy opis to powiązanie w całość wyróżnionych cech w formie kilku zdań stanowiących zwięzłą wypowiedź (synteza).

Dzięki zastosowanym różnym formom wypowiedzi ułatwiamy uczniom wypowiadanie się w mowie i piśmie, wzbogacamy ich słownik oraz ułatwiamy nawiązywanie kontaktów z rówieśnikami, najbliższym otoczeniem.

Duże znaczenie w rozszerzaniu słownictwa uczniów spełniają lektury szkolne a także bogata baza utworów literackich należąca do skarbca kultury narodowej i ogólnoludzkiej.

Wzbogacenie słownictwa uczniów, rozwijanie sprawności językowej powinno mieć miejsce na każdej lekcji. Na rozszerzenie słownika dziecka wpływa czytanie. Do wzbogacenia słownictwa dziecka nie wystarcza samo czytanie tekstów, lecz konieczne jest organizowanie specjalnych ćwiczeń słownikowych, opierających się zarówno na tekście, jak na żywej mowie dzieci. Często ćwiczenia słownikowe powinny poprzedzać czytanie. Aby zrozumieć myśl przewodnią utworu, uczniowie powinni wiedzieć, co te wyrazy i wyrażenia znaczą. Nauczyciel musi tak przygotować czytankę pod względem rzeczowym, słownikowym, by odczytany utwór stał się jasny, właściwie zrozumiany a przez to i głęboko odczuty. Często zdarza się, że w czytankach pojawiają się teksty zbyt trudne dla danego zespołu dzieci. Trudności tekstu czytanki polegają na tym, że dzieci nie znają opisywanych faktów i przedmiotów lub nie mają potrzebnych wiadomości z danego zakresu. Mogą także polegać na trudnym dla dziecka sposobie obrazowania, na zawiłym stylu, na użyciu wielu odległych od języka dziecka zwrotów i wyrazów. W tych sytuacjach dopomóc mogą ćwiczenia słownikowe. Omawianie tekstu poprzedzimy wówczas dłuższym przygotowaniem poprzez wycieczki, oglądanie i zbieranie ilustracji. Zgromadzimy więc słownictwo, które wystąpi w czytanym tekście.

Ćwiczenia słownikowe mają służyć pogłębianiu procesu poznawania rzeczywistości, pełniejszego powiązania nazw z przedmiotami, zjawiskami i czynnościami. Mają także służyć do powiększania zasobu używanych słów poprzez uczniów.

Wzbogacenie słownika uczniów na lekcjach języka polskiego dokonujemy poprzez:

a). wprowadzenie nazw przedmiotów, zjawisk, cech, czynności oraz stosunków przestrzennych czasowych;

b). wyjaśnianie niezrozumiałych wyrazów:

pokaz desygnatu, któremu została przyporządkowana nazwa;

opis przedmiotu, zjawiska lub cechy;

wskazywanie uczniom wyrazów zastępczych lub bliskoznacznych, wskazywanie istniejących różnic znaczeniowych między analizowanymi wyrazami;

c). gromadzenie zwrotów i wyrażeń zastępczych, wyjaśnianie niezrozumiałych wyrazów;

d). grupowanie wyrazów wokół określonych tematów:

wyszukiwanie i zestawianie wyrazów związanych z podanym, ściśle określonym tematem;

e). grupowanie wyrazów o znaczeniu przeciwnym i podobnym:

porównywanie przedmiotów, zjawisk i faktów;

f). zastosowanie nie znanych dziecku wyrazów w zrozumiałym dla niego kontekście.5

W kształceniu językowym dzieci w klasach młodszych wykorzystujemy testy literackie zawierające duże bogactwo treści do ćwiczeń językowych. W toku czytania dzieci poznają, rozszerzają zasób słownika biernego i czynnego, poznają określone związki frazeologiczne i struktury syntaktyczne. Czytanie tych tekstów wpływa motywująco na rozbudzenie potrzeby posługiwania się pięknym językiem ojczystym.

Ważnym źródłem treściowym ćwiczeń językowych w klasach początkowych są doznania i przeżycia uczniów.

Formą poznawania rzeczywistości społeczno-przyrodniczej, często wykorzystywaną na lekcjach języka ojczystego, jest wycieczka, która wzbogaca język dziecka w kontekście poznawania środowiska społeczno-przyrodniczego o sferę leksyki związanej z emocjami ucznia, zachwytem, przestrachem.

Do kształtowania umiejętności poprawnego, jasnego i ścisłego wypowiadania się w mowie i piśmie przyczyniają się ćwiczenia słownikowo-frazeologiczne i syntaktyczne.

Troska o rozwój umiejętności władania językiem powinna stać się zadaniem wszystkich nauczycieli, gdyż nauczanie języka polskiego nie sprowadza się wyłącznie do zajęć w zakresie tego przedmiotu.

Wszelkiego rodzaju ćwiczenia językowe powinny być połączone z działaniem, w którym mówienie jest naturalną potrzebą komunikowania się. Duże walory reprezentują formy zabawowe: zabawy dydaktyczne i zagadki, gry dramatyczne, proste formy inscenizacyjne związane z treścią utworów i wydarzeniami życia codziennego.

Zadaniem nauczyciela jest więc dostarczenie dziecku adekwatnych środków językowych (słownikowych i struktur językowych) umożliwiających przekazanie zdobytej wiedzy w komunikatywny, klarowny sposób.

Bibliografia:

B.Sawa: ”Jeżeli dziecko źle czyta i pisze”, WSiP, Warszawa, 1976r.

G.W.Shugar i M.Smoczyńska: ”Nowe kierunki badań nad językiem dziecka”

w „Badania nad rozwojem języka dziecka”, Warszawa 1980r.

I.Słonińska: ”Psychologiczne problemy ilustracji dla dzieci”, PWN, Warszawa, 1969r.

H.Spionek: „Parcjonalne opóźnienia rozwoju uczniów szkół podstawowych jako przyczyna ich trudności i niepowodzeń szkole”, Kwartalnik Pedagogiczny nr 3, Warszawa, 1970r.

H.Spionek: „Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych”, PZWS, Warszawa, 1970r.

---