Badanie laboratoryjne
Badanie moczu może pomóc w rozpoznaniu choroby nerek i wątroby oraz dróg moczowych. Pozwala ocenić predyspozycje do tworzenia się kamieni, a także ułatwia diagnozę cukrzycy i żółtaczki.
Przed pobraniem moczu na badani ogólne, dziecko trzeba dokładnie podmyć, a następnie przemyć ujście cewki moczowej wodą. U niemowląt i małych dzieci pobranie moczu na badanie ogólne ułatwi a specjalny plastikowy pojemnik - woreczek, przyklejony do skóry krocza. Zaraz po oddaniu przez dziecko moczu, woreczek trzeba odkleić i przelać zawarty w nim mocz do czystego naczynia. Przed badaniem mocz powinno się przechowywać w chłodnym miejscu, żeby zawarte w nim elementy komórkowe nie uległy destrukcji.
Zwiększona liczba leukocytów w moczu jest jednym z objawów zakażenia układu moczowego, jednak leukocyturia może mieć też inne przyczyny, a u części dzieci z zakażeniem układu moczowego może nie występować lub być poprzedzona znamienną bakteriurią.
Do badania laboratoryjnego powinno się oddać ok. 100-150 ml porannego moczu do dowolnej, dokładnie umytej i wyparzonej, najlepiej szklanej buteleczki. W aptekach są też do kupienia (ok. 1zł) gotowe do użycia jałowe plastikowe pojemniki, specjalnie przeznaczone na zebranie moczu. Buteleczkę czy pojemnik po napełnieniu należy podpisać imieniem i nazwiskiem. Przed badaniem nie jest wymagane żadne specjalne przygotowanie, chociaż aby uniknąć błędów laboratoryjnych i uczynić badanie jak najbardziej wiarygodnym, warto zapoznać się z niektórymi zasadami wynikającymi z zakresu badania.
Badanie ogólne moczu jest często niedocenianym, ale niezwykle ważnym badaniem diagnostycznym. Jest proste do wykonania i stosunkowo tanie, a przynosi bardzo wiele informacji. Nie jest też związane z żadnym ryzykiem, jest całkowicie nieinwazyjne.
Zwykle wykonuje się je w każdym rejonowym laboratorium analitycznym po uprzednim skierowaniu przez lekarza pierwszego kontaktu. Jeżeli jednak chcemy wykonać je odpłatnie i skontrolować funkcję naszych nerek, można je także przeprowadzić w każdym laboratorium prywatnej służby zdrowia, a kosztuje wtedy około 10 zł.
Wyniki interpretuje lekarz zlecający badanie. Wszystkie informacje zawarte na wydruku dotyczą następujących właściwości i składników moczu.
Posiew moczu
Podstawa rozpoznania zakażenia układu moczowego jest stwierdzenie znamiennej bakteriurii. Przed zleceniem wykonania posiewu moczu lekarz ma obowiązek udzielenia szczegółowych informacji, w jaki sposób mocz na to badanie należy pobrać. Nieprawidłowe pobranie moczu na posiew może dać wynik fałszywie dodatni i narazić dziecko na niepotrzebne leczenie.
Nieuzasadniony jest pogląd, ze u dziecka, podobnie jak u dorosłych, trzeba pobrać na posiew pierwszą poranną porcję moczu. Przestrzeganie tej zasady często uniemożliwia przygotowanie dziecka do prawidłowego pobrania moczu. W przeciwieństwie do dorosłych, dziecko w nocy oddaje mocz, a więc żadna ranna porcja moczu nie jest pierwszą po nocy.
Jałowe naczynie do pobrania moczu na posiew należy otrzymać z laboratorium lub z apteki; mocz po pobraniu na posiew powinno się dostarczyć do laboratorium w ciągu godziny. Jeśli niemożliwe jest dotrzymanie tego terminu, mocz trzeba przechowywać w zamkniętym jałowym naczyniu w temperaturze około +4 stopni i w tej temperaturze dostarczyć do laboratorium, najlepiej umieszczając pojemnik z moczem w wychłodzonym w lodówce termosie. Wygodne są pojemniki na posiew moczu z pożywką transportową, umieszczoną na przymocowanej do korka "szpatułce". Pożywka po jednej stronie "szpatułki" przeznaczona jest dla bakterii Gram-dodatnich, po drugiej stronie dla bakterii Gram-ujemnych. Obie strony szpatułki musi oblać strumień moczu, którego nadmiar należy strzepnąć przed zamknięciem pojemnika. Tak pobrany mocz można przechowywać przed oddaniem do laboratorium w temperaturze pokojowej przez 24 godziny.
Mocz trzeba pobrać na posiew przed podaniem pierwszej dawki leku przeciwbakteryjnego, gdyż obficie wydalany w moczu lek może zahamować wzrost bakterii na pożywce.
Informacja o wyniku posiewu jest ważna przy podejmowaniu decyzji leczenia. Wstępną informację, czy posiew jest ujemny czy dodatni, powinni opiekunowie dziecka uzyskać po 24 godzinach. Przewidując oporność wyhodowanego drobnoustroju na wiele antybiotyków (np. w przypadku zakażenia szpitalnego), trzeba prosić o badanie rozszerzonego antybiogramu przed identyfikacją szczepu. Mocz pobrany do woreczka na posiew ma tylko wtedy wartość diagnostyczną, gdy w posiewie nie stwierdza się wzrostu bakterii.
Najbardziej rozpowszechnione jest pobieranie moczu na posiew ze środkowego strumienia.
Po spłukaniu ujścia cewki moczowej przegotowaną, wystudzoną wodą, starsze dzieci powinny zacząć oddawać mocz, którego pierwsza część strumienia nie jest przeznaczona do pobrania na posiew, a dalsza część - środkowy strumień trzeba pobrać bezpośrednio do jałowego naczynia lub opłukać nim obie strony szpatułki z pożywką. U dziecka, które nie opanowało jeszcze kontrolowanego oddawania moczu, należy czekać na spontaniczna fikcję zapewniając dziecku pozycję, w której nie dojdzie do zanieczyszczenia okolicy cewki. Oczekiwanie na oddanie moczu jest najkrótsze po pierwszym rannym obfitym karmieniu. Przy pobieraniu moczu ze środkowego strumienia, często dochodzi do zanieczyszczenia pobranej na posiew próbki. Następuje wtedy wzrost kilku rodzajów bakterii, co wskazuje na konieczność powtórzenia posiewu.
Większe prawdopodobieństwo jałowego pobrania moczu na posiew zapewnia cewnikowanie pęcherza. Jest ono szczególnie uzasadnione, gdy zachodzi konieczność szybkiego rozpoczęcia leczenia antybiotykami. Jeśli w posiewie cewnikowanego moczu bakteriuria nie jest znamienna lecz ma wartość podejrzaną, a dziecko nie jest leczone antybiotykami, należy posiew powtórzyć. Wyhodowanie tego samego drobnoustroju w podejrzanej ilości, przemawia za zakażeniem układu moczowego. Jeśli cewnikowanie moczu nie poprzedza bezpośrednio leczenia antybiotykami, uzasadnione jest podanie po cewnikowaniu jednej leczniczej dawki nitrofurantoiny, trimetoprimu lub ko-trimoksazolu w celu zapobieżenia zakażeniu przy cewnikowaniu. Prawdopodobieństwo zakażenia przy cewnikowaniu zwiększa obecność stulejki, zapalenia napletka lub sromu. W tych sytuacjach powinno się unikać cewnikowania pęcherza.
Złotym standardem pobierania moczu na posiew u noworodków i niemowląt jest nakłucie nadłonowe. Powinno się je wykonywać przy wypełnionym pęcherzu. Jeśli opukiwaniem nie udaje się ustalić położenia dna pęcherza ponad spojeniem łonowym, należy sprawdzić badaniem USG stopień wypełnienia pęcherza. Największe znaczenie dla oceny stopnia wypełnienia pęcherza u niemowląt ma w badaniu USG wymiar poprzeczny pęcherza. Jeśli jest on mniejszy niż 3 cm, nie uzyskuje się na ogół moczu przy nakłuciu. Zabieg jest zwykle udany jeśli wymiar poprzeczny pęcherza przekracza 3,5 cm. Dostateczne wypełnienie pęcherza u dobrze nawodnionego niemowlęcia jest prawdopodobne po około 30 minutach od poprzedniej fikcji. Nakłucie nadłonowe wykonuje się utrzymując niemowlę w pozycji leżącej, po odkażeniu skóry wprowadzając cienką igłę umocowana na pustej strzykawce prostopadle do powłok brzusznych w linii środkowej ciała, 1-3 cm nad spojeniem łonowym.
Przed wykonaniem nakłucia nadłonowego warto umyć ujście cewki moczowej i przygotować jałowy pojemnik do pobrania moczu na posiew, ponieważ manipulacje przygotowujące do nakłuci nadłonowego lub samo nakłucie mogą spowodować mocję. W moczu pobranym przez nakłucie nadłonowe często stwierdza się krwinki czerwone, w związku z czym tak pobrany mocz nie nadaje się do badania ogólnego. Niegroźnym powikłaniem nakłucia nadłonowego jest nakłucie jelita. W posiewie uzyskuje się wtedy kilka rodzajów bakterii typowych dla flory jelitowej. Powyżej 2. roku życia nakłucie nadłonowe jest trudne z przyczyn psychologicznych.
Mocz - właściwości fizyczne i chemiczne
BAKTERIE
W stanach fizjologicznych w drogach moczowych nie stwierdza się obecności bakterii poza końcowym odcinkiem cewki moczowej w związku z czym w moczu zdrowego człowieka występuje niewielka ilość różnych drobnoustrojów.
W warunkach fizjologicznych ilość drobnoustrojów w 1ml świerzo oddanego moczu nie przekracza 10000.
Obecność więcej niż 100 000 bakterii w 1ml moczu określa się jako "bakteriomocz znamienny" i świadczy o stanie zapalnym układu moczowego. Jednak nie stwierdzenie znamiennej bakteriurii nie wyklucza istnienia zakażenia narządów układu moczowego. Znamiennemu bakteriomoczowi w 50% towarzyszy zwiększona leukocyturia. Do najczęściej stwierdzanych drobnoustrojów będących przyczyną stanów zapalnych dróg moczowych należą: pałeczka okrężnicy (E.coli), pałeczka ropy błekitnej, pałeczki grupy Klebsiella, pałeczki z rodziny Enterobacteraceae, gronkowce.
Stwierdzenie ropomoczu bez wzrostu bakterii na zwykłych pożywkach określa się jako "ropomocz jałowy". W takich przypadkach należy podejrzewać zakażenie prątkiem gruźlicy, Mycoplasma, bakteriami beztlenowymi, grzybami (Candida albicans, Cryptococcus, Coccidioides, Aspergillus), wirusami (Adenowirusy) lub pasożytami. (Trichomonas vaginalis, Schistosoma haematobium)
BARWA
Barwa moczu zależy od jego zagęszczenia, zawartości produktów przemiany metabolicznej, barwników egzogennych oraz przyjmowanych leków.
Fizjologicznym barwnikiem moczu jest urochrom, dający zabarwienie żółte o różnych odcieniach w zależności od stopnia zagęszczenia moczu. Mocz z nocy jest zazwyczaj bardziej zagęszczony i przybiera kolor bardziej intensywny.
W stanach chorobowych mocz wykazuje różne zabarwienie zależnie od zawartości składników fizjologicznych i niefizjologicznych w tym szczególnie leków.
Zabarwienie mlecznobiałe lub zmętnienie moczu:
leukocyturia - obecność krwinek białych
chyluria - obecność ciał tłuszczowych
domieszka wydzieliny gruczołu krokowego oraz nasienia
obecność bakterii
Zabarwienie zielononiebieskie:
bilirubina
witamina B2
zakażenie pałeczką ropy błekitnej
amitryptylina
tramteren
błękit metylenowy
Zabarwienie różowo-czerwonawo-fioletowe:
pofiryny - przy dłuższym staniu mocz ciemnieje
moczany bezpostaciowe
leki - rifampicyna, antypiryna, fenytoina, azatiopryna, nefrecyl, desferoksamina
barwnik czerwonych buraków, papryki, czrnych jagó
dronoustroje - Serratia
erytrocyty
hemoglobina
mioglobina
Zabarwienie czerwonawo-brunatnawo-czarne:
barwniki żółciowe
melanina - mocz ciemnieje przy dłuższym staniu
kwas homogentyzynowy - mocz ciemnieje przy dłuższym staniu
leki - metyldopa, lewodopa, fenotiazyny, fenacetya, salicylany, nitrofurantoina, metronidazol, chlorochina,
erytrocyty
hemoglobina
mioglobina
po zatruciach fenolem
BIAŁKO
W moczu fizjologicznym nie stwierdza się obecności białka. W kłębkach nerkowych filtruje się ok. 5 g białka w ciągu doby, głównie albuminy. Dzięki dużej reabsorpcji białka głównie moałocząsteczkowego w kanalikach nerkowych ( 99 % białka przesączu kłębkowego) z moczem wydala się mniej niż 100 mg/dobę. Ilości tych nie daje się wykryć przy użyciu stosowanych metod w badaniu ogólnym moczu.
Mikroalbuminuria: Jest to stan zwiękrzenia wydalania albumin ponad 20mg/dobę (do 300mg/d) wykrywany specjalnymi metodami radioimmunologicznymi i immunochemicznymi. Mikroalbuminuria jest wczesnym objawem rozwoju nefropatii (uszkodzenia nerek) zwłaszcza cukrzycowej niekiedy na długo przed poprzedzającym wystąpienie białkomoczu. Wydalanie powyżej 300mg/d stwierdza się w zaawansowanym zespole Kimmelstiela-Wilsona oraz w glomerulopatiach.
Fizjologiczny białkomocz nie jest patologią i występuje po wysiłkach fizycznych, po gwałtownych zmianach temperatury ciała, po pionizacji, oraz w końcowym okresie ciąży.
Duży wysiłek fizyczny powoduje wzrost wydalania białka do ok. 0,3 g/24 godz. (300 mg/24 godz.)
Białkomocz przednerowy:
obecność we krwi białek drobnocząsteczkowych (hemoglobiny, mioglobiny, białko Bence'a-Jonesa-u głównie u osób ze szpiczakiem mnogim)
choroby poza nerkami (choroby przebiegające z gorączką, niewydolność krążęnia)
Białkomocz nerkowy:
kłębuszkowy (kłębuszkowe zapalenie nerek, choroby metaboliczne: cukrzyca, skrobiawica, dna)
cewkowy
choroby naczyń żylnych (zakrzepica)
Białkomocz pozanerkowy:
stany zapalne dróg moczowych
Wynik dodatni wyrażamy w g/24 godz.
Wartości graniczne:
kobiety 0,027 - 0,09 g/24 godz. (27 - 90 mg/24 godz.)
mężczyźni 0 - 0,15 g/24 godz (0 - 150 mg/24 godz)
BILIRUBINA
Bilirubina jest głównym, końcowym metabolitem porfiryn wydalanym z organizmu. We krwi bilirubina występuje głównie w połączeniu z albuminą i w tej postaci nie przesącza się przez kłębki nerkowe. W wątrobie bilirubina ulega sprzęganiu z kwasem glukuronowym i w tej postaci jest wydalana poprzez drogi żółciowe do przewodu pokarmowego. Do moczu przedostaje się jedynie bilirubina estryfikowana z kwasem glukuronowym lub sirakowym.
W moczu fizjologicznym bilirubiny nie stwierdza się.
Obecność bilirubiny w moczu jest spowodowane wzrostem stężenia bilirubiny sprzężonej, która ulega przesączaniu w kłębkach nerkowych i wydalaniu z moczem. We krwi stężenie bilirubiny sprzężonej jest niewielkie i znacznie zwiększa się w wyniku:
niedrożności dróg żółciowychi (np. kamica pęcherzyka żółciowego, guzy)
uszkodzeniu toksycznym wątroby
zapalenia wątroby
marskości wątroby
GĘSTOŚĆ WZGLĘDNA
Gęstość względna moczu w warunkach fizjologicznych zależy od ilości cząstek osmotycznie czynnych rozpuszczonych w moczu, głównie chlorku sodu i mocznika a w znacznie mniejszym stopniu potasu, wapnia, magnezu, kreatyniny lub kwasu moczowego. Ciężar właściwy moczu określa się w próbce moczu po co najmniej 8h przerwie w podawaniu płynów oraz pokarmów bogatych w wodę tj. świerzych owoców i warzyw. Utrzymanie odpowiedniego ciężaru właściwego moczu zależy w dużej mierze od prawidłowego wydzielania wazopresyny (AVP), stężenia K i Ca we krwi, wielkości podażu białka i sodu oraz czynności nerek.
W razie obecności białka lub glukozy w moczu należy pamiętać, że każde 10g glukozy lub białka w 1l moczu zwiększa gęstość względną moczu o 0,003.
Prawidłowa gęstość względna moczu wynosi 1,023 - 1,035 g/cm3.
Gęstość względna moczu powyżej 1,035 zawsze dowodzi obecności w moczu niefizjologicznych składników osmotycznie czynnych takich jak glukoza, białko, środki cieniujące używane w radiologii, mannitolu i innych.
Upośledzenie zdolności nerek do zagęszczania moczu może być spowodowane:
niedoborem wazopresyny w przebiegu moczówki prostej
niewrażliwością nerek na działanie wazopresyny
uszkodzeniem cewek nerkowych przez niektóre leki: tetracykliny, sole litu lub długotrwałym zastojem moczu
ostrą lub przewlekłą niewydolnością nerek prowadzącą do zmniejszenia ilości czynnych nefronów
zwiększeniem stężenia wapnia we krwi- hiperkalcemią
zmniejszeniem stężenia potasu we krwi - hipokaliemią
długotrwałą psychogenną polidypsją - nadmiernym pragnieniem
GLUKOZA
Glukoza jest to cukier prosty, zbudowany z sześciu atomów węgla. Jest to najpowszechniej występujący cukier w organizmach żywych. Jest to podstawowe źródło energii każdej żywej komórki. Stężenie glukozy w surowicy krwi jest wykładnikiem ogólnoustrojowej przemiany węglowodanowej. Stężenie glukozy jest precyzyjnie regulowane głównie na drodze hormonalnej.
Występowanie glukozurii przy prawidłowym stężeniu glukozy we krwi wymaga potwierdzenia swoistości stwierdzonego wyniku gdyż stosowane metody redukcyjne oznaczenia glukozyw moczu dają dodatnią reakcję również z niektórymi lekami (witamina C, tetracykliny, salicylany) oraz z innymi cukrami (laktozą, fruktozą, galaktozą). Testy papierkowe stosowane do oznaczenia glukozy w moczu są swoiste dla tego cukru i jednak witamina C daje fałszywie ujemną reakcję.
W moczu prawidłowym stężenie glukozy wynosi 0,1-0,8 mmol/l (1-15 mg/dl) i jest niewykrywalne stosowanymi paskami testowymi. Glukoza jest całkowicie resorbowana kanalikach bliższych (proksymalnych) a stężenie progowe we krwi przy którym w moczu pojawia się glukoza wynosi około 180 mg/dl.
Jednostki tradycyjne: <15 mg/dl
Jednostki SI: <0,84 mmol/l
Wartości podwyższone:
Przekroczenie progu nerkowego dla glukozy,czyli stężenie glukozy we krwi wynosi ponad 10 mmol/l (180 mg/dl). Ilość wydalanej wówczas z moczem glukozy u chorych na cukrzycę odzwierciedla wartość glikemii.
Uszkodzenie kanalików nerkowych
Wrodzony defekt cewki proksymalnej zespół Fanconiego
Gruczolaki z komórek dokrewnych przysadki
Po wstrzyknięciu adrenaliny (przejściowo podnosi poziom cukru we krwi)
KREATYNINA
Kreatynina jest głównym metabolitem mięśni szkieletowych. Wydalana jest przez nerki drogą przesączania kłębuszkowego. Przy prawidłowej czynności nerek ilość kreatyniny w moczu jest wielkością stałą i zależną od masy mięśniowej.
Prawidłowa dobowe wydalanie kreatyniny z moczem wynosi 7-18 mmol/d (800-2000mg/d) lub 124-230 ľmol/kg/dobę (14-26mg/kg/dobę). U kobiet wartości te są nieznacznie mniejsze.
Zmniejszenie ilości wydalanej kreatyniny z moczem jest najczęśćiej wynikiem ostrej lub przewlekłej niewydolności nerek.
KRWINKI BIAŁE (LEUKOCYTY)
W stanach fizjologicznych dobowe wydalanie krwinek białych (leukocytów) z moczem wynosi od 1 500 000 do 2 500 000. Przy badaniu osadu moczu liczba krwinek białych nie przekracza 5 w polu widzenia (wpw). Wydalanie większej ilości leukocytów określamy mianem leukocyturii. Natomiast stan w którym ilość wydalanych leukocytów zmienia przejrzystość moczu powodując jego zmętnienie określa się jako ropomocz.
Najczęstrze przyczyny leukocyturii:
Zakażenie nerek i dróg moczowych:
odmiedniczkowe zapalenie nerek
stany zapalne miedniczek nerekowych
stany zapalne moczowodów
stany zapalne pęcherza moczowego
stany zapalne gruczołu krokowego
stany zapalne cewki moczowej
Niebakteryjne choroby nerek:
śródmiąższowe zapalenie nerek jako wynik reakcji na leki (aminoglikozydy, cefalosporyny, tuberkulostatyki, sulfonamidy, leki diuretyczne, niesterydowe leki przeciwzapalne, fenacetyna, sole litu, azatiopryna, cyklofosfamid), toksyny, jady egzogenne, czynniki fizyczne
ostre kłębuszkowe zapalenie nerek
choroby kłębuszków nerkowych w przebiegu chorób wieloukładowych
zespoły nerczycowe
ostra niezapalna niewydolność nerek
Przyczyny pozanerkowe:
wysiłek fizyczny
stany gorączkowe
odwodnienie
przewlekła niewydolność krążenia
zmiany zapalne narządów sąsiadujących z układem moczowym
KRWINKI CZERWONE (ERYTROCYTY)
W stanach fizjologicznych dobowe wydalanie erytrocytów z moczem nie przekracza 3 000 000. Przy badaniu osadu moczu liczba krwinek czerwonych nie przekracza 3 w polu widzenia (wpw), jednak u około 3-4% zdrowych osób liczba ta jest większa od 3. Obecność już 0,5ml krwi w 1l moczu zmienia jego zabarwienie na różowe. Często określa się liczbę erytrocytów w dobowej objętości moczu (liczba Addisa).
Czasem krwiomocz może być spowodowany domieszką krwi miesiączkowej, urazem dróg moczowych w czasie wykonywania niektórych badań inwazyjnych. W tych przypadkach krwiomocz określany jest jako rzekomy.
Zwiększone wydalanie erytrocytów z moczem bez zmiany barwy moczu a dające się wykryć jedynie badaniem mikroskopowym określa się jako krwinkomocz lub krwiomocz mikroskopijny. Natomiast obecność krwinek czerwonych, których liczba zmienia zabarwienie moczu określa się jako krwiomocz makroskopowy lub makrohematurię.
Zarówno mikrokrwiomocz jak i makrohematuria może być wywołana przez te same czynniki etiologiczne wymienione poniżej.
Choroby miąższu nerki:
choroby kłębuszków nerkowych (pierwotne kłębuszkowe zapalenie nerek, kłębuszkowe zapalenie nerek w przebiegu chorób wieloukładowych, infekcyjne klębuszkowe zapalenie nerek, wrodzone kłębuszkowe zapalenie nerek)
choroby naczyń, cewek i tkanki śródmiąższowej nerek wywołane reakcją alergiczną, nowotworami, anomaliami wrodzonymi, chorobami naczyń, martwicą brodawek nerkowych
urazy
bakteryjne zapalenie nerek
nadmierny wysiłek fizyczny
Choroby dróg moczowych:
miedniczka nerkowa (kamica, rak, żylaki, uraz, naczyniaki, statny zapalne)
moczowody (kamica, rak, zapalenie okołomoczowodowe, żylaki, uraz, torbielowate rozszerzenei ujścia moczowodu
pęcherz moczowy (rak, polip, stany zapalne, kamica, ciała obce, endometrioza, uraz)
gruczoł krokowy (przerost łagodny, rak, stany zapalne, uraz)
cewka moczowa (owrzodzenia, ropień, stany zapalne, rak, uraz, ciało obce, brodawki kończyste, endometrioza)
Przyczyny inne niż choroby układu moczowego:
skazy krwotoczne
niedobory osoczowych czynników krzepnięcia wrodzone (hemofilia A, B i C) lub nabyty (choroby miąższu wątroby, stosowanie pochodnych dikumarolu, heparyny)
KRYSZTAŁY
W moczu można stwierdzić kryształy zarówno związków endogennych (wewnętrznych) jak i egzogennych (leki) jednak nie zawsze ich obecność ma znaczenie diagnostyczne.
W prawidłowym moczu można stwierdzić występowanie kryształów:
kwasu moczowego i moczanów
szczawianu wapnia
fosforanu wapnia
węglanu wapnia
Jednak wielokrtone stwierdzenie w moczu u tego samego chorego tylko jednego rodzaju kryształu może być wynikiem istnienia wady metabolicznej w zakresie przemiany purynowej (kryształy moczanowe), kwasu szczawiowego (kryształy szczawianu wapnia), wapniowo-fosforanowej (kryształy fosforanu wapnia lub węglanu wapnia)
KRYSZTAŁY DIAGNOSTYCZNE
Obecność następujących rodzajów kryształów ma znaczenie w diagnostyce:
kryształy cystyny- występują u chorych z cystynurią, będącą chorobą z wrodzonym defektem transportu cystyny, lizyny, argininy i ornityny w nabłonku jelit i cewek nerkowych
kryształy tyrozyny - występują u chorych w ostrym zaniku miąższu wątroby
kryształy leucyny - występują u chorych w ostrym zaniku miąższu wątroby
kryształy ksantyny - występują u chorych z wrodzonym defektem przemiany kwasu moczowego spowodowanym niedoborem oksydazy ksantynowej
kryształy leków - obecność tych kryształów świadczy o zażywaniu odpowiednich leków i może mieć duże znaczenei w diagnostyce np zatruć.
kryształy fosforanu magnezowo-amonowego - występują w przypadku obecności w moczu drobnoustrojów rozkładających mocznik do amoniaku i dwutlenku węgla
KWAS MOCZOWY
Kwas moczowy jest końcowym metabolitem zasad purynowych a jego stężenie we krwi w większym stopniu zależy od syntezy puryn i ich wydalnia z moczem niż od wielkości podaży z pokarmem.
Prawidłowe wydalanie kwasu moczowego z moczem jest mniejsze niż 2,86 mmol/d (<480 mg/d).
Zwiększony poziom kwasu moczowego ( hiperurykemia) występuje:
w nadmiernej podaży zasad purynowych
wzmożonej sytnezie zasad purynowych (dna pierwotna, zespół Lescha-Nyhana)
w ostrej lub przewlekłej niewydolności nerek
po niektórych lekach moczopędnych
w zatruciu tlenkiem węgla, ołowiem
w nowotworach
Zmniejszone wydalanie kwasu moczowego występuje:
w niedoborze oksydazy ksantynowej (wrodzona, podawanie inhibitorów np. allopurinolu)
w czasie stosowania diety ubogopurynowej
NABLONKI
Wyróżnia się nabłonki pochodzące z dróg moczowych, w tym z ujścia
zewnętrznego cewki, pochwy i sromu oraz nabłonki nerkowe. Dwa pierwsze rodzaje
mogą występować w niewielkich ilościach w fizjologicznym moczu, zwłaszcza w
okresie fizjologicznego ich złuszczania u kobiet. Nabłonki nerkowe, zwłaszcza w
postaci wałeczków nabłonkowych, są natomiast wyrazem ciężkiego uszkodzenia cewek
nerkowych.
Kształt i wielkość nabłonków zależy od miejsca ich pochodzenia. Komórki
pochodzące z warstw powierzchownych są płaskie, wielokątne o niewielkim okrągłym
jądrze, z warstw głębszych mają kształt owalny, rakietowaty oraz mają duże jasne
jądro. Komórki nabłonka cewek nerkowych mają wygląd zbliżony do komórek
najgłębszych warstw nabłonka przejściowego i są rozpoznawane dopiero w MFK bądź
po barwieniu osadu błękitem metylenowym. Nabłonki płaskie występują w moczu w
dużych ilościach w stanach podrażnienia dróg moczowych przez zakażenia i
instrumentację dróg moczowych. Nadmiar nabłonków płaskich może zafałszować wynik
badania bakteriologicznego moczu.
W moczu mogą pojawiać się również atypowe komórki nabłonkowe, w których zmiany
dotyczą głównie jądra komórki. Komórki te o różnym stopniu anaplazji wskazują na
możliwość procesu nowotworowego w obrębie pęcherza moczowego i wymagają
przeprowadzenia badania cytologicznego moczu. Polega ono na zagęszczeniu przez
wirowanie świeżo oddanego porannego moczu, a następnie zabarwieniu osadu
hematoksyliną i eozyną. Preparat tak uzyskany jest oceniany przez doświadczonego
cytologa. Komórki nabłonkowe o cechach anaplazji w barwionym osadzie świeżo
oddanego moczu lub osadzie moczu pochodzącego z popłuczyn pęcherza moczowego
świadczą o procesie nowotworowym. Badanie cytologiczne moczu winno być
standardowym testem przeglądowym nowotworów wywodzących się z uroepithelium, w
tym głównie u mężczyzn, palaczy tytoniu oraz pracowników przemysłu chemicznego,
zwłaszcza po 50 rż. Pozostałe wskazania to: krwiomocz urologiczny o niejasnej
etiologii, kliniczne podejrzenie nowotworu układu moczowego, przewlekające się
zapalenie dróg moczowych, monitorowanie pooperacyjne guzów pęcherza moczowego
nawracających po elektroresekcji guza w miejscach trudno dostępnych kontrolnej
cystoskopii. Wynik jest prawdziwie dodatni w 85% złośliwych nowotworów pęcherza
moczowego i fałszywie ujemny w nowotworach pęcherza moczowego o niskim stopniu
złośliwości. Fałszywie dodatni wynik badania występuje w ZUM oraz po cytostatykach.
PRZEJRZYSTOŚĆ MOCZU
Prawidłowy mocz jest przejrzysty. Zmętnienie w moczu świerzym może wynikać z wypadania bezpostaciowych osadów fosforanów lub węglanów w moczu alkalicznym oraz osadów amorficznych moczanó w moczu kwaśnym. Zmętnienie może być też wynikiem:
wydalania dużych ilości elementów komórkowych: krwinek białych, krwinek czerwonych, nabłonków
obecności bakterii
lipurii - obecności lipidów w moczu
chylurii - wydalaniu chylomikronów do moczu, który przyjmuje barwę mleczną
UROBILINOGEN
Urobilinogen jest wytwarzany w jelicie z bilirubiny. Niewielka część urobilinogenu ulega wchłanianiu zwrotnemu w przewodzie pokarmowym, przez układ żyły wrotnej dostaje się do wątroby i ponownie wraz z żółcią zostaje wydalony do przewodu pokarmowego. Niewielka część tej frakcji dostaje się do krążenia obwodowego i zostaje wydalona z moczem (+).
Prawidłowe dobowe wydalanei urobilinogenu z oczem wynosi 0,85-6,76 mikromol (0,5-4mg)
Wzrost wydalania urobilinogenu (++,+++) obserwuje się w:
żółtaczkach hemolitycznych
niektórych chorobach miąższowych wątroby (marskość wątroby)
Zmniejszenie wydalania urobilinogenu z moczem lub jego brak może wystąpić u:
noworodków
w ciężkich żółtaczkach mechanicznych
po leczeniu niektórymi antybiotykami
WAŁECZKI
W osadzie moczu można stwierdzić obecność wałeczków, które powstają w kanalikach w wyniku odkładania się mukoprotein i innych substancji wydzielanych przez warstwę nabłonkową cewek nerkowych. Wielkość i kształt wałeczków jest uzależniony od odcinka nefronu w którym powstały. W wałeczki mogą być wtopione różne elementy komórkowe takie jak erytrocyty czy leukocyty, które nadają im swoisty wygląd.
W prawidłowym moczu można stwierdzić występowanie pojedynczych wałeczków szklistych zbudowanych z białka Tamma-Horsfalla (T.H.) wydzielanego do światła cewek nerkowych przez nabłonki grubego odcinka ramienia wstępującego pętli nefronu. W chorobach nerek wałeczki szkliste mogą pojawić sie w większych ilościach.
Obecność innych rodzajów wałeczków w osadzie moczu jest wskaźnikiem uszkodzenia nerek. Na podstawie budowy i wygądu wyróżnia się następujące rodzaje wałeczków:
wałeczki ziarniste - Wałeczki zbudowane z białka T.H. w które wtopione są białka surowicy lub produkty rozpadu komórek. Obecność tych wałeczków świadczy o uszkodzeniu miąższu nerek.
wałeczki nabłonkowe - Wałeczki zbudowane z białka T.H. w które wtopione są komórki nabłonkowe cewek nerkowych. Obecność wałeczków nabłonkowych sugeruje uszkodzenie cewek nerkowych.
wałeczki białokrwinkowe - Wałeczki zbudowane z białka T.H. w które wtopione są leukocyty. Obecność wałeczków białokrwinkowych stwierdza się w odmiedniczkowych zapaleniu nerek.
wałeczki czerwonokrwinkowe - Wałeczki zbudowane z białka T.H. w które wtopione erytrocyty, ich fragmenty lub hemoglobina. Wałeczki te stwierdza sie głównie w kłębuszkowym zapaleniu nerek.
wałeczki hemoglobinowe - Wałeczki te zbudowane są głównie z hemoglobiny. Występują one u chorych u których doszło do hemolizy ertyrocytów jak również u chorych na kłębuszkowe zapalenie nerek.
wałeczki mioglobinowe - Wałeczki te zbudowane są z mioglobiny i występują u chorych na miolizę.
wałeczki tłuszczowe - Wałeczki zawierające liczne kuleczki tłuszczowe, występujące najczęściej u chorych ze znacznym białkomoczem w przebiegu zespołu nerczycowego
wałeczki woskowe - Wałeczki te są objawem poważnego uszkodzenia nerek i występują u chorych z przewlekłą niewydolnością nerek czy z ostrym kłębuszkowym zapaleniem nerek
wałeczki mieszane - Wałeczki zbudowane z białka T.H. w które wtopione są różne elementy komórkowe lub/i produkty ich rozpadu. Występują u chorych z kłębuszkowym zapaleniem nerek.
wałeczki bakteryjne, drożdżakowe - Wałeczki zbudowane z białka T.H. które zlepia bakterie lub drożdże. Wałeczki te są charakterystyczne w przebiegu stanów zapalnych dróg moczowych.
ZWIĄZKI KETONOWE
Związki ketonowe są to związki, które powstają w wyniku spalania tłuszczy w stanie utrzymującego się niedoboru insuliny. Zalicza się do nich kwas beta-hydroksymaslowy, kwas acetooctowy oraz aceton, produkt ich przemiany. Obecność ich w moczu świadczy o źle wyrównanej cukrzycy.
Ciała ketonowe podobnie jak glukoza są substancjami progowymi i w moczu prawidłowym nie występują.
Wartości podwyższone od + do +++ (obecność w moczu) oraz obecność glukozy w moczu:
Stężenie glukozy we krwi > 13.3 mmol/l (240mg/dl)
Infekcja górnych dróg oddechowych
Choroby gorączkowe
Wymioty, biegunka
Znacząca ilość związków ketonowych w moczu u chorych na cukrzycę wskazuje na możliwość wystąpienia kwasicy ketonowej, śmiertelnie groźnego ostrego powikłania cukrzycy
Wartości podwyższone +, ++, ale brak glukozy w moczu (lub ilości śladowe):
Zbyt ubogie kalorycznie posiłki (za mało węglowodanów)
Zbyt duża dawka wstrzykniętej insuliny (hipoglikemia)