Wykład 2 Walory wypoczynkowe

W geografii turystycznej zajmujemy się wartościowaniem środowiska geograficznego ze względu na jego funkcje wypoczynkowe, funkcje przywracania dobrostanu zdrowia.

Na czym polega wypoczynek?

Wypoczynek ma funkcję likwidowania zmęczenia, przywracania „dobrostanu” zdrowia.

Pojęcie tradycyjnego wypoczynku - wypoczynek bierny

Walory wypoczynkowi - pewne cechy środowiska sprzyjające wypoczynkowi

Stan zmęczenia psychicznego lub fizycznego, w zależności od wykonywanej pracy, zajęć, trybu życia, na ogół jeden rodzaj zmęczenia góruje nad drugim.

Wypoczynek polega na doprowadzeniu do względnej równowagi części psychicznej i fizycznej. Do tego stanu równowagi można dążyć na dwa sposoby:

► metoda kompensacyjna niedoboru wysiłku polega na zwiększeniu wysiłku strony bardziej wypoczętej

np. przy obniżonym wysiłku fizycznym zwiększyć bodźce psychiczne (np. wciągające umysł hobby dla człowieka dużo pracującego fizycznie) lub zwiększyć wysiłek fizyczny jako remedium na zmęczenie psychiczne (komputerowca przesadzić na rower, biuralistę zapędzić do kopania w ogródku)

► metoda regeneracyjna polega na ograniczeniu wysiłku, szczególnie stosowana w przypadku ludzi chorych, przy zastosowaniu bodźca tonującego, dla jednych będzie to wygrzewanie się na słońcu na plaży, dla innych bicze wodne, masaże i spacer po parku zdrojowym.

Czynniki niezbędne, sprzyjające turystyce wypoczynkowej, niesprzyjające i ambiwalentne

Do powszechnie przyjętych czynników warunkujących wypoczynek należą:

a/ warunki środowiska przyrodniczego

b/ biologiczno-klimatyczne działanie lasów, morza, gór

c/ aktywność ruchowa.

Aktywny wypoczynek nabiera współcześnie coraz większego znaczenia, ponieważ przeciwdziała ujemnym skutkom życia w warunkach rozwiniętej cywilizacji, równoważy jednostronność zajęć zawodowych, służy wszechstronnemu rozwojowi osobowości, rozładowuje stany napięcia nerwowego.

Jednym z elementów atrakcyjności turystycznej są walory wypoczynkowe. Stanowią one podstawę rozwoju funkcji wypoczynkowych. Pozostają w ścisłej zależności od warunków środowiska geograficznego.

Aby obszar nadawał się dla turystyki wypoczynkowej musi spełniać minimum warunków: posiadać cechy niezbędne dla wypoczynku. Dobrze, żeby poza cechami niezbędnymi miał jeszcze inne cechy korzystne, sprzyjające wypoczynkowi.

Brak cech niezbędnych dyskwalifikuje dany obszar dla turystyki wypoczynkowej.

Spróbujmy wpierw rozważyć jakie czynniki środowiska przyrodniczego i społecznego są niezbędne czy korzystnie wpływające na funkcje wypoczynkowe. Jakie czynniki wykluczają zaistnienie funkcji wypoczynkowej? A może istnieją i takie, które są ambiwalentne (dwuwartościowe), wpływające na jednych dodatnio, na innych negatywnie?

Czynniki niezbędne

Czystość środowiska nie przekraczająca norm zanieczyszczenia

Zachowana względna estetyka krajobrazu

Możliwość ciszy

Szata roślinna

Czynniki pożądane

Urozmaicona topografia terenu

Woda w sezonie letnim

Śnieg zimą

Dobry klimat

Topografia terenu - związana z sezonowością wypoczynku: morze latem, góry zimą nie tylko ze względu na śnieg i narty, ale też większą liczbę dni słonecznych niż na nizinach zasnutych chmurami piętra niskiego, unoszącymi się już kilkaset m nad powierzchnią terenu

Klimat - niezwykle istotny, wyróżnia się bioklimat, klimat w Polsce raczej nie służy wypoczynkowi, szczególnie ze względu na duże huśtawki ciśnienia i dużą zmienność pogody, nagłe skoki temperatury

Sieć wodna: wypoczynek nad 3 typami akwenów: morza, jeziora naturalne i sztuczne, rzeki.

Typowe miejsce wypoczynku - akwen otoczony lasem, sąsiedztwo akwenu latem ochładza - tworzy się bryza, lekki chłodny wietrzyk wiejący dniem od wody do lądu w związku z różnym nagrzaniem lądu, który nagrzewa się szybciej) i wody.

Czynniki przyrodnicze sprzyjające lub niesprzyjające wypoczynkowi

► Szata roślinna: pierwotna, przekształcona, sztucznie wprowadzona przez człowieka, zdegradowana, brak

Pierwotna - raczej nie sprzyja (co byśmy zrobili w gęstym lesie bez końca, bez polan)

Naturalna - przekształcona w sposób zrównoważony przez działalność człowieka - sprzyja: ludzie przez pokolenia żyli w krajobrazie przekształconym na potrzeby rolnictwa i pasterstwa, w takim krajobrazie czujemy się bezpiecznie „panami sytuacji”

Sztucznie wprowadzona przez człowieka - celowo jak uprawy polowe lub nasadzenia czy przywleczona (chwasty) - często nieharmonijna, nieestetyczna; w przypadku ogrodów, trawników itp. wymagająca dużych nakładów pracy na utrzymanie, jeśli nie pielęgnowana - szybko dziczeje tracąc wartości estetyczne

Przekształcenia rolnicze - działalność rolna powoduje przekształcenie krajobrazu, nie zawsze w sposób harmonijny i sprzyjający wypoczynkowi

Zdegradowana wskutek dłuższych procesów lub nagle (np. pożar lasu) - straty nawet na całe pokolenia

► Czynniki topograficzne - związane z ukształtowaniem terenu. Harmonijne urzeźbienie terenu działa dodatnio na psychikę człowieka.

▫ na nizinach niekiedy jedynym urozmaiceniem rzeźby terenu są wydmy, krawędzie dolin

▫ obecność deniwelacji, falistość jest urozmaiceniem, zaciekawia

▫ rzeźba wysokogórska: granie, turnie, jako odmiana dla mieszkańców równin, budzą podziw

▫ kotliny bywają miejscem lokalizacji bazy noclegowej czy towarzyszącej ze względu na większa dostępność komunikacyjną, niemniej jednak kotliny sprzyjają zaleganiu mgieł, smogu i tworzeniu się inwersji termicznych, szczególnie zimą, co stawia je na marginesie w zimnej porze roku

Czynniki społeczno-polityczne

+ korzystna polityka społeczna, przestrzeganie praw pracowniczych przez pracodawcę, wydzielenie specjalnej puli socjalnej na dofinansowanie urlopów, fundowanie wakacji np. dzieciom z ubogich rodzin

+ nawyki spędzania czasu wolnego na wolnym powietrzu, wychowanie społeczeństwa wg maksymy „w zdrowym ciele zdrowy duch”, prądy ekologiczne

- destabilizacja życia mieszkańców, bezrobocie, zamieszki, zagrożenie wojną w kraju własnym lub docelowym

Postawy ludności miejscowej wobec turystów:

+ Sprzyjające wypoczynkowi - gościnność, uprzejmość, widzenie w recepcji turystów szansy na dobrobyt i rozwój swojej miejscowości i uzyskania źródła dochodów

+ Wzrost zamożności i stabilizacja życia mieszkańców

+ Wzbogacenie walorów wypoczynkowych przez ochronę środowiska, tworzenie terenów zielonych, budowę i zagospodarowanie turystyczne sztucznych zbiorników wodnych,

+ Dbałość o infrastrukturę (hotele, pensjonaty, kempingi, gospodarstwa agroturystyczne, stanice wodne, stacje narciarskie itp.)

- Niesprzyjające wypoczynkowi - uprzedzenia rasowe, etniczne, polityczne, religijne - np. w krajach muzułmańskich np. w Algierii i innych krajach arabskich, gdzie sporadycznie turyści porywani są i brani za zakładników, albo po prostu okradani - żeby tego uniknąć wycieczki w Egipcie jadą karawaną 50 autokarów przez słabo zaludnione regiony pustynne

- ujemne konsekwencje rozwoju turystyki, która przyczynia się do niszczenia miejscowości odwiedzanych i wpływa na styl życia miejscowej ludności (młodzież obserwująca zwyczaje i swobodny sposób bycia turystów, przejmuje ich styl, nie wiedząc, że owi hałaśliwi, niesforni turyści po powrocie do domu z wakacji całkowicie zmieniają swoje postępowanie)

▼ Czynniki ambiwalentne

Postrzegane indywidualnie. Wchodzą w grę uwarunkowania zdrowotne ale także psychologiczne i społeczne. Czynniki ambiwalentne (dwuwartościowe, dwubiegunowe) wpływają na jednych destabilizująco, na innych mobilizująco.

▫ tłok - liczba ludzi wypoczywających jednocześnie w jednym miejscu, jedni lubią masówki, inni ich unikają

▫ zakres i podaż usług o charakterze turystyczno-kulturalnym, oferty na sposoby spędzania czasu wolnego, (np. istnienie lub brak dyskotek może być ważne dla podjęcia decyzji o wyjeździe na wypoczynek w dane miejsce np. jedna osoba jadąc na Mazury mówi „jak to dobrze, że w tym miejscu nie będzie żadnych nocnych imprez”, inna mówi „jadę na Mazury, bo tam będą dyskoteki i gdzie się wyszaleć”

▫ warunki wysokogórskie - na jednych działają pobudzająco, doprowadzając do zwiększenia wytwarzania czerwonych ciałek krwi, na osoby chore na choroby układu naczyniowego - wysokość może działać negatywnie

▫ osoby chore na lęk przestrzeni źle znoszą otwarty krajobraz, chore na lęk wysokości nie znoszą przepaści, chore na agorafobię (agora - gr. rynek) - lęk przed znalezieniem się w tłumie - źle znoszą miejsca przeludnione, lepiej więc z nimi nie odwiedzać miejsc zbyt popularnych, albo udawać się tam wcześnie rano, przed napływem zwiedzających

Procesy ograniczające przydatność obszarów do turystyki wypoczynkowej (dyskryminują wypoczynek)

Proces urbanizacji i uprzemysłowienia

Urbanizacja i industrializacja oznacza ingerencję człowieka w ukształtowanie terenu i szatę roślinną. Czynniki industrialne i urbanizacyjne doprowadziły w wielu regionach do dewastacji krajobrazu i zanieczyszczenia powietrza i wód. Obszary takie utraciły wartość dla celów turystyki wypoczynkowej.

Obszary nie spełniające minimum cech niezbędnych dla długookresowego wypoczynku zajmują 42% kraju i są to:

• tereny gdzie zanieczyszczenie powietrza przekracza dopuszczalne normy

• tereny zdewastowane przez działalność górniczą (odkrywki, hałdy)

tereny krajobrazu pozbawionego cech estetycznych (krajobraz miejski, rolniczy dysharmonijny) Niekorzystne przekształcenia krajobrazu rolniczego. Występują one najczęściej w strefach o dużej gęstości zaludnienia na terenach rolnych, szczególnie gdy jest przewaga osadnictwa rozproszonego.

• większe obszary bagienne (stosunkowo mało obszarów wyeliminowano z tego względu, głównie w Polsce NE)

W Polsce są to tereny aglomeracji:

górnośląskiej, warszawskiej, łódzkiej, krakowskiej, wrocławskiej, poznańskiej, gdańskiej i mniejszych: wałbrzyskiej, częstochowskiej, staropolskiej, bydgosko-toruńskiej, szczecińskiej, lubelskiej, białostockiej.

Stan powietrza - polepsza się w związku z zastosowaniem filtrów, wprowadzeniem norm coraz bardziej zbliżonych do europejskich oraz z zamykaniem zakładów przemysłu ciężkiego.

Stan wody - zależy od istnienia oczyszczalni, wysokości i stopnia egzekwowania kar za spuszczanie ścieków, budowy kanalizacji w miejscowościach i ośrodkach wypoczynkowych. Problemem staje się zanieczyszczenie termiczne - spuszczanie ciepłej wody używanej do chłodzenia urządzeń, cieplejsza niż dotąd woda uniemożliwia rozpuszczanie się w wodzie dostatecznej ilości tlenu i utleniania substancji organicznych - samooczyszczenia

Ocena walorów wypoczynkowych i wyróżnienie obszarów dla turystyki wypoczynkowej

Ocena walorów wypoczynkowych jest zadaniem metodycznie trudnym. Jej przedmiotem są elementy i cechy środowiska geograficznego. Są to cechy, które na ogół da się opisać jakościowo, ale trudno ocenić ilościowo. Są próby takiej oceny ilościowej. Są to metody bonitacyjne. Poszczególnym elementom środowiska nadaje się punkty według ustalonej skali. Najczęściej ocenie podlega:

- ukształtowanie terenu

- wody

- szata roślinna

W nielicznych jeszcze opracowaniach uwzględnia się klimat lokalny.

Ocena walorów widokowych krajobrazu - związane z ukształtowaniem terenu i rodzajem powierzchni oraz pokryciem roślinnością czy śniegiem, a także istnieniem miejsc, z których można ten krajobraz podziwiać (kulminacje terenu w postaci np. wzgórz, krawędzi terenowych - skarp, klifów, progów strukturalnych). Piękno, harmonijność, naturalny koloryt, sąsiadowanie różnych typów krajobrazu, np. woda-ląd, las-pole, światełka dalekich miast gdzieś w dole czy łodzi rybackich nocą na morzu - wpływają kojąco, regenerująco. Obecnie w planowaniu przestrzennym wiele uwagi poświęca się sprawie ograniczenia ingerencji w walory wizualne środowiska (np. zakaz wysokiej zabudowy w sąsiedztwie zespołów zabytkowej architektury czy w krajobrazie o dużych walorach widokowych).

I kategoria - walory widokowe krajobrazu naturalnego lub zbliżonego do niego (mapka 3)

II kategoria - walory widokowe krajobrazu rolniczego harmonijnego

Walory krajobrazu naturalnego (pierwotny nie zawsze sprzyja wypoczynkowi) - las zmniejsza amplitudę zmian temperatury i wilgotności, chroni od pyłów (przemysłowych, rolniczych - związanych z uprawą roli, chroni od wiatru, tłumi hałas, wytwarza korzystne dla zdrowia substancje (olejki), jest bliski naturze człowieka - las we wczesnym średniowieczu stanowił większą część powierzchni Europy, potem został wytrzebiony w związku z rozwojem rolnictwa.

Główne duże zwarte kompleksy krajobrazu naturalnego w Polsce związane ze strefą pojezierzy:

Zalew Szczeciński z przyległymi obszarami: Puszcza Wkrzańska, Puszcza Goleniowska)

Pojezierza: Myśliborskie, Drawskie, Kaszubskie z Borami Tucholskimi

Pojezierza: Iławskie, Olsztyńskie, Kraina Wielkich Jezior Mazurskich z Puszczą Piską

Pojezierze Suwalskie z Puszczą Augustowską

Pojezierze Lubuskie z Puszczą Rzepińska

Puszcza Notecka

Następnie strefa nizin

Mniej zwartych kompleksów leśnych

Puszcze: Knyszyńska i Białowieska

Doliny rzeczne: Narwi, Biebrzy, Bugu

Puszcza Kurpiowska

Tereny nad środkową Wartą i Pilicą

Bory Dolnośląskie

Obszary leśno-stawowe Kotliny Milickiej

Bory Stobrawskie

Puszcza Solska

W pozostałych strefach (wyżynna, górska, nadmorska) mniejsze powierzchnie.

Strefa wyżynna: obszary naturalnego krajobrazu związane z Wyż. Krak.-Częst., G. Świętokrzyskimi, Roztoczem.

Strefa górska: wyższe partie Sudetów: Karkonosze, G. Sowie, G. Bardzkie, G. Złote

Karpaty: Beskid Śląski i Żywiecki, Tatry, Pieniny, Gorce, Beskid Sądecki, Beskid Niski, Bieszczady

Strefa nadmorska - niektóre tereny Pobrzeża Szczecińskiego (m.in. Woliński PN) oraz Pobrzeża Słowińskiego (Słowiński OPN).

Rozmieszczenie terenów o krajobrazie rolniczym harmonijnym podobne. Najwięcej na pojezierzach i na nizinach.

Stopień ingerencji człowieka w ukształtowanie i pokrycie terenu

Główne typy rzeźby: niziny płaskie lub faliste, niziny pagórkowate, wyżyny, pogórza i góry niskie, góry średnie, góry wysokie

Pod względem stopnia ingerencji człowieka i wynikającej z tego degradacji krajobraz świata można podzielić na 4 kategorie

► krajobraz pierwotny 1%, w Polsce: rezerwaty ścisłe Białowieskiego PN

► krajobraz naturalny - przekształcony przez człowieka, ale niezmieniony

Jako jedyny posiada walory wypoczynkowe

► krajobraz zurbanizowany - przeważają czynniki kulturowe nad naturalnymi - nadmierna koncentracja zabudowy, jeszcze są zachowane pewne cechy krajobrazu naturalnego, nawet przeprowadzenie szosy przez obszar naturalny taki jak las, torfowisko, czyni wielkie straty w ekosystemach, ze względu na zmianę stosunków wodnych, spaliny, przerwanie tras wędrówek zwierząt

► krajobraz zdewastowany - przekształcony całkowicie przez człowieka, zniszczony np. hałdy przy kopalniach, wyrobiska

► krajobraz rekultywowany - niekiedy możliwe jest zagospodarowanie i częściowe przywrócenie walorów rekreacyjnych obszaru zdegradowanego: obsadzone roślinnością hałdy np. góra gruzu z odgruzowania Warszawy na Szczęśliwicach, Park Kultury w Chorzowie, zbiorniki rekreacyjne w wyrobiskach np. projektowany w wyrobisku po kopalni siarki koło Tarnobrzega.

Walory wypoczynkowe mezoklimatu i topoklimatu

Klimat Polski

W Europie przebieg pogody w ciągu roku zależy od częstości zmian charakteru mas powietrza i przesuwania się tzw. frontów chłodnych lub ciepłych. Front - w klimatologii - strefa przejściowa miedzy masami powietrza różniącymi się właściwościami. Na klimat Europy szczególnie wpływa front arktyczny (powietrzne zimne) i front polarny, oddzielający powietrze chłodne od zwrotnikowego. Każda z tych mas może występować w postaci morskiej - wilgotnej lub kontynentalnej - suchej. Fronty wędrują, zimą głównie z północy na południe, latem z południa na północ. Przy dużej ruchliwości frontów, mamy do czynienia z kapryśnością - zmiennością pogody. Polska leży w strefie przejściowej, ścierają się tu masy powietrza różnego pochodzenia: ciepłe i zimne, wilgotne i suche. Przewaga wpływów oceanicznych wiąże się z obecnością Prądu Zatokowego, ocieplającego i nawilgacającego.

Temperatura - w pierwszym rzędzie zależy od szerokości geograficznej - kąta padania promieni słonecznych oraz od wysokości n.p.m. - spadek o 0,6 ° C na każde 100 m wysokości. W ciągu roku rozkład izoterm na obszarze Polski nie jest taki sam. Interpretacja rozkładu temperatur w najcieplejszym i najzimniejszym miesiącu.

Opady atmosferyczne - związane w Polsce z wianiem wiatrów zachodnich, przynoszących wilgoć. Ilość opadów zależy od ukształtowania terenu. Wilgotne powietrze napotykając przeszkodę wznosi się i oziębia, a skutkiem czego skrapla. Samo wybrzeże jest więc suchsze niż pas pojezierzy. Podobnie w Górach Świętokrzyskich, Sudetach i Karpatach. Wielkopolska i Kujaw stanowią obszar swobodnego przepływu mas powietrza, mają opad mniejszy. Ilość opadów jest różna w różnych porach roku. Najmniejsza w zimie. Jeśli chodzi o warunki sprzyjające narciarstwu, istnieją pewne obszary, które wyróżniają się obfitszymi opadami właśnie w zimie np. Szczyrk, powstały tam ośrodki narciarskie.

Wyróżnia się takie wskaźniki:

▫ Liczba dni z opadami śniegu.

▫ Długość trwania pokrywy śnieżnej - w poszczególnych latach może być rozmaicie, mówi się więc o średniej, zależy od opadu oraz od temperatury, która umożliwia utrzymanie się pokrywy śnieżnej. Przydatność terenów do wędrówek narciarskich i narciarstwa zjazdowego.

Długością trwania sezonu narciarskiego zajmował się prof. T. Łobożewicz (1979). Uznano, że jazda na biegówkach czy nartach śladowych wymaga warstwy śniegu 10 cm, natomiast narciarstwo zjazdowe wymaga przynajmniej 20 cm śniegu (należy jednak uwzględnić gęstość śniegu).

Długość okresu do wędrówek narciarskich wynosi średnio:

20-30 dni w Polsce zachodniej

30-50 dni w Polsce wschodniej

do 120 dni w górach.

Długość okresu trwania warunków śniegowych odpowiednich do narciarstwa zjazdowego

<10-20 w Polsce zachodniej

20-30 dni w Polsce NE

20-40 dni na wyżynach

do 60 a nawet >100 w górach.

Są to wartości dla pokrywy śnieżnej naturalnej. Przy ubijaniu (ratrakowaniu) śniegu na trasach narciarskich topnienie trwa dłużej. Oczywiście przy zastosowaniu sztucznego naśnieżania stoku z armatek, jedynym ważnym parametrem jest temp. powietrza i gruntu.

▫ okres zlodzenia wód ważny dla łyżwiarstwa (nie polecam!) i sportów bojerowych a także wędkarstwa z lodu.

Średni czas trwania pokrywy lodowej na rzekach wynosi

<20 dni w Polsce zachodniej

40-60 dni w Polsce wschodniej.

Na jeziorach 66-106 dni (jezioro Studziennicze) na Niżu, a nawet 159 dni - Morskie Oko.

▫ ważny też jest wskaźnik zachmurzenia, które lokalnie i sezonowo może wyróżniać niektóre regiony ( np. zimą strefa ponad chmurami w wysokich górach, latem mniejsze zachmurzenie w strefie wybrzeża morskiego)

▫ długość trwania okresu wegetacyjnego, kiedy temp. Średnia dobowa nie spada poniżej 5º C. Długość trwania okresu wegetacyjnego wynosi od 180 do 230 dni (średnia dzienna temperatura powietrza > 5°C).

W najcieplejszych regionach Polski okres wegetacyjny od 25 marca do 10 listopada, w najzimniejszych od 16 kwietnia do 25 października.

Najdłużej trwa na Nizinie Śląskiej i w całej dolinie Odry. Krócej około 180 dni w Polsce NE, najkrócej w górach około 100-150 dni.

▫ długość trwania sezonu kąpielowego „właściwego” od dnia uzyskania temperatury wody >18^o C do dnia gdy znowu temperatura obniży się poniżej tej wartości, wyróżnia się sezon kąpielowy „potencjalny” zawarty pomiędzy datami, w których temp. wody > 15 ^oC.

Nad Bałtykiem sezon kąpielowy zaczyna się w okresie 21.06.-7.07. a kończy w okresie 21.08.-4.09. Najdłuższy na Wybrzeżu Zachodnim, np. w Mielnie73 dni i nad Zatoką Gdańską (w Gdyni średnio71 dni), najkrócej na najdalej na północ wysuniętym obszarze (Władysławowo 46 dni).

Na jeziorach sezon kąpielowy od 31.05-25.06. do26.08-14.09. Najdłuższy na Pojezierzu Wielkopolskim (nawet nieco ponad 100 dni), najkrócej na Pojezierzu Pomorskim (około 70 dni) i Mazurskim (np. jez. Hańcza 67 dni).

Można mówić o sezonie kąpielowym na rzekach. Najdłuższy w dorzeczu Odry, najkrótszy na rzekach górskich oraz rzekach Pojezierzy Pomorskiego i Mazurskiego.

Jeziora jako walor wypoczynkowy

Pochodzenie jezior

■ przybrzeżne: dawne zatoki morskie, odcięte przez kosę w wyniku prądu morskiego: Łebsko, Gardno, Jamno

■ polodowcowe:

- rynnowe - utworzone przez erozję wód płynących pod ciśnieniem tunelami w lodowcu, są wąskie, długie, głębokie, często o kilku głębiach, brzegi strome, mało dostępne

- wytopiskowe (po dużej bryle martwego lodu, lądolód w czasie deglacjacji dzieli się na takie bryły), o dużej powierzchni, płytkie, np. Śniardwy

• oczka polodowcowe - niewielkie, często okrągłe

• Cyrkowe czyli karowe o dnie wydrążonym przez lodowiec, zamknięte progiem, występują w górach np. w Polsce w Tatrach Morskie Oko, a nad nim Czarny Staw, Pięć Stawów Polskich, Czarny Staw Gąsienicowy oraz w Karkonoszach kotły podcinające stromą ścianą masyw Karkonoszy, ze względu na wysokość i pokrycie lodem przez około pół roku, ubogie pod względem życia organicznego, znajdują się one w parkach narodowych, a więc kąpiel wzbroniona

■ krasowe - powstałe na skutek rozpuszczenia skał wapiennych przez wodę opadową, bogatą w dwutlenek węgla, np. Jezioro Turkusowe na wyspie Wolin

■ starorzecza - w dolinach rzek, odcięte od rzeki, która zmieniła bieg - jeziorka: Dziekanowskie, Wilanowskie, Czerniakowskie

■ glinianki - po eksploatacji glin i iłów - surowca ceramicznego i budowlanego, często o nierównym dnie, głębokie, niebezpieczne dla kąpieli

■ Sztuczne, w większości z założenia mają spełniać cele rekreacyjne, a więc zbudowano tam odpowiednią infrastrukturę, np.

Zalew Zegrzyński, Zalew Soliński (największy), Jezioro Czorsztyńskie (najnowsze),

Zalew Sulejowski - czysty, zaopatruje w wodę Łódź, są tam raki, ze względu na ochronę wody nie wydaje się zezwoleń na budownictwo domów letniskowych na wysokim brzegu zalewu do czasu budowy kanalizacji. Sztuczne zalewy mają jeden mankament - na ogół muliste dno - rzeka, na której jest taki zalew utworzony niesie dużo zawiesiny, która osadza się na dnie, poza tym zmienny poziom wody (retencja na czas posuchy) sprawia, że po obniżeniu poziomu wody odsłania się muliste dno.

Szata roślinna

W Polsce lasy stanowią ponad ¼ powierzchni kraju. W zależności od żyzności i przepuszczalności podłoża, wilgotności, warunków termicznych mogą to być:

■ Bory - z przewagą drzewostanu iglastego

■ Grądy - pierwotnie dominacja gatunków liściastych: dębu, graba, wiązu, lipy, jaworu itd.

■ Buczyna karpacka - górskie lasy bukowe regla dolnego

■ Łęgi - w dolinach rzecznych, na terenach okresowo wilgotnych

■ Olsy na terenach bagiennych

Monokultura sosny na Niżu Polskim, a świerka w górach, wprowadzona sztucznie ze względu na szybszy wzrost i łatwiejszy pozysk drewna, obecna gospodarka leśna sprzyja odnawianiu się tam gatunków liściastych.

Puszcze - duże kompleksy leśne, stosunkowo mało przekształcone przez człowieka.

Obszary chronione

Dla wypoczynku dużą rolę spełniają (będąc jednocześnie walorem krajoznawczym):

▫ Obszary chronionego krajobrazu - forma ochrony terenów wartościowych pod względem przyrodniczym, krajobrazowym lub kulturowym, w celu zabezpieczenia przed degradacją. W Polsce utworzono około 400 takich obszarów.

▫ Parki narodowe - forma wielkoprzestrzennej ochrony terenów o wyjątkowych wartościach przyrodniczych, krajobrazowych a także kulturowych, obejmująca na ogół ekosystemy zbliżone do pierwotnych, o wysokich wartościach naukowych i edukacyjnych. Parki narodowe powoływane są rozporządzeniem Rady Ministrów. W Polsce jest ich 23.

▫ Parki krajobrazowe - wyodrębniony obszar chroniony o wyjątkowych walorach krajobrazowych, przyrodniczych i kulturowych, użytkowany gospodarczo w sposób, który nie zagrozi jego stanowi. Powoływany rozporządzeniem wojewody. W Polsce jest ich obecnie ponad 100.

Natomiast rezerwaty i pomniki przyrody (drzewa, aleje zabytkowe) należą do walorów krajoznawczych.

Rezerwaty przyrody - objęte ścisłą lub częściową ochroną obszary cenne ze względu na wartość środowiska przyrodniczego, wyłączone z działalności gospodarczej, zaś rezerwaty ścisłe objęte zakazem wstępu turystów. W Polsce mamy głównie rezerwaty faunistyczne, krajobrazowe, leśne i florystyczne, w sumie ponad 1000.

Pomniki przyrody - prawnie chroniony unikatowy obiekt przyrody ożywionej (drzewa, aleje) lub nieożywionej (np. głazy narzutowe).

Parki, ogrody - spełniają rolę wypoczynkową, szczególnie w obszarach zurbanizowanych.

Problem oceny walorów wypoczynkowych danego terenu

Ocena walorów wypoczynkowych jest - wbrew pozorom - zadaniem metodycznie trudnym. Jej przedmiotem są elementy środowiska przyrodniczego, informacja często jakościowa, nie ilościowa. Trudno więc o absolutny charakter podejmowanej oceny. Zależy ona od przyjmowanych kryteriów, a te mają subiektywny charakter. Najczęściej ocenia się ukształtowanie terenu, wody powierzchniowe i szatę roślinną. Rzadziej ocenia się klimat, choć jest on bardzo istotny. W Polsce pierwszą próbę oceny walorów turystycznych i wypoczynkowych podjęła w 1963 r. Mileska, która przeanalizowała poszczególne typy krajobrazu naturalnego, biorąc pod uwagę: urozmaicenie rzeźby terenu, wielkość powierzchni wodnych i pokrycie lasem. Według niej walorami wypoczynkowymi charakteryzuje się 1/3 powierzchni kraju, ale ich wartość jest różna.

Opracowania dotyczące oceny walorów wypoczynkowych Polski

Było kilka takich opracowań. Do klasycznych należy praca M.I. Mileskiej (1963) Regiony turystyczne Polski. Stan obecny i potencjalne warunki rozwoju, Prace Geogr., W-wa, 1963.

Jest to ocena przydatności poszczególnych typów krajobrazu dla turystyki wypoczynkowej. Mileska wyróżniła 6 klas atrakcyjności turystycznej terenów.

Oceniono w punktach:

- stopień zróżnicowania rzeźby

- wielkość powierzchni wodnych

- wielkość powierzchni leśnych

Przyznawano dodatkowe punkty za wybitne osobliwości przyrody, plaże nadmorskie i szczególne walory klimatu. Analizowano istniejące zagospodarowanie turystyczne i rozmieszczenie ruchu. W efekcie Mileska wyznaczyła 21 regionów wypoczynkowo-turystycznych + 12 potencjalnych. Wg niej około 1/3 powierzchni kraju dysponowało odpowiednimi warunkami dla rozwoju turystyki wypoczynkowej.

Plan kierunkowy zagospodarowania turystycznego Polski (1971), ZZG GKKFiS,

Ocenił środowisko geograficzne na potrzeby turystyki wypoczynkowej, wyznaczył obszary wypoczynkowe w podziale na 3 kategorie, określił optymalną pojemność tych obszarów w sezonie letnim i zimowym. Wyznaczono 231 obszarów wypoczynkowych, które powinny być chronione na potrzeby turystyki wypoczynkowej

Ocena walorów wypoczynkowych objęła

• urozmaicenie rzeźby terenu

• walory związane z wodą (w tym zbiorniki sztuczne projektowane)

• szata leśna

• możliwości korzystania z wód mineralnych

• w zimie możliwość uprawiania sportów zimowych

• niski stopień urbanizacji

Wyrzykowski J., 1986, Geograficzne uwarunkowania rozwoju urlopowej turystyki wypoczynkowej w Polsce, Acta Universitsstis Wratislaviensis, Wrocław, nr 656.

Wyróżnił cechy niezbędne i korzystne. Określił pojemność obszarów o walorach wypoczynkowych i optymalne okresy ich wykorzystania. Ocenił atrakcyjność turystyczną ważniejszych obszarów i miejscowości w Polce wg rangi walorów turystycznych, dostępności komunikacyjnej i zagospodarowania turystycznego.

Łączna pow. tzw. ważniejszych obszarów wypoczynkowych nieco ponad 40 tys. km², z czego blisko połowa czyli 18 tys. km² to obszary o podstawowym znaczeniu.

Typ mieszany 1,8 tys. km ²

Uzdrowiskowy 0,3

Górski 10,1

Urozmaiconej rzeźby 2,6

Rzeczny 2,2

Jeziorny 23,3

Nadmorski 1

Opracowanie Jagusiewicza (1986) stwierdziło negatywne zmiany lat 60., kiedy to powierzchnia obszarów o walorach wypoczynkowych zmalała z powodu negatywnych skutków działalności gospodarczej, szczególnie ze względu na pogorszenie się jakości wód.

Jednorazowa chłonność obszarów z walorami tur. została oceniona na 4-5,7 mln osób.

Pojemność funkcjonalna 2,3-3,2 mln (zimą - głównie górskie 1,2-1,8 mln).

Ważniejsze obszary wypoczynkowe Polski

Do turystyki wypoczynkowej nie nadają się obszary o przekraczającym normę zanieczyszczeniu powietrza, tereny zdewastowane np. przez górnictwo, krajobraz dysharmonijny (zabudowany, intensywnie użytkowany rolniczo), a także większe obszary bagienne. Wyłączone są z oczywistych względów obszary aglomeracji: wrocławskiej, wałbrzyskiej, opolskiej, górnośląsko-rybnickiej, częstochowskiej, krakowskiej, lubelskiej, poznańskiej, łódzkiej, warszawskiej, białostockiej, toruńskiej, szczecińskiej, gdańskiej.

Łączna powierzchnia obszarów spełniających minimum warunków dla turystyki wypoczynkowej stanowi prawie połowę obszaru naszego kraju, z czego obszary o korzystnych warunkach bioklimatycznych zajmują tylko 30 % latem i 14 % zimą. Obszary te przedstawiają różna wartość dla różnych rodzajów wypoczynku.

Dla celów zagospodarowania turystycznego wyróżnione zostały konkretne ważniejsze obszary wypoczynkowe w ramach odgórnych planów przestrzennego zagospodarowania turystycznego Polski ustalanych w poprzednich dekadach. Obecnie sytuacja znacznie się zmieniła, kreuje się gminy turystyczne czyli małe jednostki terytorialne.

Obszary wypoczynkowe geografowie podzielili na 3 klasy bonitacyjne. Jednym z najważniejszych kryteriów było występowanie zbiorników wodnych.

I klasa - wybrzeża Bałtyku, Zalewy: Szczeciński i Wiślany, zbiorniki wodne >100 ha

II klasa - obecność jezior >10 ha i uznanych za wartościowe cieków wodnych o klasie czystości przynajmniej II

III klasa - inne obszary wypoczynkowe.

Inni badacze oprócz zbiorników wodnych biorą pod uwagę

• elementy bioklimatu

• orografię terenu

• strukturę lasów.

Waloryzacja rekreacyjna środowiska przyrodniczego wg Żmudy (1990) wyróżnia wartości:

• optymalną: Pogórze Karpackie, Przedgórze Sudeckie, kotliny i doliny Beskidów i Sudetów

• wysoką: Sudety (bez Karkonoszy), Beskidy

• średnią: część Pojezierzy, Góry Świętokrzyskie, Wyżyna Krakowsko-Częstochowska

• niską: Pojezierze Mazurskie, Roztocze, pozostałe wyżyny

• specjalną: wysokie góry i wybrzeże Bałtyku ze względu na wysoką bodźcowość.

Wyniki te, szczególnie niedocenianie pojezierzy, wydają się na pierwszy rzut oka niesłuszne. Wydaje się powyższej próbie waloryzacji zbyt dużą rolę przypisano terenom górskim, zbyt mała zbiornikom wodnym. Jednak jest to waloryzacja wykonana w skali całorocznej. Zimą góry ze względu na pokrywę śnieżną i cechy klimatu stwarzają lepsze warunki dla wypoczynku w porównaniu z innymi obszarami.

W sumie w Polsce wyróżniono 231 obszarów wypoczynkowych, na których turystyka bądź pełni już ważną funkcję, jest jedną z funkcji lub potencjalnie może się rozwijać.

Najważniejsze i ważne obszary dla turystyki wypoczynkowej urlopowej to:

Nad morzem - cały pas wybrzeża woj. zachodniopomorskiego i pomorskiego, tradycyjnie wg granic dawnych województw dzielone na Wybrzeże Szczecińskie, Wybrzeże Koszalińskie, Wybrzeże Słupskie, Wybrzeże Gdańskie, Wybrzeże Elbląskie.

Trzebież nad Zalewem Szczecińskim, Tolkmicko nad Zalewem Wiślanym

Na pojezierzach:

woj. zachodniopomorskie - rejon Ińska, Jez. Lubie i Czaplinek - Połczyn-Zdrój, Jez. Miedwie, Barlinek, Węgorzyno, Szczecinek, Biały Bór, Drawno, Wałcz

woj. lubuskie - Myślibórz i Dobiegniew, Lubiewice-Łagów, Pszczew, Zbąszyń, Sława

woj. pomorskie - Jeziora Raduńskie, Wdzydze Kiszewskie, Jez. Charzykowskie, Jez. Żarnowieckie, Potęgowo, Przywidz, Sulęczyno, Sominy, Człuchów

woj. kujawsko-pomorskie - Tleń, Jez. Koronowskie, Pojezierze Brodnickie, Bory Tucholskie

woj. warmińsko-mazurskie - Giżycko, Mikołajki, Pisz, Ełk-Rajgród, Ostróda, Lidzbark Warmiński, Jez. Dadaj, Mrągowo, Sorkwity, Wydminy, Orzysz, Olecko, Gołdap

woj. podlaskie - Jez. Wigry, Augustów, Pojezierze Suwalskie, Puszcza Augustowska (Giby)

woj. wielkopolskie - Poj. Sierakowskie, Boszkowo, Puszczykowo

woj. mazowieckie - Pojezierze Gostynińskie

Na nizinach:

woj. kujawsko-pomorskie - Ciechocinek

woj. lubuskie - Międzyrzecz

woj. mazowieckie - Jez. Zegrzyńskie, Brok, Drohiczyn, Wilga

woj.łódzkie - region Pilicy (Jez. Sulejowskie, Spała), region Warty (Uniejów)

Na wyżynach:

woj. lubelskie - Kazimierz Dln, Roztocze Zach., Poj. Łęczyńsko-Włodawskie (Okuninka)

woj. świętokrzyskie - Sielpia Wlk., Oblęgorek, Chęciny, Daleszyce

W górach:

woj. dolnośląskie - Masyw Ślęży, Karkonosze + G. Izerskie, G. Kamienne + Góry Sowie + G. Bardzkie, G. Stołowe, G. Bystrzyckie, Masyw Śnieżnika + G. Bialskie + G. Złote, Leśna, G. Kaczawskie i Rudawy Janowickie

woj. opolskie - Nysa, Góry Opawskie, Turawa

woj. śląskie - Beskid Śląski, Beskid Żywiecki, Jeziora Międzybrodzkie i Żywieckie

woj. małopolskie - Tatry, Gorce, Pieniny i Beskid Sądecki, Beskid Makowski i Wyspowy, Sucha Beskidzka, Myślenice, Białka Tatrzańska, Jez. Rożnowskie

woj. podkarpackie - Rymanów, Jez. Solińskie i Bieszczady, Dukla

---