STRUKTURA SPOŁECZNA

Wszelkie życie społeczne zaczyna się wraz ze społeczeństwem pojętym jako w w struktura związków międzyludzkich. Ludzie rodzą się w już funkcjonu­jących społeczeństwach. Społeczeństwo jest ośrodkiem ludzkiej egzystencji; ży­cie społeczne jest życiem społeczeństwa.

Zajmiemy się samym społeczeństwem: tym, czym jest, z czego się składa i jakie przyjmuje formy. Rozważymy także teoretyczne per­spektywy, z jakich badają je socjologowie.

1. NATURA SPOŁECZEŃSTWA

PODSTAWOWE CECHY SPOŁECZEŃSTWA

Badania socjologiczne skoncentrowane są głównie na społeczeństwie, zbiorze ludzi o wspólnej kulturze (którą przekazują kolejnym pokoleniom), wspólnym terytorium i wspólnej tożsamości; ludzie ci oddziałują na siebie w społecznie ustrukturalizowanej sieci wzajemnych stosunków.

Wspólna kultura, terytorium i tożsamość łączą wzajemnie ludzi. Wspólna kultura daje im podzielany przez wszystkich „wzór życia", a wspólne terytorium geograficzne zapewnia wspólną przestrzeń dla jego realizacji. Te dwa elementy składają się na wspólne poczucie tożsamości. Poczucie wspólnoty społecznej jest stwarzane także przez interakcje między ludźmi. Większość tych interakcji odby­wa się przez społeczne kanały oddziaływania. Owe społeczne kanały interakcji są elementami strukturalnymi (elementami konstrukcyjnymi) społeczeństwa.

2. STRUKTURA SPOŁECZNA: ELEMENTY KONSTRUKCYJNE SPOŁECZEŃSTWA

Interakcje społeczne rzadko zachodzą przypadkowo. Istnieje ogólnie pe­wien wzór naszego zachowania. Kultura determinuje część tego wzoru; jednak w większej mierze zależy on od elementów strukturalnych społeczeństwa.

Krótko mówiąc, struktura społeczna jest trwałym układem relacji między elementami społeczeństwa. Do tych elementów należą np.: status, rola, grupy, organizacje, instytucje społeczne i wspólnoty terytorialne.

STATUS

W języku potocznym mianem statusu określa się poziom prestiżu, bogac­twa czy władzy. Socjologowie jednak używają słowa status w odniesieniu do pozycji danej osoby w strukturze stosunków społecznych. Status: „matka" okre­śla członka struktury społecznej zwanej „rodziną", podobnie jak „ojciec", „cór­ka" i „syn". Tak samo status „dyrektora szkoły" wskazuje na pozycję zajmowa­ną w systemie edukacji, podobnie jak „nauczyciel", „uczeń" czy „pedagog". Każ­da z tych strukturalnych etykiet odnosi się do sieci stosunków społecznych i określa konkretne miejsce czy pozycję zajmowaną w tej sieci.

Ludzie mają wiele statusów społecznych (w socjologii mówi się o zestawie statusów danej osoby). Matka, córka, hydraulik, katoliczka, żona, uczennica, przyjaciółka, Amerykanka włoskiego pochodzenia, kobieta - wszystkie te okre­ślenia mogą odnosić się do jednej osoby. Niektóre z tych statusów nazywa się statusami przypisanymi; statusy przypisane nadawane są jednostce przez społeczeństwo lub grupę bez jej woli - przynajmniej na początku. Ludzie nie mogą wybierać swojej rasy, wyznania, pochodzenia etnicznego, płci, a nawet klasy społecznej. Statusy te są funkcją rodziny, w której się urodzili.

Istnieją także statusy osiągane, które zależą od jakości, na które jedno­stka ma pewien wpływ. Status małżeński (mąż, żona) i zawodowy (hydraulik), a także status w grupach nieformalnych (przyjaciel, przewodniczący klubu) jest funkcją indywidualnego wyboru, choć ograniczenia społeczne mogą sku­tecznie zmniejszać liczbę opcji dostępnych danej osobie.

Kultura w dużych, złożonych społeczeństwach ma także złożony charak­ter, ale jest mało prawdopodobne, by jednostka została poddana oddziaływa­niu wszystkich elementów kultury. To, jakich aspektów kultury doświadczają konkretne osoby, zależy w znacznym stopniu od ich statusów społecznych. Do­tyczy to szczególnie niemowląt i dzieci, których statusy przypisane ogranicza­ją początkowo ich dostęp do wielu aspektów większego obszaru kultury. Na przykład: dzieci urodzone w rodzinach katolickich nie mają zazwyczaj dostępu do wartości, norm i przekonań rodzin muzułmańskich. Dziewczęta (status przypisany) są poddawane wpływom społecznym innych wartości i norm kul­turowych niż chłopcy. Ludzie mogą zmieniać religię, klasę społeczną, a nawet płeć, jednak nie robią tego w pierwszych latach życia.

Nie wszystkie statusy w zestawie statusów mają takie samo znaczenie. Często wyróżnia się status dominujący, czyli główny status o dużym znacze­niu (w naszych społecznych interakcjach i w naszej społecznej tożsamości). Tradycyjnie, dla mężczyzny statusem dominującym jest status zawodowy, który ma najważniejsze znaczenie dla męskiego poczucia siebie i związków z innymi. Ostatnio ulega to zmianie, mężczyźni coraz bardziej dzielą swój czas między pracę i rodzinę. Dla kobiet tradycyjnym statusem dominującym jest status rodzinny. Również ich status się zmienia: coraz więcej kobiet pracuje zawodowo i ich status zawodowy staje się dla nich coraz ważniejszy. Często statusem dominującym jest wiek, który wyznacza oczekiwane zachowania osób i prawdopodobne reakcje innych. Utrata statusu dominującego (np. po przej­ściu na emeryturę czy usamodzielnieniu się dzieci) może naruszyć poczucie tożsamości długo budowane przez jednostki.

ROLA

Status jest pojęciem pozycyjnym: umiejscawia osobę w strukturze społecz­nej. Rola natomiast określa dwa różne aspekty działań podejmowanych ze względu na status. Początkowo definiowano rolę jako wszystko, czego oczekujemy od jednostki mającej określony status. Później zasugerował, że na rolę składają się zachowania jednostki o konkretnym sta­tusie.

Te dwa różne punkty widzenia opisują dwie istotne cechy roli: oczekiwa­nia i zachowania. Socjologowie mówią ogólnie o przepisach (oczekiwaniach) roli, definiując normy społeczne właściwe danemu statusowi. Termin wyko­nanie roli (zachowanie) odnosi się natomiast do rzeczywistego zachowania osoby, która odgrywa określoną rolę. Brim (1960) wyraził różnicę między prze­pisami roli a wykonaniem roli, używając terminu „dewiacja"

Rola a status. Mimo że rola i status są związane z sobą, są różne. Osoba „ma" status, ale „odgrywa" lub wykonuje rolę. Statusy nie miałyby sensu bez związanych z nimi przepisów roli. Pozycja osoby w strukturze społecznej ma ograniczoną wartość, jeśli „znaczenie" tej pozycji nie jest opisane przez przepi­sy roli. Na przykład: bycie rodzicem oznacza uznawanie pewnych wartości (np. ważności dziecka) i specyficznych norm (np. obowiązku zapewnienia dziecku wsparcia fizycznego, emocjonalnego i materialnego). Pozycja i obowiązki idą w parze.

Rola to jednak nie tylko obowiązki. Przepisy roli definiują także pewne prawa związane ze statusem. Na przykład: sekretarki pracujące w biurach muszą być punktualne i kompetentne, ale mają prawo do określonego wyna­grodzenia, ochrony zawodowej, zwolnień lekarskich i urlopów. Profesorowie, którzy muszą się orientować w najnowszych osiągnięciach swej dziedziny wie­dzy, przygotowywać się do zajęć i rozpoczynać je punktualnie, mają też prawo do szacunku studentów i wymagania od nich pewnego poziomu pracy oraz do stosunkowo dużej swobody w prowadzeniu badań, które uważają za ważne. Prawa i obowiązki przeplatają się w przepisach roli związanych ze statusem społecznym.

Konflikt roli. Konflikt roli zachodzi wtedy, gdy związek między statusem i rolą nie jest jeden do jednego. Przepisy związane ze statusem zazwyczaj zga­dzają się z sobą (np. status rodziców pozostaje w zgodzie z obowiązkiem opie­kowania się dziećmi: ubierania ich, karmienia); zdarza się jednak, że zachodzi między nimi konflikt. Zjawisko to nazywamy konfliktem roli.

Konflikt roli pojawia się również wtedy, gdy przepisy związane z dwoma lub więcej statusami są sprzeczne. Pilny student, który jest także oddanym przyjacielem, doświadcza konfliktu roli, kiedy bliski przyjaciel prosi go o odda­nie ważnej, lecz czasochłonnej przysługi na dzień przed trudnym egzaminem. Obydwa przepisy roli są uzasadnione (uczenie się przed trudnym egzaminem i oddanie przysługi przyjacielowi), ale wypełnienie jednego oznacza rezygnację z drugiego. Konflikty tego rodzaju wymagają od ludzi oceny i wyboru między dwoma uzasadnionymi żądaniami.

Napięcie w roli. O napięciach związanych z rolą mówimy wtedy, gdy wysiłek wkładany w wypełnianie przepisów wynikających ze statusu społecz­nego powoduje niepokój, stres i napięcie. W przeciwieństwie do przepisów wy­wołujących konflikt roli przepisy powodujące napięcie nie muszą być sprzecz­ne. Na przykład: kierownik biura powinien utrzymywać harmonijne relacje zawodowe z pracownikami, ale jednocześnie jest odpowiedzialny za ocenę pra­cowników oraz przyznawanie im podwyżek i awansów. Te dwa zestawy oczeki­wań nie są sprzeczne, ale wypełnianie ich często wywołuje emocjonalne i psy­chologiczne napięcie owego kierownika.

GRUPY

Głównym pojęciem w socjologii jest „grupa". Gdy socjolog używa terminu „grupa", chodzi mu o dwie lub więcej osób, które mają poczucie wspólnej tożsamości i między którymi zachodzą strukturalnie uporządkowane interakcje oparte na wspólnym zestawie oczekiwań co do zachowania partne­rów. Grupy są wyróżniającą cechą życia społecznego. Większość działań odby­wa się w kontekście grup, do których zaliczamy rodzinę, zespoły, grupy rówie­śnicze i grupy pracownicze. Grupy są wszędzie: życie społeczne jest życiem grupowym.

Nie każdy zbiór jednostek jest grupą społeczną. Ludzie siedzący razem w pociągu nie muszą stanowić grupy. Członkowie grupy, jak już powiedziano, mają poczucie wspólnej tożsamości i wspólny zestaw oczekiwań nadający strukturę ich wzajemnym interakcjom. Osoby codziennie dojeżdżające pocią­giem do pracy, rozmawiające z sobą, określające się często mianem „umęczo­nych pasażerów", zajmujące te same miejsca każdego dnia - stają się zaląż­kiem grupy społecznej.

Kategorie społeczne i zbiory (agregaty) społeczne. Kategorie spo­łeczne i zbiory (agregaty) społeczne to ludzie, których łączy pewna wspólna cecha (np. wszyscy rudowłosi), podobny status (np. „klasa robotnicza"), czy taka sama sytuacja (np. uczestnicy koncertu rockowego). Choć ludzie two­rzący tę samą kategorię społeczną nie muszą być grupą społeczną, potencjal­nie mogą się nią stać, jeśli to, co ich łączy, stanie się podstawą wspólnej tożsa­mości i nada strukturę ich interakcjom.

Kategorie społeczne są przydatne w opisie ludzi, których łączy pewna wspólna cecha, a także we wskazywaniu potencjalnych grup. Jednak w przeci­wieństwie do grup, kategorie i zbiory społeczne nie odgrywają silnej roli w ży­ciu społecznym. Są abstraktami dogodnymi ze statystycznego punktu widze­nia; nie stanowią sił społecznie ograniczających lub ułatwiających działanie, tak jak grupy.

Organizacje. Organizacja jest typem grupy specjalnie stworzonym po to, by wykonać szczególne zadanie. Organizacja ma sformalizowaną strukturę, za pośrednictwem której stara się spełnić to zadanie. Organizacje różnią się wielkością. Istnieją organizacje ogromne (np. Ge­neral Motors) i bardzo małe (np. klub szkolny). Organizacje różnią się także regułami formalnymi i wymaganiami stawianymi członkom, które umożliwia­ją organizacjom osiągnięcie ich celów (odpowiednio: produkcji i sprzedaży sa­mochodów i zwiększenia aktywności społecznej członków).

INSTYTUCJE SPOŁECZNE

Większość elementów struktury społecznej jest z sobą powiązana. Ozna­cza to, że statusy, role i grupy nie są od siebie odizolowane. Rzeczywiście, grupy składają się ze statusów, a organizacje tworzone są z wielu powiąza­nych wzajemnie statusów, a nawet grup społecznych. Te elementy struktury społecznej pomagają z kolei budować instytucje społeczne.

Aby przetrwać, każde społeczeństwo musi rozwiązywać ciągle pojawiające się problemy. Musi dbać o fizyczne i emocjonalne potrzeby swoich członków, o przekazywanie wspólnego dziedzictwa społecznego następnym pokoleniom i o rozwój najmłodszych. Wraz z upływem czasu społeczeństwa wykształciły stabilne i stosunkowo trwałe układy kulturowe i strukturalne, które zajmują się rozwiązywaniem tych problemów. Układy te nazywamy instytucjami spo­łecznymi.

Instytucje społeczne cechuje stosunkowo stabilny zestaw wartości, norm, statusów, przepisów roli, grup społecznych i organizacji, które związane są z pewnym specyficznym obszarem ludzkiej aktywności. Na przykład: wszyst­kie społeczeństwa muszą mieć jakiś system wytwarzania, rozdzielania i zdo­bywania dóbr i usług niezbędnych do przetrwania człowieka. Instytucją spo­łeczną zajmującą się tym problemem jest gospodarka Choć forma instytucji gospodarczej może się zmieniać w różnych społeczeństwach (np. kapitalizm rynkowy, socjalizm, komunizm, kapitalizm państwowy), nie istnieją społeczeństwa, które nie wykształciłyby stosunkowo trwałego sposobu wytwarzania jedzenia, ubrań i budowania domostw oraz dystrybucji tych dóbr wśród swoich członków. Funkcję tę pełni się przez rozmaite normy i wartości, a także statusy, grupy i organizacje.

Podobnie jest z koniecznością zapewnienia członkom społeczeństwa pod­stawowych umiejętności intelektualnych i poznawczych, które pozwolą im funkcjonować w jego ramach. Instytucją zajmującą się takimi potrzebami jest „edukacja" (system edukacyjny). Każda szkoła (czy system szkół) jest częścią większej, bardziej złożonej struktury, którą nazywamy in­stytucją edukacji.

POGLĄD FUNKCJONALISTYCZNY

Według teorii funkcjonalistycznej większość społeczeństw posiada pięć podstawowych instytucji. O dwóch już wspomnieliśmy: to gospodarka i eduka­cja. Trzecia - rodzina (której nie należy mylić z konkretną rodziną) jest insty­tucją społeczną odpowiedzialną za opiekę nad dziećmi i przekazywanie dziedzictwa kulturowego przez socjalizację Czwartą jest in­stytucja polityczna, która odpowiada za organizację i rozdział władzy wśród członków społeczeństwa Piątą instytucją jest religia, która zapewnia spójność społeczną, zajmując się „wartościami ostatecznymi"

CECHY INSTYTUCJI

Ponieważ instytucje są zbudowane z powiązanych ze sobą elementów kul­turowych i strukturalnych, cechuje je odporność na zmiany. Na przykład: in­stytucja edukacji w Stanach Zjednoczonych od ćwierćwiecza rozważa kwestię wprowadzenia systemu bonów oświatowych, kwestię wyboru szkoły przez ro­dziców oraz lokalnych szkół dzielnicowych. Rozważania te mają bardzo mały wpływ na strukturę edukacji.

Instytucje cechuje również współzależność. Główne instytucje społeczne są oparte na podobnych normach i wartościach i wspierają te wartości. Służą też podobnym celom. Na przykład: amerykańskie poczucie indywidualizmu odgrywa ważną rolę w kapitalistycznym systemie gospodar­czym Stanów Zjednoczonych (gospodarka), w politycznym systemie „kontroli i równowagi" (polityka) i w sposobie wyboru przez Amerykanów partnerów małżeńskich (rodzina). Popieranie podobnych norm, wartości i celów sprawia, że instytucje są współzależne. Gdy w jednej z nich zachodzi zmiana, dotyka ona także pozostałych instytucji. Funkcjonaliści koncentrują się na pozytyw­nych aspektach instytucji społecznych i podkreślają ich znaczenie w rozwiązy­waniu pojawiających się ciągle problemów społecznych. Teoretycy konfliktu zaś krytykują instytucje za służenie celom korzystnym tylko dla niektórych członków społeczeństwa. Badają oni raczej problemy wywoływane przez insty­tucje, a nie te, które instytucje pomagają rozwiązywać.

WSPÓLNOTA

Wspólnota jest grupą społeczną, która ma nie tylko taką samą tożsamość i taki sam strukturalny model interakcji, lecz także wspólne terytorium geo­graficzne. Terytorium to wzmaga częstotliwość interakcji, a także ich konse­kwencje. Choć określenia „wspólnota" często używa się w odniesieniu do sto­sunkowo małych lub odizolowanych grup ludzkich, które mieszkają razem, można je również stosować do współczesnych społeczności miejskich. Na przy­kład: w wielu dużych miastach amerykańskich pojawia się idea „wspólnoty sąsiedzkiej" Wspólnoty sąsiedzkie są pod wieloma względami zwykłymi wspólnotami.

Coraz częściej terminem „wspólnota" określa się grupy, których członko­wie nie są związani z sobą terytorialnie; mówimy, na przykład, o „wspólnocie inteligenckiej" czy „wspólnocie naukowej". Jądrem wspólnoty — bez względu na terytorium geograficzne - jest zatem wspólny zbiór wartości i norm.

TYPY SPOŁECZEŃSTW

Istnieje wiele typów społeczeństw. Większość społeczeństw można jednak zaklasyfikować do pięciu podstawowych kategorii, zależnie od wykorzystywa­nych przez nie technologii i strategii przetrwania.

SPOŁECZEŃSTWA MYŚLIWSKO-ZBIERACKIE

Najstarszą strategią przetrwania jest myślistwo i zbieractwo - polowa­nie i łowienie ryb za pomoce prostych narzędzi, wykonanych głównie z drewna i kamienia oraz szukanie żywności. Ta forma zapewniania sobie środków do życia jest dziś stosunkowo rzadka. Kultywuje ją zaledwie 300 tyś. spośród 5 miliardów ludzi zamieszkujących ziemię (Vander Zanden, 1990).

Gospodarka społeczeństw myśliwsko-zbierackich utrzymuje się najczęściej na poziomie przetrwania: członkowie tych społeczeństw konsumują wszystko, co mają. Wymiana handlowa między różnymi populacjami jest bardzo mała. Wewnątrz takich społeczeństw większość ludzi wykonuje takie same zadania. Podział pracy, jeśli w ogóle istnieje, opiera się na wieku i płci. Nie zauważa się różnic społecznych. Podstawową formą organizacji społecznej są związki ro­dzinne. Przywództwo ma charakter nieformalny i opiera się najczęściej na roli odgrywanej na polowaniu czy przy zbieraniu pożywienia.

SPOŁECZEŃSTWA KOPIENIACKIE

Rozwój uprawy roślin - szczególnie widoczny między XII a X w. p.n.e. -doprowadził do głębokich zmian społecznych. Społeczeństwa kopieniackie- opierające się na uprawie roślin - zaczęły stopniowo wypierać społeczeństwa myśliwsko-zbierackie, zwłaszcza w żyznych regionach Bliskiego Wschodu i południowo-wschodniej Azji. Społeczeństwa kopieniackie korzystały z techniki „ścięcia i wypalenia", która polegała na oczyszczeniu gruntu i spaleniu roślin­ności na popiół będący doskonałym nawozem. Uprawiane rośliny sadzono, uży­wając prostych narzędzi: zwykłych patyków do kopania, a później prymityw­nych motyk. Po upływie dwóch, trzech lat, gdy gleba była już pozbawiona skła­dników mineralnych niezbędnych do uzyskania plonów, grupa przenosiła się na nowe terytorium. Społeczeństwa kopieniackie bardziej skutecznie zapewniały swoim człon­kom pożywienie i inne konieczne do życia dobra niż społeczeństwa myśliwskozbierackie.

Z powodu większej stabilności geograficznej społeczeństwa kopieniackie znacznie różniły się od społeczeństw myśliwsko-zbierackich. Były większe - nie­kiedy składały się nawet z kilku tysięcy członków. Wytworzyły trwalsze struktury materialne, takie jak domy, które łączyły się w osady i wioski. Między osadami i wioskami zaczął rozwijać się handel. Większa gęstość zaludnienia i częste inter­akcje z obcymi prowadziły jednak do międzyplemiennych wojen i zatargów.

SPOŁECZEŃSTWA PASTERSKIE

Mniej więcej w tym samym czasie, kiedy w żyznych rejonach rozwijały się społeczeństwa kopieniackie, społeczeństwa myśliwsko-zbierackie, zamieszku­jące bardziej nieurodzajne tereny, zaczęły przekształcać się w społeczeństwa pasterskie. Społeczeństwa te, opierające się na udomowieniu zwierząt, za­pewniały trwalsze zapasy żywności niż społeczeństwa myśliwsko-zbierackie. Zdarzało się też, że społeczeństwa łączyły technologie kopieniackie i paster­skie, by podnieść poziom i stabilność zapasów żywności.

Pasterstwo - podobnie jak kopieniactwo - prowadziło do wzrostu liczebno­ści społeczeństwa. Ilość ziemi potrzebnej do hodowli zwierząt wpływała jednak na zmniejszenie gęstości zaludnienia. Społeczeństwa pasterskie prowadziły raczej wędrowny tryb życia, co wynikało z konieczności poszukiwania nowych pastwisk, gdy stare nie zapewniały już karmy dla zwierząt. Ruchliwość paste­rzy przyczyniała się do wzrostu częstotliwości kontaktów z innymi społeczeń­stwami, sprzyjając rozwojowi handlu. Kontakty z innymi prowadziły także do nasilania się wrogości między grupami i do wczesnej fazy rozwoju niewolnic­twa jako formy wykorzystywania pojmanych wrogów.

Technologia pasterska zapewniała nadwyżki żywności. Pojawiły się wyspe­cjalizowane statusy, takie jak rzemieślnik, doprowadzając niekiedy do zinstytu­cjonalizowania nierówności statusu (nierównej wartości członków społeczeń­stwa). Ze społeczeństwa wyłonili się także potężni przywódcy. Styl życia paste­rzy odegrał również rolę w rozwoju przekonań religijnych opartych na wierze we wszechmocne bóstwa, aktywnie interesujące się codziennymi ludzkimi spra­wami. Przekonania te znalazły wyraz w judaizmie starożytnych, żydowskich pasterzy i w powstałych na jego bazie religiach: chrześcijaństwie i islamie.

SPOŁECZEŃSTWA ROLNICZE

„Rewolucja rolnicza", jaka dokonała się około 5 czy 6 tysięcy lat temu, dopro­wadziła do rozwoju społeczeństw rolniczych. Społeczeństwa te zawdzięczały swoje powstanie i istnienie uprawie ziemi na dużą skalę za pomocą pługa i zwie­rząt pociągowych. Społeczeństwa rolnicze pojawiły się najpierw na Bliskim Wscho­dzie, ale ich technologia rozprzestrzeniła się w innych częściach świata.

Wraz z rozwojem coraz bardziej złożonej struktury politycznej, społecznej i gospodarczej społeczeństwa rolnicze zaczęły się jakościowo różnić od poprze­dzających je form społeczeństwa. Złożoność nowych struktur społecznych zwięk­szała prawdopodobieństwo ich rozpowszechniania się i dalszego rozwoju.

SPOŁECZEŃSTWA PRZEMYSŁOWE

Współczesne społeczeństwo przemysłowe rozwinęło się bardzo niedawno. Rewolucja przemysłowa dokonała się najpierw w Anglii w połowie XVIII w., a następnie rozprzestrzeniła się na całym świecie. Jej skutkiem był rozwój społeczeństw przemysłowych, korzystających ze złożonych, nie napędza­nych siłą mięśni maszyn do produkcji dóbr materialnych. Technologia ta oka­zała się tak wydajna, że przekształciła większość społeczeństw na świecie.

Zmechanizowanie produkcji wytworzyło ogromne nadwyżki podstawowych dóbr, prowadząc do przyśpieszonego tworzenia wyspecjalizowanych statusów społecznych, hierarchii statusów i nierówności społecznych. Paradoksalnie, zmechanizowanie produkcji przyczyniło się również do zmniejszenia nierów­ności społecznych, ponieważ umożliwiło ruchliwość społeczną i zmniejszyło zna­czenie dziedziczonego statusu społecznego. Instytucja go­spodarki stała się bardzo zróżnicowana, potężna i ważna. Rozwój maszyn na wielką skalę sprawił, że główne miejsce pracy przeniosło się z domu do fabryki i z ośrodków wiejskich do miejskich.

Uprzemysłowienie miało także głęboki wpływ na edukację, rodzinę, poli­tykę i religię. Zapotrzebowanie na wykwalifikowanych, umiejących czytać ro­botników sprawiło, że możliwości edukacyjne rozciągnięto z małych elit na całe zbiorowości. Rodzina straciła znaczenie jako ośrodek produkcji gospodar­czej. Bardziej wykształcone zbiorowości domagały się większego zakresu praw politycznych i otrzymały te prawa. Moralny autorytet religii zmalał, ponieważ uprzemysłowienie pogłębiło różnice stylów życia; osłabiło to zgodę wszystkich ludzi na te same, podstawowe normy i wartości.

Wraz z uprzemysłowieniem pojawiła się urbanizacja: ludzie przenosili się tam, gdzie były miejsca pracy, to znaczy do miast. Podniósł się ogólny stan­dard życia, choć niejednakowo dla wszystkich. Wzrosła liczebność podklasy ludzi biednych. Szczególnie widoczny stał się katastrofalny wpływ uprzemy­słowienia na stan środowiska naturalnego (patrz rozdz. 20). Generalnie uprze­mysłowienie przyniosło wiele korzyści, ale stworzyło również nowe problemy, z jakimi borykają się współczesne społeczeństwa.

SPOŁECZEŃSTWA POSTINDUSTRIALNE

Społeczeństwa ludzkie nie przestają ewoluować. Ostatnio pojawił się nowy typ społeczeństwa, nazywany postindustrialnym, w którym głównym celem egzystencji społecznej jest produkcja informacji i usług, a nie, jak do tej pory, dóbr materialnych (Bell, 1973). Społeczeństwo Stanów Zjednoczonych uważa­ne jest za najlepszy przykład społeczeństwa postindustrialnego. Po raz pierw­szy w historii ludzkości w Ameryce więcej ludzi pracuje w usługowym sektorze gospodarki (zajmując się np. sprzedażą, bankowością, naprawą maszyn, środ­kami komunikacji, edukacją) niż w rolnictwie czy produkcji dóbr.

Jednakże rolnictwo i produkcja nie znikają w społeczeństwach postindustrialnych, ale stają się bardziej wydajne dzięki ciągle unowocześnianym, za­awansowanym technologiom. Oznacza to, że mniejsza liczba robotników jest potrzebna do tego, by utrzymać ten sam lub wyższy poziom produkcji. W kon­sekwencji robotnicy zmuszeni są do szukania innych form zatrudnienia i znaj­dują je przede wszystkim w sektorze usług

Społeczeństwo postindustrialne jest oparte na wiedzy i produkuje wiedzę. Kładzie nacisk na rozwój nauki, inżynierii i edukacji. Edukacja zapewnia pod­stawową wiedzę naukowcom, inżynierom i politycznym kołom decyzyjnym w świecie coraz bardziej sterowanym technologicznie. Instytucje gospodarcze, choć nie tracą znaczenia, są bardziej zależne od innych sfer, inaczej niż w przeszłości.

Rozwój technologii, środków komunikacji i transportu doprowadził do większej ruchliwości. Nasilająca się ruchliwość wpłynęła na różnorodność war­tości i stylów życia we współczesnym społeczeństwie postindustrialnym, stwa­rzając możliwość większej równości między płciami, większej tolerancji dla innych stylów życia oraz wzajemnie korzystnych stosunków między różnymi subkulturami.

Społeczeństwo postindustrialne znajduje się ciągle w stadium przejścio­wym. Prototypowy przykład takiego społeczeństwa - Stany Zjednoczone - ule­ga stałej transformacji na drodze do epoki postindustrialnej. Transformacja ta stwarza niejednokrotnie problemy różnym instytucjom społecznym. Na przy­kład: system edukacji - rozwinięty głównie w epoce przemysłowej - musi przy­stosować się do nowych warunków, by mógł lepiej spełniać potrzeby społeczeń­stwa postindustrialnego. Rodzina musi dostosować się do zmiany ról płci, do nowych relacji między członkami rodziny i do zmiany ról zawodowych. Struk­tura społeczna epoki postindustrialnej ulega dalszym zmianom. Obecnie nie da się przewidzieć zakresu i natury tych zmian.

Pojęcie stratyfikacji

Stratyfikacją społeczną nazywany jest podział społeczeństwa na kategorie takie, do których przynależenie daje pozycję społeczną wyżej lub niżej cenioną, korzystniejszą lub mniej korzystną, dającą podstawy do uzależnienia od siebie ludzi innych kategorii takiego podziału, względnie związaną z uzależnieniem.

Nie każdy podział społeczeństwa na kategorie związany jest z wartościowaniem przynależności do wyróżnionych kate­gorii, nie każdy więc podział jest podziałem stratyfikacyjnym, przy czym z różnych punktów widzenia określona kategoria może być różnie wartościowana (np. ze względu na bogactwo czy ze względu na prestiż społeczny). Podział stratyfikacyjny może być związany z przynależnością danych osób do różnych grup społecznych, których członkostwo jest wysoko lub nisko cenione. Akcentowanie podziałów stratyfikacyjnych społeczeństwa może być z jednej strony związane z ideologicznym utrwalaniem nierówności społecznych, z drugiej - dawać podstawę dla koncepcji rewolucyjnych czy ewolucyjnych dążących do zniesienia ist­niejących podziałów. Przejście z jednej kategorii podziału stratyfikacyj-nego do innej jest określane jako awans społeczny czy jako degradacja, jeżeli zachodzi różnica w wartościowaniu tych kategorii.

12

---