Antropologia (wg. Czekanowskiego) - jest to nauka badająca człowieka jako biologiczne podłoże zjawisk społecznych oraz badająca biologiczne skutki tych zjawisk.
Antropometria - jest to zespół technik stosowanych w badaniach antropologicznych, czyli jedna z metod badań antropologii. Ma na celu przetłumaczenie kształtów i rozmiarów ludzkiego ciała na liczby i stosunki ilościowe. Zajmuje się opisem i pomiarem ludzkiego ciała. Do jej zadań należy również wstępne opracowanie zgromadzonych materiałów pomiarowych i obserwacyjnych poprzez wyliczenie wskaźników i uzupełniających zestawień.
Podział antropometrii:
Antrpometria właściwa - zajmuje się pomiarami
-cefalometria - głowy
-somatometria - ciała z wyłączeniem głowy
-krianometria - czaszki
-osteometria - kości z wyłączeniem czaszki
Antroposkopia - opisem cech niemierzalnych
-cefaloskopia - głowy
-somatoskopia - ciała z wyłączeniem głowy
-krianoskopia - czaszki
-osteoskopia - kości z wyłączeniem czaszki
Instrumentaria antropometryczne:
1.Podstawowe
-antropometr - do mierzenia wysokości i długich odcinków
-cyrkiel liniowy - do mierzenia krótkich odcinków i krótkich szerokości
-cyrkiel kabłonkowy (mały i duży) - do mierzenia szerokości
-fałdomierz - kaliper
-taśma antropometryczna
-skale pigmentacyjne:
a)Martin-Schultza - służy do oznaczania barwy oczu, jest to 16 protez ocznych dobranych w ten sposób że nr.1 oznaczono oczy bardzo ciemne a 16 jasno niebieskie, od 1-4 oczy piwne, 5-12 mieszane, 13-16 oczy niebieskie.
b)Fischer-Sallera - służy do oznaczania barw włosów, są to zestawy pęczków włosów zabarwionych i oznaczonych od A-włosy jasno blond; Y-kruczo czarne. Włosy rude w odrębnej skali od I-jasno rude do VI-ciemno kasztanowe.
c)Luschana - do oznaczania barwy skóry, składa się z 36 wzorców barwnych płytek podzielonych na grupy:1-płowobiała, 2-białożółtawa, 3-śniada, 4-brunatna, 5-brunatno czarna.
2.Dodatkowe
-wagi lekarskie
-dynamometry - mierzenie siły
-goniometry - mierzenie kątów
-pantografy - odcinki
-aparaty fotograficzne
-inny sprzęt dodatkowy.
Punkt antropometryczny - to ściśle określony punkt na kościach lub częściach miękkich posiadający swoją nazwę, skrót i definicję.
Płaszczyzna frankfurcka - wyznaczają ją dolne brzegi oczodołów i górny brzeg guzka ucha a winna być równoległa do podstawy.
Akromion (a) - punkt najbardziej bocznie wysunięty na brzegu wyrostka barkowego łopatki; punkt parzysty służy do pomiaru szerokości barków.
Akropodion (ap) - najbardziej ku przodowi wysunięty punkt stopy, zwykle na czubku jej pierwszego, lub drugiego palca; punkt parzysty służy do pomiaru długości stopy.
Basis (B) - leży w miejscu przecięcia linii środkowej ciała z podstawą, płaszczyzną na której stoi badany.
Dactylion (da) - końcowy, najbardziej dystalnie położony punkt na opuszce palca ręki; w zależności od palca, na którym leży, oznaczamy zwykle jako dactylion I, II, III, IV, V; leży na obu kończynach, służy do pomiaru długości poszczególnych palców oraz długości ręki (daIII).
Iliocristale (ic) - leży najbardziej bocznie na brzegu grzebienia kości miedniczej w linii pachowej środkowej; punkt parzysty służy do pomiaru szerokości bioder.
Malleolare internus (mli) = sphyrion (sph) - leży na dolnym brzegu wyrostka kości piszczelowej (tzw. kostka przyśrodkowa); położony na obu kończynach służy do pomiaru wysokości stopy oraz długości podudzia.
Metacarpale radiale (mr) „ulnare (mu)” - leży najbardziej bocznie na powierzchni bocznej dłoni, na wysokości stawów śródręczno-palcowych na stronie promieniowej „kości łokciowej”; położony na obu kończynach górnych służy do pomiaru szerokości dłoni.
Metatarsale fibulare (mtf) „tibiale (mtt)” - leży na bocznym „przyśrodkowym” brzegu stopy w miejscu odpowiadającym połączeniu kości śródstopia i palców, tzn. na granicy dalszej główki kości śródstopia V „I” i pierwszego paliczka piątego palca „palucha”; położony na obu kończynach dolnych służy do pomiaru szerokości stopy i niektórych jej długości.
Omphalion (om) - punkt środkowy pępka; służy jako punkt pomocniczy w wyznaczaniu innych punktów i niektórych pomiarów.
Pternion (pte) - punkt wysunięty najbardziej ku tyłowi na guzie piętowym przy obciążonej stopie; położony na obu kończynach dolnych służy do pomiaru długości stopy.
Radiale (r) - leży na górnym brzegu główki kości promieniowej przy kończynie górnej swobodnie opuszczonej wzdłuż tułowia w pozycji nawrócenia; położony na obu kończynach górnych służy do pomiarów długości ramienia i przedramienia.
Stylion (sty) - leży na szczycie wyrostka rylcowatego kości promieniowej; położony na obu kończynach górnych służy do pomiaru długości przedramienia, ręki, dłoni z nadgarstkiem.
Suprasternale (sst) - leży na górnym brzegu wcięcia szyjnego rękojeści mostka w linii środkowej przedniej; służy do pomiaru długości tułowia oraz specjalnych pomiarów klatki piersiowej.
Symphysion (sy) - leży na górnym brzegu spojenia łonowego w linii środkowej przedniej ciała.
Thelion (th) - leży na środku brodawki sutkowej; służy do pomiaru rozstawienia piersi oraz pomocniczy przy wyznaczaniu różnych pomiarów klatki piersiowej.
Thoracolaterale (thl) - leży na zewnętrznej powierzchni żeber, najbardziej bocznie na wysokości punktu xiphoiadale; punk parzysty, służy do pomiaru szerokości klatki piersiowej.
Thoracospinale (ths) - leży na wyrostku kolczastym kręgu piersiowego na wysokości punktu xiphoidale; służy do pomiaru głębokości klatki piersiowej.
Tibiale (ti) - leży na górnym brzegu przyśrodkowego kłykcia kości piszczelowej; położony na obu kończynach dolnych służy do pomiaru długości uda i podudzia.
Trochanterion (tro) - leży na najwyższym brzegu krętarza wielkiego kości udowej; położony na obu kończynach dolnych służy do wyznaczania jednego z pomiarów długości kończyny dolnej oraz długości uda a także szerokości bioder.
Verte (V) - najwyższy punkt głowy przy ustawieniu jej w poziomej frankfurckiej; służy do pomiaru wysokości ciała oraz długości niektórych jego odcinków.
Xiphoidale (xi) - leży na przedniej powierzchni mostka w miejscu połączenia jego trzonu z wyrostkiem mieczykowatym w linii środkowej ciała przedniej; służy do wyznaczania jednego z pomiarów głębokości klatki piersiowej oraz niektórych jej specjalnych pomiarów.
Alare (al) - najbardziej bocznie wysunięty punkt skrzydeł nosa, punkt parzysty, służy do pomiaru szerokości nosa.
Euryon (eu) - najdalej bocznie położony punkt na części mózgowej głowy i czaszki. Punkt parzysty, służy do pomiaru szerokości głowy lub czaszki.
Glabella (g) - leży na kości czołowej, miedzy łukami nadbrwiowymi w linii środkowej ciała. Służy do pomiaru długości głowy - dokładniej części mózgowej głowy lub czaszki.
Gnathion (gn) - leży na dolnym brzegu żuchwy (najniżej położony punkt) w linii środkowej ciała. Służy do pomiaru długości twarzy.
Nasion (n) - leży na połączeniu kości nosowych i kości czołowej w linii środkowej przedniej. Służy do pomiaru długości nosa.
Opisthocranion (op) - najdalej wysunięty ku tyłowi punkt części mózgowej głowy lub czaszki w linii środkowej tylnej. Służy do pomiaru długości części mózgowej głowy lub czaszki.
Subnasale (sn) - leży na granicy wargi górnej i przegrody nosowej w linii środkowej przedniej. Służy do pomiaru długości nosa.
Zygion (zy) - punkt położony najbardziej bocznie na łuku jarzmowym. Punkt parzysty, służy do pomiaru szerokości twarzy.
Pomiary obwodów:
1.Obwód głowy - jest to obwód poziomy przy ustawieniu głowy w osi poziomej frankfurckiej. Taśma centymetrowa biegnie przez łuki brwiowe i punkt antropometryczny opisthocranion.
2.Szyi - mierzymy poniżej chrząstki tarczowej, co pozwala uniknąć wpływu różnic w jej wielkości na oczekiwany wynik, a także wpływu ewentualnych zmian gruczołu tarczykowatego. Taśma obwodu winna być ułożona nieco skośnie tak, aby przechodziła prostopadle do długiej osi szyi.
3.Talii(pasa) - mierzymy taśmą centymetrową układając ją poziomo i równolegle do podstawy tak, aby przebiegała przez najgłębiej położone miejsca profilu bocznego ciała, pomiar wykonuje się w bezdechu.
4.Brzucha - mierzymy taśmą zakładając ją poziomo i równolegle do podstawy tak, aby przebiegała przez punkt antropometryczny omphalion.
5.Bioder (przez pośladki) - mierzymy taśmą ułożoną poziomo i równolegle do podstawy tak, aby przebiegała przez punkty najbardziej wysunięte ku tyłowi.
6.Ramienia - może być mierzony w spoczynku i przy maksymalnym napięciu a do wykonania pomiaru posługujemy się taśmą centymetrową:
-największy w spoczynku - mierzymy przy ułożeniu taśmy w najgrubszym miejscu ramienia, prostopadle do jego długiej osi, kończyna jest opuszczona w dół a mięśnie rozluźnione.
-największy w napięciu - mierzymy przy podobnym ułożeniu taśmy, kończyna jest jednak silnie zgięta w stawie łokciowym przy lekkim odchyleniu ramienia w bok oraz silnie napiętych jego mięśniach, szczególnie mięśnia dwugłowego ramienia.
7.Przedramienia:
-największy - mierzymy taśmą układając ją w miejscu największej grubości tego odcinka kończyny prostopadle do długiej osi ramienia, miejsce to znajduje się zwykle nieco poniżej stawu łokciowego, kończyna winna być swobodnie opuszczona w dół przy rozluźnionych mięśniach.
-najmniejszy - mierzymy taśmą ułożoną tuż nad nadgarstkiem, przy czym obwód winien być ułożony prostopadle do długiej osi przedramienia.
8.Uda największy - wyznacza ułożenie taśmy tuż poniżej pachwiny i pośladków poziomo na całym jej obwodzie.
9.Podudzie:
-największy - mierzymy taśmą układając ją poziomo na całym obwodzie w miejscu największego rozwoju mięśni podudzia, co zwykle pokrywa się z wysokością położenia punktu surale.
-najmniejszy - mierzymy taśmą układając ją poziomo nieco ponad kłykciami dalszych nasad kości podudzia gdzie zwykle przypada najwęższe przewężenie.
10.Klatki piersiowej - mierzymy taśmą, możemy go wykonywać przy 3 stanach klatki piersiowej: w bezdechu, przy max wdechu, przy max wydechu, może być wykonany w wersjach:
-pachowy - taśmę układamy ponad biustem, równolegle na całym obwodzie do podstawy tak, aby przebiegała przez punkt axilare anterion, axilare posterior prawej i lewej strony ciała.
-sutkowy - taśmę układamy poziomo i równolegle na całym obwodzie tak, aby przechodziła przez punkt thelion oraz dolne kąty łopatki.
-środkowy - taśma ułożona poziomo i równolegle na całym obwodzie do podstawy tak, aby przebiegała przez punkt mesosternale.
-mieczykowaty - taśmę układamy poziomo i równolegle do podstawy na całym obwodzie tak, aby przebiegała przez punkt xiphoidale.
11.Dłoni:
-największy - mierzymy przy pomocy taśmy, układając prostopadle do długiej osi ręki, wszystkie palce złączone, taśma przebiega przez punkt metacarpale ulnare, phalangion i obejmowała kciuk.
-najmniejszy - układamy taśmy prostopadle do długiej osi ręki, by taśma przechodziła przez punkt metacarpale radiale, phalangion i metacarpale ulnare.
Pomiar fałdów skórno-tłuszczowych
-pod dolnym kontem łopatki - skośnie.
-na ramieniu - w połowie ramienia, po stronie tylnej, ramię swobodnie opuszczone w dół, pionowo.
-na przedramieniu - poniżej stawu łokciowego, po stronie przednio-bocznej, pionowo.
-na brzuchu - na przecięciu linii pępkowej i sutkowej, pionowo.
-na udzie - po stronie przednio-bocznej, przy pachwinie, skośnie.
-na podudziu - po stronie tylno-bocznej, poniżej stawu kolanowego, pionowo.
Antroposkopia (z grec. Anhropos - człowiek, skope - opis) - zajmuje się opisem cech ludzkich, których nie można ująć metrycznie. I próby podjął Broca a rozwinął je Bertillon.
Wskaźniki - jest to stosunek wielkości dwóch lub więcej cech przeważnie mniejszych do większych. Najczęściej podawany, w % ale może być w promilach. Informuje nas o kształcie określonej części ciała, wzajemnych proporcjach i zarysie danego obiektu.
Podział wskaźników:
-rasowe - do określenia typu rasowego.
-somatyczne - określające typ budowy ciała
-przyrodniczego podobieństwa Perkala - pokazuje podobieństwa pomiędzy osobnikami.
-inne (pozostałe) mówiące np. o odżywianiu.
Metody wyznaczania składu ciała:
-Anatomiczna - wyróżnia 5 podstawowych składników: skórę, tłuszcz, narządy wew., tkankę nerwową, mięśnie, kościec. W badaniu stosuje się sekcję zwłok.
-Chemiczna - wyróżnia przy zastosowaniu bezpośredniej analizy zwłok zawartość w nich tłuszczu, wody w całości organizmu, białka i głównych składników mineralnych.
-Hydrometryczna - ustala w ciele zawartość wody całkowitej (wewnątrz i poza komórkowej), pozwalając drogą pośrednią ustalić taką ilość innych komponentów.
-Hydrolityczna (elektrolityczna) - wykorzystuje pomiar rozcieńczonego izotopu K42, ustalając metodami pośrednimi ilość tłuszczu, wody i ciała beztłuszczowego.
-Radiometryczna - polega na wyliczeniu zawartości potasu przy wykorzystaniu rozcieńczonego w organizmie izotopu K40 i ustaleniu drogą pośrednią udziału w ciele innych komponentów.
-Densytometryczna - wykorzystując ciężar ciała i jego objętość ustala się jego gęstość wyznaczając ilość tłuszczu i masy „ciała szczupłego”
-Rentgenometryczna - polega na zmierzeniu na rentgenogramach grubości warstwy tłuszczowej, kości, mięśni, a opracowanie rachunkowe pozwala drogą pośrednią wyznaczyć ilość podstawowych składników.
-Somatometryczna (antropometryczna) - przy wykorzystaniu pomiarów wzrostu, ciężaru ciała, grubości fałdów skórno-tłuszczowych, obwodów i średnic różnych części ciała (gł. Kończyn) ustala się zawartość w ciele jego podstawowych składników tłuszczu, mięśni, wody, a ich rozmieszczenie może być różne.
-Impedancji bioelektrycznej - wykorzystuje mały komputer z odpowiednim oprogramowaniem, podłącza się 2 elektrody na grzbietowej powierzchni dłoni i 2 na stopie, a następnie przepuszcza się prąd, który przebiega przez cały organizm napotykając na różny opór, zależnie od składowych. Dokonuje się obliczeń równań. Otrzymujemy wydruk z informacją o procentowej zawartości tłuszczu, wody i masy suchej. Eliminuje indywidualne błędy.
Ciężar właściwy - stosunek masy ciała do objętości (masa właściwa, gęstość)
Jak wyznaczyć objętość ciężaru właściwego?
-na zwłokach - klasyczno-anatomiczna - wykorzystywana podczas sekcji zwłok, polega na wyznaczeniu CW poszczególnych części ciała.
-metoda bezpośrednia Mies'a - polega na wyznaczeniu CW u osobnika żywego poprzez pomiar ciężaru ciała na wadze hydrostatycznej na basenie. Określa się ciężar w atmosferze „na sucho” i w wodzie po wykonaniu max wydechu, a następnie podstawiając do wzoru wyznacza się CW:
CW=ciężar ciała ważony w atmosferze(kg) / ---//--- - (ciężar ciała ważony w wodzie + 1,46)
1,46 - ilość powietrza zalegająca w płucach i innych jamach ciała.
(woluminometrów - Gryglaszewska-Puzynina) - skonstruowała woluminometr do wyznaczania objętości ciała. Wykorzystują one zasadę naczyń połączonych; badana osoba zanurzając się w wodzie powoduje wzrost jej poziomu, a przyrost poziomu wody jest równy objętości badanego, którąś odczytujemy na wyskalowanej rurce z cieczą lub na podstawie ilości wody przelanej podczas badania do naczynia z podziałką.
-pośrednia - metoda równań regresji - przy znajomości pomiarów długościowych, obwodów, grubości fałdów skórno - tłuszczowych pozwalają metodą rachunkową wyznaczyć CW. (warunek - związek cech z ciężarem właściwym).
Skład ciała :
-należy wyodrębnić tłuszcz, wodę, masę suchą - gr.1
-tłuszcz i ciało szczupłe - gr.2
-tkanka aktywna i tkanka nieaktywna - gr.3
Fałd mongolski - jest to skórny fałd ukształtowany na górnej powiece i przechodzący na powiekę dolną, przykrywający kąt przyśrodkowy połączenia powiek górnej i dolnej.(cecha ta występuje głównie u przedstawicieli odmiany żółtej człowieka, lecz może być obserwowana także u odmiany białej i czarnej. U dzieci europejskich fałd ten występuje częściej aniżeli u dorosłych.
Wzgórek Darwina - małe, chrząstkowe wzniesienie w górnej części obrąbka ucha oznaczane stopniami od 0-3.
Wzgórek Satyra - mała chrząstkowa nierówność na wierzchołku ucha.
Kąt Charpy'ego - kąt zawarty miedzą chrząstkami dolnych żeber, możemy oznaczyć w stopniach, mierząc odpowiednim kątomierzem lub opisowo: ostry, prosty, rozwarty.
Wskaźnik Rohera - informuje o stopniu smukłości ciała = ciężar ciała (g): wysokość ciała3 (cm) * 100%
Biotyp - zespół osobników o takim samym genotypie - są to osobniki jednego gatunku o podobnych cechach morfologicznych, a różniące się od innych osobników danego gatunku (biologicznie).
Konstytucja - to genetycznie uwarunkowane właściwości biologiczne i psychiczne osobnika zmodyfikowane czynnikami środowiskowymi i zewnętrznymi.
Typ - to zjawisko wyróżnione spośród empirycznie danych elementów określonego wzoru pełniące funkcje wzorca przy ich szeregowaniu, typologii, klasyfikacji.
Typ konstytucjonalny (somatotyp) - są to wzorcowi osobnicy o charakterystycznej budowie ciała opisani zespołem cech lub określani na podstawie fotografii służący do uproszczenia opisu budowy ciała.
Przesłanki wyodrębniania typów konstytucjonalnych:
-cechy morfologiczne
-stan podstawowych tkanek
-cechy fizjologiczne
-typ układu nerwowego
-cechy patologiczne i anatomiczne.
Typologia Wankego:
I - słaba budowa ogólna, długi tułów, wąskie barki, średnio szeroka miednica, płaska klatka piersiowa oraz mały ciężar ciała.
A - długi tułów, wąskie barki, szeroka miednica, beczkowata klatka piersiowa, średni ciężar ciała.
V - krótki tułów, szerokie barki, wąska miednica, płaska klatka piersiowa, duży ciężar ciała.
H - krótki tułów, szerokie barki, szeroka miednica, beczkowata klatka piersiowa, średni ciężar ciała.
Ewa Kolasa:
I - smukła sylwetka, długi tułów, wąskie barki, wąska miednica, głęboka klatka piersiowa oraz mały ciężar ciała.
A - długi w stosunku do wzrostu tułów, wąskie barki w stosunku do długości tułowia, szeroka miednica w stosunku do barków, głęboka klatka piersiowa, duży ciężar ciała w stosunku do wzrostu.
Y - krótki tułów, szerokie barki, wąska miednica, płaska klatka piersiowa, mały ciężar ciała.
H - krótki tułów, szerokie barki, szeroka miednica, głęboka klatka piersiowa, duży ciężar ciała.
Typologia Kretschmera:
Typ leptosomatyczny (asteniczny) - wąska wydłużona budowa, mały ciężar ciała, przewaga wymiarów długościowych nad szerokościowymi, twarz i szyja wydłużone, klatka piersiowa płaska i wąska, kąt Charpy'ego ostry, wąskie barki i miednica, kończyny smukłe i wydłużone słabo umięśnione. Ogólna budowa słaba.
Typ atletyczny - silnie rozwinięte mięśnie i kościec, twarz średnio szeroka, szyja szeroka, klatka piersiowa szeroka i silnie sklepiona, kąt Charpy'ego zbliżony 90º. Ogólna budowa silna.
Typ pikniczny - drobny szkielet, słabo rozwinięte umięśnienie, znaczna tendencja do tycia, stąd zaokrąglony kształt sylwetki, twarz szeroka, szyja krótka, klatka piersiowa szeroka i dobrze sklepiona, barki i miednica szerokie, kończyny krótkie. Ogólna budowa przysadzista.
Typologia Sheldona:
Typ ektomorficzny - delikatna budowa, długie mięśnie, krótki tułów przy długich kończynach górnych i dolnych, długa i wąska klatka piersiowa, słabo rozwinięty pas barkowy, mała głowa, mała część twarzowa przy silnie rozwiniętej części mózgowej.
Typ mezomorficzny - twarda kwadratowa budowa, silne i ciężkie umięśnienie wyraźnie zarysowane, silnie rozwinięty szkielet, przewaga okolicy klatki piersiowej nad okolicą brzucha, szerokie barki, na ogół długi tułów, silne i szerokie biodra, silnie rozwinięte i proporcjonalne kończyny górne i dolne.
Typ endomorficzny - silny rozwój organów trawiennych i klatki piersiowej z wyraźną przewagą okolicy brzucha, charakterystyczne są miękkie okrągłe kształty, krótki kark, duża głowa.
Typologia Sigauda:
Typ oddechowy - przewaga tej części twarzy, która należy do dróg oddechowych (nos), część czołowa i dolna twarzy wykazują słabszy rozwój. Ogólny zarys twarzy zbliżony do trójkąta skierowanego wierzchołkiem ku dołowi, zarys włosów na czole tworzy równą linię, czoło ma wygląd prostokąta, szyja długa, klatka piersiowa wydłużona, ostatnie żebro znajduje się w odległości 1,5-2 palców od grzebienia kości miedniczej, kąt Charpy'ego ostry, pępek położony nisko, kończyny górne stosunkowo długie.
Typ trawienny - silnie rozwinięta dolna część twarzy (szczęki), zarys twarzy przedstawia się jako trójkąt skierowany wierzchołkiem ku górze, zarys linii włosów na czole zaokrąglony, co zwiększa wrażenie wąskości czoła, na tułowi przewaga części brzusznej nad klatką piersiową, klatka piersiowa krótka, odległość ostatniego żebra os grzebienia kości miedniczej wynosi ok.5 palców, kąt Charpy'ego rozwarty, pępek znajduje się wysoko, kończyny górne krótsze niż u typu oddechowego.
Typ mięśniowy - równomierność poszczególnych odcinków ciała z wybitnie zaznaczonym rozwojem mięśni, jest to typ starożytnej piękności, część czołowa, nosowa i dolna twarzy prawie równe, prosty zarys nasady włosów na czole, klatka piersiowa i część brzuszna są prawie równe, kończyny górne średniej wielkości.
Typ mózgowy - znaczny rozwój twarzy, czoło jest wąskie, wypukłe, zarys nasady włosów na czole zatokowaty, środkowa i dolna część twarzy dość długie.
Dymorfizm (grec. gi-podwójnie, morphe-kształt) - dwukształtność, dwupostaciowość.
Dymorfizm płciowy - dwukierunkowe ukształtowanie związane z płcią osobnika, przejawiające się w cechach morfologicznych, fizjologicznych, psychicznych i motorycznych. Albo inaczej, jest to występowanie w obrębie jednego gatunku osobników męskich i żeńskich, różniących się pod względem: morfologicznym, fizjologicznym, psychicznym i motorycznym.
Przejawy dymorfizmu płciowego:
Cechy I rzędowe - uwarunkowane są genetycznie przez chromosomy płciowe wchodzące w skład zygoty a stanowią je wewnętrzne i zewnętrzne narządy płciowe oraz drogi wyprowadzające.
Cechy II rzędowe - zespół różnic morfologicznych (somatycznych i czynnościowych), różniących mężczyznę i kobietę, cechy te rozwijają się pod wpływem hormonów płciowych; chodzi tu o proporcję budowy, umięśnienie, budowę kośćca, krtani, owłosienie, barwę głosu.
Cechy III rzędowe - płeć fenotypowa, uwarunkowana jest czynnikami wewnątrzwydzielniczymi (zależy również od hormonów), ale w większym stopniu ulega wpływowi środowiska zewnętrznego - objawy zachowań seksualnych.
Cechy IV rzędowe - kształtowane są pod wpływem czynników cywilizacyjno-kulturowych; wzmacniają cechy płci i zalicza się do nich różnice formy językowej „on”, „ona”, różnice w ubiorze, sposobie uczesania włosów, w wyborze zabawek, rodzaju uprawianej dyscypliny sportowej, itp.
Rodzaje płci:
Płeć chromosomalna - zależy od zestawu chromosomów płciowych: XX-kobieta, XY-mężczyzna, ustalona jest genetycznie.
Płeć chromatynowa - uzależniona od obecności w jądrach komórkowych ciałek Barra (chromatyna płciowa), występuje w jądrach komórek żeńskich natomiast w męskich nie.
Płeć gonadalna - zależy od typu gonad: jądra u mężczyzn, natomiast jajniki u kobiet, ustala się ona w początkach 7-tygodnai życia wewnątrzłonowego.
Płeć hormonalna - (metaboliczna) uwarunkowana jakością i ilością wydzielanych hormonów płciowych determinujących rozwój cech płciowych (II i III rzędowych), można ją określić od okresu dojrzewania, wysoki poziom w moczu ketosterydów oznacza płeć męską, natomiast estrogenów żeńską.
Płeć somatyczna - określana na podstawie I, II, III-rzędowych cech płciowych; możliwa do określenia od początku 3 miesiąca życia wewnątrzłonowego.
Płeć metrykalna - (socjalna) zapisana zaraz po urodzeniu na podstawie genitalii (przerost łechtaczki lub inne nieprawidłowości rozwojowe mogą prowadzić do mylnych określeń).
Płeć psychiczna - jest nabytym w rozwoju osobniczym poczuciem przynależności do danej płci oraz orientacji psychoseksualnych.
Typy budowy:
Skrajnie męski - silna budowa górnych części ciała, duża głowa z wystającym profilem twarzy, silny kark i obręcz barkowa, wąskie biodra.
Skrajnie żeński - mała delikatna głowa, wąskie barki, biodra szerokie, rozłożyste, tłuszcz odkładający się w dolnych częściach ciała.
Pojęcia:
Hirsutyzm - występowanie u kobiet i dziewcząt owłosienia typu męskiego:
I stopień - męski typ owłosienia łonowego, owłosienie okolicy brodawek, górnej wargi;
II stopień - jw. brody i ud;
III stopień - jw. Klatki piersiowej, okolicy lędźwiowo-krzyżowej i pośladków
Maskulinizacja - zmiana płci żeńskiej (dotyczy gonad II i III rzędowych cech płciowych) na męską u zarodków lub osobników dorosłych, przez wszczepienie gonady męskiej, działanie hormonów, kastrację lub w efekcie zaburzeń hormonalnych. (w medycynie - rozwój wtórnych cech płciowych np.zarostu, w wyniku zaburzeń hormonalnych).
Maskulinizm - nabieranie cech męskich przez kobiety w zachowaniu, strojach itp.
Wirilizm - znamiona maskulinizacji, przejawia się w hirsutyzmie, w męskich proporcjach budowy, przeroście łechtaczki i krtani, w zamianie barwy głosu.
Różnice w budowie mężczyzn i kobiet - budowa kobiet wydaje się być mniej dojrzała, zachowuje bardziej infantylny charakter. Przejawia się to w bardziej zaokrąglonych kształtach, w rozkładzie otłuszczenia (bardziej obwodowym), bardziej dziecięcych rysach twarzy, w proporcjach kończyn i tułowia. Kobiety cechują się mniejszymi obwodami szyi i pasa, pośladki i brzuch są zaokrąglone dzięki grubszej podściółce tłuszczowej.
a)szkielet - największe w budowie czaszki i miednicy oraz w ogólnej masie i masywności szkieletu, różny stopień wykształcenia miejsc przyczepu mięśni.
b)czaszka - mężczyzn jest większa o pojemności ok.1500cm3, Okom kobiet ok.1300cm3. Mężczyzn wyraźnie zaznaczone kresy skroniowe, karkowe, guzowatość potyliczna zewnętrzna, wydatne łuki brwiowe, pochylone ku tyłowi czoło (u kobiet ustawione bardziej pionowo). U kobiet wydatne guzy czołowe i ciemieniowe, oczodoły wyższe, mniej rozstawione.
c)żuchwa - u mężczyzn wyraźnie zaznaczona bródka a kąt żuchwy wywinięty.
d)miednica - u mężczyzn wąska, wysoka, silnie urzeźbiona. U kobiet talerze biodrowe ustawione bardziej poziomo.
e)krzywizny kręgosłupa - u kobiet silniejsza lordoza lędźwiowo-krzyżowa. Kość krzyżowa u mężczyzn dłuższa i silniej wygięta.
f)kość udowa - u mężczyzn kąt szyjkowo-trzonowy rozwarty, u kobiet zbliżony do prostego.
g)obojczyk - u kobiet silniej wygięty w kształcie litery S.
h)umięśnienie - u kobiet przeciętnie stanowi 36% masy ciała, u mężczyzn 42%. U mężczyzn większa siła mięśniowa i lepszy rozwój mięśni (androgeny).
i)aparat stawowo więzadłowy - u kobiet luźne torebki stawowe i więzadła, co wiąże się z większym zakresem ruchów w stawach i skłonnością do koślawości w stawach łokciowych i kolanowych. U mężczyzn tendencja do szpotawości.
j)tkanka tłuszczowa - u kobiet stanowi ok.24-28% masy ciała i odkłada się głównie w okolicy bioder, u mężczyzn 15-18% masy ciała i odkłada się silniej w okolicy pasa barkowego.
k)owłosienie - u kobiet brak zarostu na twarzy, klatce piersiowej, udach, pośladkach, plecach. Owłosienie wzgórka łonowego u kobiet przyjmuje formę trójkąta, a u mężczyzn rombu i stopniowo zmniejsza się w kierunku pępka. U mężczyzn owłosiona warga górna, broda, często klatka piersiowa, podbrzusze, przedramiona, czasem również ramiona, uda, pośladki, okolica lędźwiowo-krzyżowa, plecy.
-linia nasady włosów na czole: m-zatokowate, k-półkoliste.
-linia nasady włosów na karku: m-2 szpice, k-3 szpice.
-cechą męską jest pojawianie się włosów w otworach ucha i nosa ok.40 roku życia.
l)budowa skóry - u kobiet listewki skórne są węższe i bardziej wypukłe, skóra delikatniejsza, bledsza i cieńsza, oczy i włosy nieco silniej pigmentowane.
ł)organy wewnętrzne - kobiety cechuje większa tarczyca, śledziona, mniejsza krtań, wątroba, nerki, szerszy i krótszy pęcherz, mniejsze serce i płuca, obecność jajników (u m. jąder)
m)fizjologia - kobiety cechuje większa częstość tętna, mniejsza pojemność życiowa płuc, mniejsza liczba krwinek, niższa podstawowa przemiana materii, (zatem mniejsze zapotrzebowanie pokarmowe). U kobiet większa odporność biologiczna.
n)sprawność fizyczna - kobiety cechuje mniejsza szybkość, siła, moc, wytrzymałość, natomiast większa gibkość, zwinność, precyzja i dokładność ruchów.
1