Pojęcia- wybiórczo na egzamin
Adobe- cegła, wytwarzana z gliny i suszona na słońcu
Płotki- miejsca połączenia z rękawem w stroju łowickim
Vezelay- ośrodek kultu św. Magdaleny
ST.Gilles du Guard- św. Idzi
Dom Boży- „Betel“- sen Jakuba
Lejbik- coś w rodzaju męskiej kamizelki, z kołnierzem, z czarnego sukna, z przodu zapinany na guziki z mosiężnej blachy
A jour- wycinanka ornamentalna z jednolitego kawałka papieru
Sewilla- szlak cudownych wizerunków Maryjnych
Talmud- Miszna + Gemara, 248 nakazów, 365 zakazów,
Menora- 7 ramienny świecznik, symbol gorejącego krzewu- miał 7 gałęzi
Szlak Hanzeatycki- prowadzi przez miasta krajów płn., środ., i wsch. Europy zrzeszonej w średniowiecznej Hanzie
Procesja, pielgrzymka- podróż podjęta z motywów religijnych do miejsc świętych
Martyr, martus- męczennik, który zginął dając świadectwo wiary
5 cnót natury ludzkiej - godność, pracowitość, dobroczynność, wierność lub szczerość, wspaniałomyślność w wyrażanych poglądach
Theotihuacan - „miejsce gdzie stworzono bogów „ , największy ośrodek Mezoameryki
Gliptoteka- zbiór rzeźb
Szabat- święto odpoczynku, zwyczaj,
Sidur- modlitewnik, pieśń modlitewna
Śparog- element konstrukcyjny w chałupie kurpiowskiej, coś w rodzaju rogów
Kalwaria- obiekt sakralny bardzo złożony obejmujący elementy krajobrazu naturalnego
i antropogenicznego ze szczególnym uwzględnieniem architektury oraz nabożeństwa odprawiane przez wiernych
Betlejem - miasto wymienianie i w Starym i w Nowym Testamencie, w tradycji chrześcijańskiej znane jako miejsce narodzenia Jezusa Chrystusa i opisane w Ewangeliach
Sebastian i Rozalia- ochrona przed powietrzem morowym
Barbara - przed piorunami, patronka architektów, cieśli, górników, murarzy; z kielichem i wieżą w ręce
Artur Hazelius - twórca skansenu
Chata góralska - budynek parterowy z „wyżką”, dach stromy, półszczytowy- kryty gontem, układ symetryczny - izba czarna, robocza- funkcja kuchni, sypialni, spiżarni, izba biała- świąteczna
„Chyża” -chata łemkowska, obiekt wielobudynkowy pod jednym dachem, dwuspadowy dach słomiany, wewnątrz- 2 izby- większa i mniejsza, sień, komora, boisko, stajnia z chlewikiem,
Chata orawska- chałupa z tzw. „wyżką”, szerokofrontowa, dach czterospadowy kryty gontem,
Chata krakowska- czterospadowy dach kryty słomą, ściany konstrukcji wieńcowej, bielono je na biało lub niebiesko
szeregówka- wieś spotykana na Podlasiu, domy stoją wzdłuż dróg bocznych odbiegających od drogi głównej
Via Dolorosa - droga krzyżowa, która prowadzi od domu Piłata, pretorium do miejsca ukrzyżowania kalwarię
Sacro Monte - zespól obiektów poświęcony Męce, tajemnicom Różańca,
wydarzeniom z życia świętych
Muzeum- def. - instytucja trwała, nie obliczona na zysk, pozostająca w służbie społeczeństwa i jego rozwoju, otwarta na publiczność, mająca za zadanie gromadzenie, konserwowanie, badanie, rozpowszechnianie i wystawianie materialnych świadectw dotyczących człowieka i jego otoczenia, a to dla studiowania, edukacji i przyjemności.
Tower- londyńska forteca wzniesiona nad Tamizą, normańska wieża na planie kwadratu, z mniejszymi wieżyczkami narożach,
Jadeit - materiał używany do różnorodnych naczyń i przedmiotów czasami o charakterze magicznym, to kamień półszlachetny.
„święte świętych”- tutaj podwyższenie „Arka Przymierza”, to pomieszczenie jest oddzielone od drugiego zasłoną, ponieważ Arka Przymierza nie była wystawiana na widok publiczny,
typikon- wola fundatora, w której zawarte są obowiązki mnichów, tryb życia, ilość członków, posty, liturgia
Reguła Bazylego- monastycyzm, Turcja, Liban, reguła większa (forma pytań i odpowiedzi), reguła mniejsza (szczegółowe kwestie dotyczące życia),
Patriarchaty- Konstantynopol, Antiochia, Aleksandria, Jerozolima, Moskwa, Ruś
Egzarchaty- autokefaliczne kościoły narodowe- Gruzja, Serbia, Grecja, Albania, Ruś
Cystersi- wywodzą się z zakony benedyktyńskiego, ora-et-labora- módl się i pracuj, strój biały (szary), czarny szkalplerz, proopactwa- La Ferte,Pontigny, Clairvaux, Morimond, rolnictwo, hodowla, browarnictwo, metalurgia, sukiennictwo, kuśnierstwo, melioracja, w Polsce- wywodzą się z dwóch proopactw- Morimond Jędrzejów, Koprzywnica, Wąchock, Sulejów; Clairvaux- Skandynawia, Dania, Estrom, działają w 2 gr. Małopolska i Pomorska- char. misyjny, gr. Wielkopolska - char. Dewocyjny, odcinek Polski- pętla Wielkopolska- Ląd, Paradyż, Wągrowie, Ołobok, Pętla pomorska- Oliwa, Pelplin, Kołbacz, Żarnowiec, Mironice, Bukowo, Szczecin, Koronowo, Pętla Małopolska- Wąchock, Sulejów, Koprzywnica, Mogiła, Pętla Śląska- Henryków, Krzeszów, Lubiąż, Rudy Raciborskie, Jemielnica, Kamieniec Ząbkowicki.
12 plemion- 12 synów Jakuba Lea (6 synów), Rachela (Józef, Beniamin), 2 nałożnice (4 synów)
meil- sukienka w którą ubierana jest Tora
ajcew chaim- drzewce życia, na nich Tora
Jom Kipur- dzień pojednania, ścisły post, modlitwa,
Etrog- cytryna, święto Sukot,
Aschaweros- król perski, Esterka- jego żona, księga Estery
Kaara- bawełniany pojemnik na macę
lechaim -Toast w kulturze żydowskiej
jeszywa- uczelnia talmudyczna.
Krzesło Eliaszowe- obrzezanie, na nim siedzi świadek obrzezania
Drzeworyty- wycinkowa kompozycja i czystość barw
Buddyzm- buddh- przebudzić się z ciemności, niewiedzy do świata nauki
Hinajana- Mały Wóz- pustelniczy tryb życia
Mahajana- Wiekli Wóz, wywodzi się z braminizmu
Lamaizm- odłam buddyzmu
Mantra- rytuał w lamaizmie, śpiew, muzyka, dzwonki, świece, kadzidła.
Jackit- kamień uważany za magiczny, noszony na paskach, przedmiot rytualny w formie krążka z otworem w środku, dekorowany astrolabium,
Cztery klejnoty wykształcenia- malarstwo, kaligrafia, literatura, muzyka
Żuraw- samotny na wysokości, samotne życie
Chryzantema- jesień, symbol spokojnego życia
Drzewo- długie życie, wytrwałość, powykręcane konary- mędrzec
Mezoameryka- Meksyk, Gwatemala, Salwador, częściowo Honduras
Wzrost kukurydzy- Bóg Słońca- ciepło, Bóg Księżyca- odpoczynek, Bóg Deszczu- wilgoć, Bóg Wiatru- przepędza chmury, Bóg Ziemi- z jej łona wyrasta kukurydza
Piramida Księżyca- budowla czterokondygnacyjna,
Chichen Iza- ośrodek opanowany przez Azteków, obserwatorium na 2-kondygnacyjnej platformie stoi 12,5 m wieża, świątynia Jaguara- przed wejściem ołtarz ofiarny, obok świątyni- mur czaszek ( czaszki ofiar ), od muru droga wiedzie do jeziora ofiarnego - cenowe- „u źródeł ludu Itza”,
Piramida Słońca- największa piramida Ameryki, wys 65 m, usytuowana w stosunku do biegu słońca, strome schody
Państwo Inków- obszar Peru, część Ekwadoru, płaskowyż boliwijski, płn. Część Chile i Argentyny
Nazca- słynne płaskowyże nad oceanem Spokojnym, budowle z setek pni drzewnych opartych na rzucie prostokąta, w środku kwadrat z 12 rzędów pni po 20 kolumn
Machu Pichu- położone ok. 110 km od Cuzco, nad dnem rzeki Urubamba, 2500 m. n. p. m., obserwatorium, gnomon, sieć kanałów wodnych, trapezowate schody, świątynia ofiar, pałac księżniczki,
Muzea artystyczne- światowe, narodowe, regionalne, obrazów, rzeźby, kościelne, klasztorne,
Muzea historyczne- miejskie, wybranego okresu, walki z faszyzmem, muzea wojskowe i zbrojownie, literatury, teatru, muzyki, drukarstwa, książki, prasy, fotografii, filmu, kina, gier, zabaw, sportu
ośrodek islamski- Mekka, Medyna,
Ławra- rosyjski zespół klasztorów np. Ławra Sołowiecka
Palmieri- grupy ludzi pielgrzymujących do Jerozolimy, Romeri- Rzym, Pelegrini- Santiago de Copostella
Efez - kult św. Jana Chrzciciela
Pelenque- zespół pałacowy z wieżą obserwacyjną, Świątynia Krzyża lub Liścia Krzyżowego, Świątynia Inskrypcji,
Głowy olmeckie- znalezione na terenie La Venta, męskie twarze o mięsistych rysach, realistyczne, nos spłaszczony, zaznaczony korpus, ręce ściśnięte
Taoizm- VI w. p. n. e. odnosi się do starcyh wierzeń, powiązany z przyrodą tzn. że istnieją cykle dobowe i roczne, w których siły ying i yang spotykają się
BODHISATTWA- jest to postać będąca pośrednikiem między człowiekiem a Buddą
BUDDA- ma ponad 5 tysięcy imion, charakterystyczny układ rąk, tzw. mudry - początkowo pojęcie to dotyczyło układu całych rąk, potem także i palców. Poprzez mudry przekazywano pewne wartości, pewną symbolikę.
PAGODA - wywodzi się bezpośrednio ze STUPY indyjskiej; tj. kościoła, w którym przechowuje się relikwie Buddy i jego uczniów.
bambus - wiecznie zielony, giętki na wietrze, wychyla się ale nie łamie; symbolizuje pokorę ale i nieustraszenie (pochyla się do przodu -jestem pokorny ale i nieustraszony)
Kamień, skała, góra- symbol wieczności pojawia się to również w ogrodach
Eseńczycy - odrzucają kult świątyni, tworzą własne obrzędy, wyzbywają się majątku, tworzą ugrupowania podobne do zakonów.
Aron-ha-kodesz - tu umieszcza się Torę, jest zawsze umieszczany na ścianie, która nazywa się mizrach, aron-ha-kodesz jest zakryty tkaniną zwaną parochet
TASZLICH- symboliczne oczyszczanie, Żydzi idą nad wodę, są ubrani w coś co ma kieszenie, symbolicznie wyrzucają je na zewnątrz, KAPAROM
charoset -glina (mieszanka tartych jabłek, orzechów, cynamonu zalana winem - na podobieństwo gliny, z której wznoszono budowle faraona).
Inne:
6 Ramienna Gwiazda Dawida - złączenie Ducha i Materii
Afikoman - pół macy podawane na deser w św. Pesach.
Ajcew chajiw - drzewo życia - nawija się na nią Torę
Aron-ha-kodesz - to nisza, rodzaj małej apsydy, w której przechowuje się Torę.
Atara - koronkowe obszycia na krótszym boku talesu.
Bar miewe - obrządek, w którym 13 letni chłopcy stają się pełnoletni.
Bat miewa - obrządek, w którym 12,5 letnie dziewczynki stają się pełnoletnie.
Besamin - pojemnik, do którego wkłada się zioła i goździki - wdycha się z nich dym, który ma wzmocnić ciało i duszę, aby przetrwała do następnego szabatu.
Biała serwetka - symbol porannej rosy.
Białe szaty - symbol anioła, ale i całun śmierci.
Bima - na niej czyta się Torę, znajduje się na środku synagogi.
Brit mila - ceremonia obrzezania, w 8 dniu po narodzinach
Chanuka - oczyszczenie świątyni - 25 dzień m-ce Kiszew (list./grudz.).- upamiętnia oczyszczenie Świątyni w 165 r. p.n.e. przez zwycięzców Judy Machabeusza. Symbolem święta jest 8-9 ramienny świecznik (szamasz), który zapala się od L do P (codziennie jedną świeczkę).
Charostet - starte jabłko + orzechy + cynamon, zalane winem. Na podobieństwo gliny, z której wznoszono budowle dla Faraona.
Chasidim - najniższa warstwa kapłanów
Chasydyzm - w Polsce ok. XII w. - był to ruch uciskanych mas Żydów przeciwko rabinom, którzy posiadali władze religijną, cywilną karną i gospodarczą.
Czulent - zapiekanka spożywana m.in.. w dzień szabatu.
Esceńczycy - tworzą własne obrzędy, odrzucają kult świątyni, wyzbywają się majątku, tworzą grupę podobną do zakonu
Estrog (serce) - Żyd ma Torę i ją przestrzega.
Faryzeusze - kapłani, dawni saferzy - rabii - uznają prawo pisane
Gemara (rozwinęła się z Miszny) - składa się, z hallachów (normy praktycznego postępowania), oraz z agad (pouczenia w sprawach wiary).
Get - list rozwodowy (pisany po aramejsku), który mąż wręcza żonie - "oto jesteś wolna dla każdego mężczyzny".
Gorzkie zioła - gorzki los w czasach egipskich.
Hawdala - świeca - poskręcana z dwóch knotów - symbol przenikania się dobra i zła.
Jad (hebr. Ręka) - wskaźnik używany do czytania Tory, ponieważ nie można dotykać jej palcami.
Jajka - symbol życia, ale także zmarłych w Egipcie.
Jom Kipur - dzień pojednania - 10 dzień m-ce Tiszri
Jom-ha-Din - dzień sądu, dzień, w którym Bóg sądzi ludzi.
Jom-ha-Zikonan - dzień pamięci - jako wspomnienie ofiary Izaaka.
Kaara - w niej przechowywana jest maca.
Kantor (chazan) - osoba czytająca Torę (na bimie).
Kaparot - zastępca grzesznika - jeden z obrzędów w Rosz-ha-szana.
Kaporet - lambrekin, który odp. pokrywie Arki.
Kadisz - modlitwa związana ze śmiercią
Kidusz - błogosławieństwo, modlitwa.
Kirkut - cmentarz - zakopuje się też na nim stare, zniszczone Tory, które wcześniej zbierane są do drewnianej skrzyni znajdującej się w synagodze (w przedsionku).
Kol Nidrej - modlitwa w czasie nabożeństwa ("wszystkie śluby") - wyznanie grzechów i prośba o wybaczenie. Modlitwa ta zwalnia z podjętych nieświadomie ślubów wobec Boga
Lechaim - toast (Św. Purim)
Lew - symbol Boga, boskiej mocy, najsilniejszego władcy za czasów Dawida, symbol samego Dawida, ale też jego potomka Chrystusa.
Lulaw - kołysanie, ruszanie rękami 4 kierunkach świata - ma to wyrażać wszechobecność Boga (św. Sukot).
Macewe - pionowa ścianka układana na grobie zmarłego.
Marach - po śmierci układa się na nich zwłoki i przykrywa całunem.
Megilla - ks. Estery (Tora) - jako jedyna jest ilustrowana.
Meil - "sukienka" - zakładana na Torę podczas przenoszenia jej z Aron-ha-kodesz do Bimy.
Mezuza - rodzaj pudełeczka - wiesza się go na prawej framudze drzwi wejściowych - żydzi uważają, że znajduje się w nim fragment prawdy.
Mirt (oczy) - Żyd zna Torę, ale jej nie przestrzega.
Miszna - kodeks i streszczenie prawa ustnego, dzieli się na 6 części, te na traktaty (63), rozdziały oraz paragrafy.
Mizrach - ściana w synagodze (meczecie też) - zwrócona w stronę Jerozolimy.
Palma (kręgosłup) - Żyd nie ma Tory, ale dobrze postępuje.
Parochet - ozdobna zasłona, pamiątka oddzielenia Święto Świętych od Miejsca Świętych. Na parochecie umieszcza się najczęściej lwy trzymające prawo.
Pektoral - pas z 12 kamieniami, zakładany przez kapłana w Jom Kipur (symbol 12 plemion).
Pesach - święto Przejścia - 15 dzień m-ce Nisan (marz./kwiecień.) - to historyczne, biblijne święto związane z ucieczką żydów z niewoli egipskiej. Łączy elem. żydowskie z kannejs.
Purim - święto losów - 14 dzień m-ce Adar (luty/marzec) - w trakcie tego święta cytowana jest megilla. W bimie znajduje się kukła Hamana. Żydzi obdarowują się prezentami.
Rabbi - nauczyciel
Rimonim - dzwoneczki umieszczane na Ajcew chajiw
Rosz-ha-szana - 1-2 dzień m-ce Tiszri - Nowy Rok
Sabatanizm - kierunek, a właściwie sekta powstała na przełomie XVI - XVII w., która czerpała inspirację z kabały średn.
Sadyceusze - kapłani uznający Torę
Safer - grupa ludzi świeckich - przepisywali prawo
Sanhedryn - dbali o właściwą interpretacje praw.
Sidur - coś jak nasze Pismo Święte - żydzi posługują się nim w codziennej modlitwie
Simchat Tora - Radość Tory - święto to kończy rok odczytywania Tory (czytane są ostatnie wersety K.P.Prawa) i rozpoczyna się powtórnie czytanie od ks. Rodzaju.
Sukot - święto szałasów - 15 dzień miesiąca Tiszri - trwa 7 dni, w ostatnim dniu Simchat Tora (wrzesień/październik)-lulaw, gałązki (etrog, palma, mirt, wierzba).
Sulchan - serwetka, którą układa się na bimie, na niej leży Tora.
Szabat - święto tradycyjne, zwyczaj - jest dniem wolnym, upamiętniającym odpoczynek Boga po stworzeniu świata.
Szawuot (Szewuot) - św. Tygodni - 7 dni po Pesach - na pamiątkę objawienia się Boga na górze Synaj i przekazanie Mojżeszowi 10-ciu przykazań.
Szofar - barani róg - dmie się w niego w Święto Trąbek, głos rogu wzywa do pokuty i nawrócenia. Dmie się 2x - na początku i w trakcie nabożeństwa.
Tales - kolor biały, obramienia granatowe + 613 frędzli!
Talmud = Miszna + Gemara - podstawa judaizmu (opracowywana w Babilonie i w Jerozolimie).
Tas - tarcza, na której zapisana jest informacja o uroczystości, na którą przygotowany jest zwój. Umieszcza się nią na Torze podczas przenoszenia jej z Aron-ha-kodesz do Bimy
Taszlich - symbol oczyszczenia - jeden z obrzędów w Rosz-ha-szana.
Tora - Pięcioksiąg - Prawo - pisana ręcznie, atramentem, gęsim piórem, na pergaminie. Nawijana jest na ajcew chajiw. Do jej czytania potrzebne są trzy osoby. Nie zawiera dekoracji z wyjątkiem ks. Estery.
Widuj - wyznanie grzechów odmawiane 10x w czasie Jom Kipur
Wierzba (usta) - Żyd nie ma Tory i jej nie przestrzega.
Zielenina - symbol wolności, maczana w słonej wodzie to łzy przelane w niewoli.