Abd el-Rasul, Abd ar Rasul - rodzina mieszkająca w wiosce arabskiej Abd el-Gurna (Teby zachodnie); w XIX wieku bracia Ahmed, Muhammad i Soliman byli handlarzami starożytności które wyszukiwali w znajdowanych grobowcach. Krążyły legendy o wiedzy tej rodziny na temat nieznanych egiptologom i nieodkrytych oficjalnie zakamarków tebańskiej nekropoli; w 1871 znaleźli tzw. skrytkę w Deir el-Bahari, gdzie kapłani ukryli mumie wielu władców Nowego Państwa. O fakcie tym (za pośrednictwem Muhammada) dowiedziała się dyrekcja ówczesnej Służby Starożytności; do muzeum w Kairze trafiło wówczas 105 sarkofagów władców i dostojników (oraz zgromadzone w skrytce pozostałości ich wyposażenia grobowego. W dziesięć lat później, również dzięki rodzinie Rasul, E.Brugsch odkrył tzw. drugą skrytkę. Potomkowie rodu żyją w Gurna do dziś. Abu Ghurab - miejscowość leżąca na południe od Kairu (ok.10 km), na zachodnim brzegu Nilu; pozostałości solarnego zespołu kultowego Userkafa i Niuserre (V dynastia). Dobrze przebadana jedynie świątynia tego drugiego władcy - miała niezwykły kształt potężnego, przysadzistego obelisku na cokole; i bardzo cenne przedstawienia rytuału sed.
Abu Roasz - egip.Shedu dedefre, nekropola położona 8 km na północ od Kairu; groby prehistoryczne i dyn.tynickiej, ruiny piramidy Radżedefa (Dżedefre), następcy Cheopsa. Abu Simbel - położony ok.280 km na południe od Asuanu obszar, na którym znajdują się, na zachodnim brzegu Nilu, dwie słynne świątynie skalne ufundowane przez Ramzesa II, a odkryte w czasach nowożytnych przez J.Burckhardta. Większa poświęcona jest trzem bogom - Amonowi, Re i Ptahowi, oraz samemu Ramzesowi; mniejsza - bogini Hathor oraz najważniejszej żonie Ramzesa, Nefertari. Konstrukcja większej świątyni jest o tyle fascynująca, że na końcu długiego szeregu kolejnych sal (m.in. hypostylowa z filarami ozyriackimi) znajduje się sanktuarium z posągami, oświetlane słonecznymi promieniami dokładnie i jedynie dwa razy w roku: 21 października i 19 lutego (prawdopodobnie chodzi o daty związane ze świętem sed. Sławna i charakterystyczna jest fasada tej świątyni, którą zdobią cztery monumentalne (24-metrowe) posągi siedzącego Ramzesa II. Fasadę mniejszej świątyni zdobi sześć 10-metrowych posągów faraona i Nefertari. Kilka lat po odkryciu świątynie zwiedzał J.Sękowski. Budowa zapory asuańskiej zagroziła obu zabytkom (całkowite zalanie); spośród wielu koncepcji ich ocalenia wybrano wycięcie obu świątyń ze skały i ich rekonstrukcję na płaskowyżu Pustyni Zachodniej; bloki skalne o łącznej masie 15000 ton przeniesiono 64 wzwyż. Nadzór i kierownictwo Komitetu Ekspertów UNESCO objął w 1963 roku profesor Kazimierz Michałowski. Abu Sir - najważniejsze z kilku miejscowości o tej nazwie to egip. per usir neb ro setau, ok.10 km na południe od Kairu; pozostałości piramid faraonów V dynastii, w tym okręgi Sahure, Neferikare i Niuserre; nazwę Abusir nosi także miejscowość we wschodniej delcie Nilu, na terenie której znajdują się ruiny Busiris, jednej z najważniejszych świątyń Ozyrysa. Abydos - Abdżu, miejscowość w Górnym Egipcie (ok.550 km na południe od Kairu) z pozostałościami pochodzącymi ze wszystkich okresów cywilizacji egipskiej - od nagadyjskiego po koptyjski; wielki ośrodek kultu i świątynia Ozyrysa. W kaplicy tejże świątyni zachowała sie sporządzona w czasach Seti I lista władców Egiptu.
Aleksandria - miasto założone przez Aleksandra Wielkiego w 332 roku p.Ch., jeden z największych starożytnych portów Morza Śródziemnego i wielki ośrodek życia kulturalnego i intelektualnego w okresie hellenistycznym, położone w zachodniej delcie Nilu. Rychło po założeniu, Aleksandria została stolicą Egiptu; niebywały rozwój przeżyła w czasach Ptolemeuszów. Tu znajdowały się sławne w całym starożytnym świecie - latarnia na wyspie Faros, biblioteka założona przez Ptolemeusza Filadelfosa, Musejon oraz (domniemany) grobowiec Aleksandra III Wielkiego. Miasto składało się z dzielnicy egipskiej, greckiej oraz Nekropolis; w dzielnicy egipskiej (Rakotis) stała świątynia synkretycznego, wielokulturowego w istocie bóstwa Serapisa - Serapeum. Miasto stopniowo podupadało; w IV wieku stało się siedzibą prowincjonalnego patriarchy. Od połowy XIX stulecia prowadzono w Aleksandrii prace archeologiczne; jednym z bardziej spektakularnych odkryć było odsłonięcie przez polskich badaczy (prof.K.Michałowski) na terenia dawnego wzgórza Kom ad-Dikka ruin rzymskich łaźni oraz znakomicie zachowanego teatru hellenistycznego z ok.III wieku. Amduat - "zaświaty", najważniejsza z egipskich ksiąg poświęconych życiu pozagrobowemu; opis królestwa zmarłych jako krainy złożonej z dwunastu regionów, z których każdy odpowiada jednej godzinie nocy. Traktat zawiera liczne formuły pomagające duszy podróżować w słonecznym orszaku. Pokrewna nieco Księdze Dwóch Dróg. Amenti - Miejsce w którym przebywają dusze zmarłych, kraina zachodnia, miejsce panowania Ozyrysa (Chentiamenty) - Upuauta; wedlug Amduat - piąta godzina nocy. Amulety - wyroby drobnej plastyki o znaczeniu symboliczno-magicznym, produkowane masowo zarówno dla osób żyjących, jak i dla wyposażenia zmarłych. Nadaniu przedmiotowi symbolicznemu magicznej mocy służyły formuły o pradawnym zapewne pochodzeniu. Istnieje kilka zasadniczych grup amuletów, z których najważniejsze to: figuralne przedstawienia bóstw, atrybuty władzy boskiej i królewskiej (miniaturowe korony, berła), figurki zwierząt (skarabeusz, żaba, sokół, jeż, hipopotam itd.), części ciała człowieka (miniatury rąk, nóg, palców, oka, ucha), oraz symbole związane z poszczególnymi bóstwami (anch, dżed itp.), mitami bądź czynnościami którym nadano wymiar symboliczny (np. używana w życiu codziennym podpórka pod głowę która - zminiaturyzowana - chronić miała zmarłego przed utratą głowy). Osobną grupę zaliczaną do amuletów stanowią figurki uszebti. Amulety wykonywano zazwyczaj z przypisanego danemu symbolowi kamienia (także symbolika koloru), a wersji masowej także z "egipskiego fajansu", starając sie jednak zachować symbolicznie przypisany kolor glazury. Amuletem mógł być także zwitek papirusu z zapisaną na nim odpowiednią formułą. Anch - znak hieroglificzny o podwójnym pierwotnie znaczeniu; oznaczał rzemień podtrzymujący sandał, lecz wykorzystując jego fonetyczną zbieżność z wyrazem "żyć" (a ponieważ np. woda czy powietrze są także czynnikami życia - można było opisywać je również znakiem anch) nadano mu magiczne znaczenie i w formie amuletu-symbolu zyskał wielką popularność już od okresu Starego Państwa. Wielu badaczy dodaje przy tym, że anch symbolizuje nie tyle życie jako biologiczną egzystencję, ile niezniszczalną siłę witalną w wymiarze absolutnym, życie wieczne jako przymiot boski - stąd bogowie mogą "wręczać" anch ludziom (głównie władcom), dając im nie tyle nieśmiertelność, co porcję sił witalnych; znak odżywa zresztą we wczesnochrześcijańskiej symbolice koptyjskiej jako crux ansata. Anterosy - bóstwa wzajemnej miłości. Apofi - w mitologii egipskiej kosmiczna żmija, władczyni zła i wrogich sił ciemności, wróg bogów. Jeśli ktoś poznał jej tajemne imię, a wymówiłby je, zostałaby uśmiercona. Apop - demon mieszkający w głębinach praoceanu, mający postać węża "o złym wyglądzie" i "złym charakterze"; faraonowie kojarzyli z nim swoich wrogów. Odwieczny i przysięgły wróg słońca i porządku rzeczy, jest uosobieniem nicości i ciemności, lecz jednocześnie ma również cechy pozytywne - bierze udział w karaniu potępionych przez Sąd Ozyrysa - czyli stanowi część wymiaru sprawiedliwości. Posiada właściwości regenerujące - niektóre przedstawienia Apopa ukazują go owiniętego obrończo wokół ciała Ozyrysa. Zazwyczaj przedstawiany jest jako olbrzymi spętany wąż, lub w którego ciało wbite są noże. Według Greków Apop był bratem Heliosa. Zob.: Re. Armant, Hermonthis - egip.Iuni, miejscowość w Górnym Egipcie (ok.750 km na południe od Kairu) położone po obu brzegach Nilu; ośrodek kultu Montu (świątynia z okresu XI dynastii), podupadające, nieco znaczenia zyskało ponownie w Okresie Późnym i czasach Ptolomeuszy. Asuan - egip.Sunu, ważne miasto w Górnym Egipcie (ok.950 km na południe od Kairu); sławne kamieniołomy czerwonego granitu służącego do wykuwania obelisków, sarkofagów, monolitycznych kaplic, posągów; od najdawniejszych czasów miał istotne dla Egiptu znaczenie strategiczne. Ba - w wierzeniach staroegipskich dusza, część ducha Ka. Twór niematerialny, oddzielony od ciała i przedstawiany w postaci jaskółki krążącej nad głową zmarłego. Badari - wioska w Egipcie środkowym na terenie której odkryto stanowisko najwcześniejszej kultury wykazującej znajomość technik obróbki miedzi; umownie kulturę badaryjską traktuje się jako początek epoki predynastycznej. Bani (Beni) Hassan - miejscowość położona na południe od Kairu (ok.270 km), na wschodnim brzegu Nilu; słynne grobowce dostojników XI i XII dynastii, o niejednokrotnie dość złożonych formach architektonicznych, dekorowane malowidłami przedstawiającymi sceny z życia codziennego. Materiał ikonograficzny i tekstowy jest niezwykle ważnym dokumentem ukazującym życie dużego, acz prowincjonalnego ośrodka w dawnym Egipcie. Beben - demon ciemności, towarzysz Seta. Czasem identyfikowany z samym Setem. Belzoni Giovanni Battista - 1778-1823, Włoch, podróżnik i badacz starożytności; na polecenie konsula angielskiego Henry Salta, poszukiwał i gromadził od 1816 roku zabytki egipskie. Mimo charakterystycznych dla owych czasów "metod" wykopaliskowych, odsłonił i wydobył wielką ilość zabytków w całym Egipcie, niezmiernie wzbogacając zbiory wielu europejskich muzeów. Bentiu - pilnowały i otwierały bramę Ozyrysowi, miały postać małp. Benu - święty ptak Heliopolis. Od czasów Średniego Państwa przedstawiany w postaci czapli. Wierzono, że Benu pojawił się na początku świata i latał nad wodami Nun, z których wyłonił się Prapagórek, Benben. Benu gnieździł się na świętej wierzbie w Heliopolis, bądź też w Domu Benben. Jako istota prawieczna, powstał sam z siebie, tak jak Atum czy Re. Wedle niektórych wzmianek można sadzić, że uważano go za jedną z dusz Re. Rozszerzający się kult Ozyrysa włączył go do kręgu postaci boskich związanych z mitem ozyriackim, został on duszą Ozyrysa, która wyleciała z jego serca, symbolem odradzania się zmarłego na tamtym świecie. Benu był także Panem Jubileuszy - co być może dało początek późniejszym legendom o jego pojawianiu się co 500 lat. Grecka legenda o Feniksie, który spala się, aby powstać z popiołów odmłodzony nie znajduje potwierdzenia w mitach greckich, chociaż przypuszcza się, że mogła być zaczerpnięta z wierzeń o czapli unoszącej się w czerwonych promieniach nowo powstałego słońca nad rozlanymi wodami Nun. Od czasów Nowego Państwa Benu przedstawiano nie tylko w postaci ptaka, lecz i w ludzkiej postaci, co dowodzi, że uważano go za osobne bóstwo, a nie część osobowości Re czy Ozyrysa. Broda - symbolicznie zapleciona w warkocz, stanowiła atrybut królewski oraz boski; znane są wyobrażenia np. królowej Hatszepsut z przyprawioną ceremonialną brodą. Brugsch Heinrich Ferdinand - 1827-1894, egiptolog niemiecki; profesor uniwersytetu w Getyndze. jego trwałym wkładem w egiptologię jest głównie założenie wydawanego do dziś w Lipsku. Bukranion - greckie określenie nazywające archaiczny zwyczaj ozdabiania fasad budowli czaszkami ofiarnych zwierząt, spotykany również w pre- i wczesnodynastycznym Egipcie, sporadycznie nawet w okresach późniejszych.
Buto - miejscowość położona w Delcie, jeden z najważniejszych ośrodków kultowych, wywodzący się z prehistorycznych miast Pe i Dep; tu czczono boginię Wadżet oraz Ozyrysa - ośrodek ten nawet uważany jast za kolebkę mitu ozyriackiego. Cenotaf - grób pozorny; tradycja wynikająca z przekonania iż należy po śmierci spoczywać jak najbliżej miejsca pochówku Ozyrysa, czyli Abydos. Egipcjanie zamieszkujący odległe miejscowości starali się ustawić w Abydos choćby stelę. Dla władców cenotafy miały także funkcję politycznej demonstracji jedności Górnego i Dolnego Egiptu, już od czasów tynickich.
Champollion Jean Francois - 1790-1832, Francuz, uważany za twórcę naukowej egiptologii; poliglota - już jako nastolatek zajmował się językiem koptyjskim, stwierdzając, iż jest to ostatnia faza rozwoju języka staroegipskiego. Posługując się trójjęzycznym "kamieniem z Rosetty" położył podwaliny pod prawidłowe odczytywanie hieroglifów; wstępne wyniki ogłosił w 1822 roku w broszurzeLettre a M.Dacier relative a l'alphabet des hieroglyphes (...). Wykazał wielowartościowość znaków hieroglificznych (semantyczną lub fonetyczną, istnienie determinatywów); próbował odtwarzać struktury jezykowe. Lingwistyka nie wyczerpywała egiptologicznych zainteresowań Champolliona - badał i opisywał także wierzenia i chronologię; w latach 1828-29 przebywał w Egipcie zwiedzając większość znanych wówczas stanowisk, pilnie zapoznawał się z dostępnymi w Europie zbiorami zabytków Egipskich. Cheker - ornament, symboliczne wyobrażenie predynastycznej plecionki roślinnej z której budowano ściany pomieszczeń; znaki te spotykamy następnie na ścianach świątyń i komór grobowych. Cień - jedna ze składowych części człowieka, przynależny był nie tylko żyjącym, ale i zmarłym ("dusze" zmarłych także posiadały cień); symboliczną ważność cienia tłumaczyć można także jego niezwykle zbawienną "naturalnie" funkcją w kraju o afrykańskim klimacie. Czati - zwany z arabska "wezyrem"; urząd istniejący formalnie od czasów schyłku Starego Państwa, faktycznie wiele wcześniej. Czati pełnił rolę "premiera" - jako zwierzchnik całej administracji państwa, oraz sprawował funkcje "ministra" w szerokim zakresie: spraw wewnętrznych, sprawiedliwości, finansów, skarbu itd. Początkowo mianowany wyłącznie w obrębie rodziny królewskiej (zazwyczaj brat lub syn panującego), z upływem czasu godność tę mógł objąć zdolny i wykształcony urzędnik niezależnie od pochodzenia społecznego.
Dahszur - miejscowość leżąca na południe od Kairu (ok.25 km), na zachodnim brzegu Nilu;Piramidy od IV (Snofru) do XII (Amenehhet III) dynastii, wraz z odnośnymi nekropolami możnowładców.
Deir el-Bahari - skalna kotlina na obszarze Pustyni Zachodniej, leżąca naprzeciwko świątyni w Luksorze; jedna z nekropoli tebańskich. Świątynia oraz grobowiec Mentuhotepa II oraz jego małżonki, skrytki skalne z mumiami władców oraz zbiorowe pochówki kapłańskie; dwie kolejne ważne świątynie związane są z polską egiptologią - odkryty w 1961/62 roku przez misję pod kierownictwem J.Lipińskiej - przybytek Totmesa III, oraz kompleksowo restaurowana przez Polaków świątynia królowej Hatszepsut. Budowla ta (nazywająca się po egipsku Dżeser Dżeseru i będąca tzw."Świątynią milionów lat" - czyli taką, w której kult miał być celebrowany po wsze czasy), inspirowana architekturą Średniego, a nawet miejscami Starego Państwa oraz znakomicie skomponowana z naturalnymi progami skalnymi kotliny, ma konstrukcję tarasową, a główną oś konstrukcyjną stanowi wznosząca się rampa. Kolejne tarasy zawierają portyki z kolumnami, zdobione licznymi i niezwykle interesującymi przedstawieniami reliefowymi; sceny transportu obelisku, sceny koronacyjne, rytualne, obrzędy kultowe, m.in. Hathor i Anubisa, słynne przedstawienia wyprawy do krainy Punt. Najnowsze badania wykazują iż świątynia była w istocie głównie miejscem kultu samej Hatszepsut utożsamionej z Amonem. Deir el-Medina - pozostałości osiedla robotniczo rzemieślniczego z czasów Totmesa I, w którym mieszkali pracownicy i artyści zatrudnieni przy budowie nekropoli tebańskiej; miasto funkcjonowało niemal 500 lat. Związana z nim była niezwykła nekropola - własnych grobowców mieszkańców - niejednokrotnie zdobionych równie kunsztownie jak grobowce królewskie. Demony - oznaczane przez Egipcjan również hieroglifem bogów (neczeru), to w większości groźne siły ciemności, zła, choroby, śmierci, nieszczęścia; odpędzano je magicznymi obrzędami; ważną rolę odgrywały w kultach zmarłych - np. przedziwne postacie 42 sędziów asystujących Ozyrysowi, straszliwi strażnicy kolejnych bram świata podziemnego, itp.
Denon Dominique Vivant - (1747-1825), francuski archeolog, malarz, rysownik, dyplomata; uczestnik wyprawy Napoleona Bonaparte do Egiptu. W czasie swojego pobytu w Egipcie wykonał wieleset rysunków i szkiców zabytków - od monumentalnych świątyń po małe amulety. Z jego nazwiskiem związane są dwa fundamentalne dzieła egiptologiczne. Recepcja jego dzieł leżała u podstaw naukowej egiptologii a wiele rysunków jest do dziś cenną informacją o nieistniejących bądź zrujnowanych obiektach. Denon zebrał kolekcję zabytków egipskich, którymi zasilił wiele francuskich muzeów.
Diodor Sycylijski - (I w.po Chr.), pisarz i podróżnik rzymski; Autor szczątkowo dochowanego polihistorycznego dzieła - Biblioteki, obejmującego również geografię, dzieje i mitologię egipską;
Dolina Królów, Dolina Królowych - dwie doliny położone na terenie nekropoli tebańskiej; Dolina Królów położona jest nieco bardziej na północny wschód. Na obszarze tej ostatniej (o długości ok.3,5 km) odkryto wiele grobów władców XVIII-XX dynastii; znane (a więc zapewne wyrabowane) już u schyłku starożytności badane były systematycznie od 1818 roku, kiedy to G.B.Belzoni odkrył dla nowożytnej nauki wiele wspaniale dekorowanych grobowców. W 1922 roku odkryty został jedyny jak się wydaje nieobrabowany grób w Dolinie - Tutanchamona. W dolinie Królowych włoscy archeolodzy odkryli (1903/4) ok. siedemdziesięciu grobowców żon i dzieci faraonów XIX-XX dynastii; najsłynniejszy jest wspaniale dekorowany grób żony Ramzesa II - Nefertari. Dom - Egipcjanie wcześnie zauważyli symboliczny wymiar "pomieszczenia mieszkalnego"; hieroglif oznaczający "dom" znaczył także "łono". "Wielki Dom" to świątynia lub królewski pałac. Do grobów (głównie w okresie Średniego Państwa) wkładano miniatury realnych domów, aby stanowiły mieszkanie dla duszy ("domki dusz"). Dongola (Stara) - ruiny nubijskiego miasta stołecznego leżącego pomiędzy trzecią a czwartą kataraktą nilową; istnienie zaświadczone od XIX dynastii, od VII wieku po Chr. stolica Królestwa Nubii i siedziba biskupstwa. Miejsce długoletnich wykopalisk polskiej misji archeologicznej pod kierownictwem K.Michałowskiego oraz S.Jakobielskiego; odkryto m.in.katedrę, bazylikę, kościoły, nekropolę.
Drzewo - według jednego z mitów bogowie narodzili się pod akacją. W Tekstach Piramid znajdujemy stwierdzenie iż Horus wyłonił się z drzewa akacjowego; stąd akacja, związana zresztą z marginalną boginią Ses (Saosis), występuje w ikonografii symbolicznej najczęściej w kontekstach "dawania życia". Podobnie Re zrodził się z sykomory a Upuaut z tamaryszku; Z Libanu importowano słynne cedry (zastosowania kostrukcyjne, sarkofagi); najpowszechniejsze w Egipcie palmy jako trudne w ciesielskiej i plastycznej obróbce odgrywały role w pewnych wątkach kultów solarnych.
Drzwi - podobnie jak dom miały znaczenie metaforyczne; były przejściem, granicą, ograniczeniem dostępu. Ważnym elementem grobów były "ślepe wrota" (niemożliwe do przejścia dla żyjących, oczywiście możliwe do przejścia przez zmarłych), a w zaświatowej wędrówce zmarły przechodził przez liczne bramy. Otwieranie drzwi naosu miało jednoznacznie wymiar symboliczny, a i obecne w naszej kulturze pojęcie "bramy niebios" znane było w Egipcie. Duat - legendarna kraina zmarłych, miejsce panowania Ozyrysa, Anubisa i Horusa; świat podziemny pogrążony w ciemnościach. Według wierzeń w duat mieściło się źródło Nilu. Dusza - kilka pierwiastków składających się na elementy duchowe człowieka; teksty pozwalają wyróżnić trzy - "ba", czyli dusza lub pierwiastek przynależny ludziom i bogom, posiadający wymiar mocy; niezwykle skomplikowane pojęcie stanowiące uosobienie sił żywotnych, kontynuował egzystencję po fizycznej śmierci człowieka, mogąc wykonywać wszystkie funkcje organizmu, przedstawiana jako ptak z głową człowieka. Jednakże czasami niektóre bóstwa czczone były jako "ba" innych bogów - np. Apis był "ba" Ozyrysa; skądinąd znane są teksty które mówią iż "ba" może przyjąć każdą postać jaką zapragnie; "ach", nadprzyrodzona siła duchowa, element boski, nieprzynależna jednak do ciała za życia (połączenie następowało po śmierci), przedstawiana jako ibis; "ka", element najtrudniejszy do zdefiniowania naszym aparatem pojęciowym, "byt", "osobowość", "indywidualność", "duchowy sobowtór", nawet "przodkowie". Dziecko - dla starożytnych Egipcjan miało wymiar pojęcia symbolicznego; to początek bytu, narodziny i rozwój. Władcy byli "synami bogów"; także niektórzy bogowie oprócz swojego aspektu "dojrzałego" miewali także "wariant" dziecięcy. Horus-dziecko (zwany przez Greków Harpokratesem) przedstawiany był jako nagi chłopiec z warkoczykiem na wygolonej głowie (charakterystyczne uczesanie dzieci egipskich) i z palcem w ustach (w późnej starożytności i nowożytnych czasach mylnie nazywano przez to Harpokratesa "bóstwem milczenia"). Bogów łączono także w "rodziny", gdzie oprócz "bogów rodziców" byli "bogowie-dzieci". Dżed- popularny symbol religijny o niejasnym pochodzeniu; prawdopodobnie fetysz pierwotnie tworzony z pęku związanych łodyg. Wykazuje związek z kultami zmartwychwstania Sokarisa, nastepnie włączony silnie w krąg ozyriacki; został symbolem trwałości i potęgi. Z kolei włączony w kult Ptaha spowodował synkretyczność tych bóstw jako Ptaha-Sokarisa-Ozyrysa. Niektórzy badacze interpretują jeszcze inaczej ikonografie dzed: to relikwia Ozyrysa, jego kręgosłup. Hieroglif przedstawiający dżed oznaczał "trwanie"; symbolizował m.in. trwałość władzy królewskiej.
Edfu, Idfu - egip.Behdet albo Dżeb, miasto w Dolnym Egipcie, na zachodnim brzegu Nilu, ok.850 km na południe od Kairu; najważniejszy ośrodek kultu Horusa; jako takie odgrywało ważną rolę w "mitycznej" historii Egiptu. Świątynia Horusa, znakomicie zachowana, w obecnej postaci pochodzi z czasów ptolemejskich, choć zbudowana została w miejscu wcześniejszego sanktuarium. Po zachodniej stronie świątyni znajdowało się usypisko (kom) eksplorowane w trakcie trzech kampanii od 1937 roku przez polsko-francuską misję archeologiczną pod kierownictwem K.Michałowskiego; odsłonięto potężne mastaby z okresu Starego Państwa (część ich wyposażenia znajduje się obecnie w Muzeum Narodowym w Warszawie), fortyfikacje z I Okresu Przejściowego, nekropolę Średniego Państwa (o niezwykle oryginalnej architekturze, przypominającej rzymskie "kolumbaria"), oraz ruiny zabudowań mieszkalnych z Nowego Państwa i późniejszych, aż do rzymskich i arabskich. Elefantyna - egip.Abu="słoń", wyspa nilowa, nieco poniżej pierwszej katarakty; ważny ośrodek handlowy (kość słoniowa-stąd nazwa), strategiczno-wojskowy i religijny. Szczególną cześć oddawano Chnumowi oraz kilku bóstwom lokalnym; odkryto cmentarz zmumifikowanych baranów. Dobrze zachowany nilometr z czasów rzymskich.
Enneada - nazwa nadana wielkim bóstwom, zwanym inaczej Dziewięcioma Bogami z Heliopolis, występującymi w najpełniejszym staroegipskim przekazie o stworzeniu świata. Powstała w wyniku teologicznej spekulacji połączenia bogów kręgu kosmicznego z bogami kręgu ozyriackiego. w skład enneady wchodzili Atum, Szu, Tefnut, Geb, Nut, Ozyrys, Set, Izyda ,Neftyda i Horus. Pierwszym z bogów był bóg słońca Aton lub Aton-Ra, zrodzony na kopcu, który wyłonił się z Nun. To on zaplanował całe dzieło stworzenia, a następnie wziął do ust własne nasienie, z którego narodziły się dwa kolejne bóstwa Szu i Tefnut. oni wybrali się na odkrywanie Nun, a Aton, w obawie, że zabłądzą, wysłał za nimi swe Oko (uważane za jego córkę), aby ich odnalazło. Kiedy Oko powróciło wraz z jego dziećmi, bóg uronił łzy radości, z których powstały pierwsze istoty ludzkie. Tefnut i Szu odbyli ze sobą stosunek, z którego narodzili się Geb- ziemia i Nut- niebo. Ci również odbyli stosunek miłosny, ale objęli się tak ciasno, że ich dzieci nie mogły się narodzić, dopóki Szu ich nie rozdzielił. Bóg powietrza, przy pomocy ośmiu istot zwanych bogami Huh, uniósł Nut ponad ziemię, uwalniając tym samym miejsce dla żywych stworzeń i dając im powietrze do oddychania. W końcu Nut urodziła dwie pary boskich bliźniąt Ozyrysa, Izydę, Seta i Neftydę. Ozyrys, najstarszy syn został pierwszym władcą Egiptu. Fajum - egip.Tasz="kraj jeziora", największa oaza Pustyni Zachodniej położona nad jeziorem, połączona z Nilem tzw. Kanałem Józefa, zasiedlana już od czasów prehistorycznych; od początku Starego Państwa miasto i ośrodek kultowy Sobeka. W Średnim Państwie znaczny wzrost gospodarczy; oaza zaniedbana w czasach późniejszych, przeżywa kolejną fazę rozkwitu w czasach Ptolemeuszy; wtedy stała się jednym z najwspanialszych ośrodków kultury hellenistycznej w Egipcie. Na terenie oazy (w osadzie Hawara) znajdują się pozostałości piramidy i świątyni grobowej Amenemhata III, prawdopodobnie opisywane przez Herodota i Strabona jako "Labirynt". Faraon - najpopularniejsze współcześnie określenie egipskiego króla, w samym Egipcie używane stosunkowo późno; w czasach Starego Państwa znany był termin per-aa, oznaczający pałac królewski ("Wielki Dom"). Władcę nazywano raczej nesu, ity, hem, neb; per-aa wchodzi w użycie dopiero za XVIII dynastii, a na dobre dopiero za XXII, musiało być jednak powszechne, gdyż tak właśnie utrwalili je Żydzi a nastepnie Grecy. Faras, Pachoras -miasto nubijskie leżące ok.300 km na południe od Asuanu, dziś nieistniejące - zalane od 1964 roku wodami sztucznego zbiornika Nasera; Ważny ośrodek koptyjski - stolica prowincji, a następnie biskupstwa od VIII wieku; w latach 1961-64 polska misja archeologiczna kierowana przez K.Michałowskiego odkryła bazylikę, pałac biskupi i nekropolę. Odsłonięto materiał ikonograficzny o rewelacyjnym znaczeniu dla badań ewolucji sztuki wczesnochrześcijańskiej; część zdjętych ze ścian fresków w wyniku partażu znalazła się w Muzeum Narodowym w Warszawie. Feniks - mityczny cudowny ptak którego późna (grecka) tradycja wywodzi się zapewne od czczonej czapli, włączonej w krąg egipskich kultów solarnych. Symbol Słońca, nieśmiertelności i zmartwychwstania. Rzadziej wyobrażany jak pliszka, ptak był otaczany kultem w Heliopolis pod imieniem benu , które grecy przekręcili fonetycznie do znanej wspólcześnie postaci. Benu uważany był za "duszę Re" a jego postać związano z cyklicznymi obrzędami solarnymi; stąd prawdopodobnie wzieła się przedziwna grecko-rzymska, znana do dziś symbolika feniksa jako "ptaka odradzającego się cyklicznie z ognia i popiołu". Przypisywano mu długowieczność i odradzanie się z popiołów swego ojca (lub z promieni słonecznych) co 500 lat. Pojawiał się rzekomo co 1460 lat.File - egip. Pa irak, wyspa nilowa przy pierwszej katarakcie; ważny i najdłużej funkcjonujący ośrodek religijny starożytnego Egiptu. Najbardziej znana jest hellenistyczno-egipska świątynia Izydy; także sanktuaria Amona, Ozyrysa, Hathor oraz lokalnych bóstw. Na wyspie File odnaleziono ostatni znany tekst zapisany hieroglifami. Gwiazdy - "orszak Ozyrysa", "mieszkanki Duat", były również obecne w zaświatach; według niektórych wierzeń zmarli zmieniali się w gwiazdy. Niektóre z tych ciał niebieskich odgrywały szczególniejszą rolę w mitologii - na przyklad Orion utożsamiony z Ozyrysem czy Izyda z Syriuszem (egip.Sopdet). Egipcjanie wytworzyli także idee podzielenia nieba na system gwiazdozbiorów, chociaż sam system zapewne nie jest egipski. Hemste, Hemset - stanowiły żeńskie odpowiedniki Ka, wcielając w siebie ideę przeznaczenia pojmowanego w funkcji wzrostu i pomnażania. Ibis - w szczególności gatunek religiosa stal sie jednym z najpopularniejszych zwierząt, które otaczano kultem w starozytnym Egipcie; był wcieleniem boga Tota. Na nekropolach zwierzęcych odkryto dotychczas miliony zmumifikowanych ibisów. Opiekun mądrości i pisarzy, wynalazca pisma. Imachuemanch - demon, zwierzchnik świty Ozyrysa. Jemu podlegał Dżeserhotep. Przedstwiający w postaci ludzkiej z głową sokoła, trzymający w rękach dwa noże. Imiut - pradawny, ważny symbol ochronny; m.in.atrybut Anubisa i przedmiot wkładany niekiedy do grobów. Skóra zwierzęcia z długim, zwisającym ogonem, pozbawionego głowy, zatknięta na drągu włożonym w naczynie. Izeum, Iseum - gr.Isaion; termin określający przybytek bogini Izydy, także znajdujący się poza rdzennym terytorium Egiptu (np.w Rzymie). Grecy zastosowali ten termin pierwotnie do oznaczenia świątyni Izydy w Pi-Hebet (Delta). Jajo - symboliczna siedziba i początek życia; wiele mitów o stworzeniu świata posługuje się właśnie symboliką jaja.Charakterystyczne jest także nazywanie wewnętrznej skrzyni trumiennej "jajem". Jun, junu, junew - heliopolitański fetysz w postaci słupa; czasami uważano go za symbol księżycowy - komplementarny do solarnego obelisku. Ka - niematerialny sobowtór. Oddziela się od ciała w chwili śmierci człowieka i pozostaje w jego bliskości, zapewniając sobie w ten sposób nieśmiertelność. Jeśli ciało ulegnie zniszczeniu, Ka może schronić się w którymś z kilku posagów pozostawionych dlań w krypcie. Posąg ożywiony obecnością Ka posiadał zdolność poruszania się, a przede wszystkim potrafił prorokować i wróżyć. Kanopa - postać Ozyrysa czczona w Delcie, szczególnie w okresie ptolemejskim; przedstawiano go jako dzban zwieńczony głową. Wyobrażenie Ozyrysa-Kanoposa, popularne w ikonografii hellenistycznej, a także w wielu późniejszych "egiptyzujących" przedstawieniach, wskutek nieporozumienia zostało skojarzone, już w czasach nowożytnych, z urnami kanopskimi. Kem-atef - prawąż, według tebańskiej kosmogonii wcielenie Amona-stwórcy, który powstał z praoceanu Nun. Miejscem jego kultu było Medinet Habu.
Kot - zapewne nie domowy, ale dziki kot ogoniasty, stał się świętym zwierzęciem w kultach solarnych; polujący na węże - został przyrównany do Re zabijającego Apopa. Kot udomowiony stał się świętym zwierzęciem - dotychczas walecznej i lwiogłowej Bastet - i jako taki masowo hodowany zarówno w domach, jak i jako zwierzę świątynne, masowo balsamowany. Znane są pochówki wielu tysięcy zmumifikowanych kotów. Mehen - wielki wąż, towarzyszący Re w jego podróży po krainie podziemnej. Według Księgi Tego Co Jest W Zaświatach w dziewiątej części wciela się w niego sam Re. Czasami jest on również liną holowniczą barki Re lub otacza swymi splotami chaos, w którym on spoczywa. Występuje zarówno w postaci żeńskiej, jak i męskiej.
Mnewis - byk czczony w Heliopolis, związany z kultem słońca. Pierwotnie cechy, zbliżone do symboliki Apisa, w pewien sposób łączyły oba święte zwierzęta, które nawet się wzajemnie odwiedzały.
Nil - (egip.Neiteru="wielkie rzeki"), najdłuższa rzeka Afryki, której cyklicznym wylewom (nanoszenie żyznego mułu) zawdzięcza istnienie cywilizacja egipska; rzece oddawano cześć boską, m.in. w postaci kultu bóstwa Hapi. Ogdoada - (gr.="ósemka"), grupa ośmiorga bóstw z Hermopolis (Chemnu="osiem"); tworzyły ją cztery boskie pary małżeńskie - Nun i Naunet, Heh i Hehet, Kek i Keket, Niau i Niat, później dodano także Amona i Amaunet. Pola Jaru - (sehet jaru="pola trzcin"), jedno z egipskich wyobrażeń zaświatów - mityczny obszar rolniczy położony w niebie. Fantastyczna żyzność i ogromne plony gwarantowały zmarłemu szczęśliwy żywot. Rolnicza metaforyka świadczy o pierwotności i niewielkim teologicznym wyrafinowaniu tej koncepcji. Pszczoła - owad odgrywający pewną, nie do końca jasną rolę zarówno w religii i symbolice, jak i w gospodarce Egipcjan. Znano i wykorzystywano miód, (jednak w umiarkowanym stopniu), budowano ule i pasieki, zaś pszczoły uważano za "łzy Re". Już od czasów predynastycznych władcy dolnoegipscy nosili przydomek "pszczoła". Pszczoła stała się nastepnie trwałym elementem królewskiej tytulatury (bit). Ruti - para lwów zidentyfikowana z Szu i Tefnut. Ruti miały szczególne znaczenie w wierzeniach w życie pozagrobowe, gdyż do nich należały barki słoneczne, poranna i wieczorna. Zmarły identyfikując się z Ruti zyskiwał prawo do podróży wraz ze słońcem. Często w tekstach Ruti występuje jako jedna z form Re-Atuma i uważany jest za pojedynczą osobę. Semen - była to wyłaniająca się z drzewa sykomory gęś, która swym gęganiem umilała czas bogom. Zamieszkiwała XI okręg zaświatów i jej postać przyjmował zmarły. Czasami bywa identyfikowana z Wielkim Gęgaczem, który w Chaosie-Nun zniósł pierwsze jajo. Setna - książę, syn faraona Ramzesa II (żył około 1279-1213 p.n.e.). Był najwyższym kapłanem boga Ptaha i odpowiadał za odnowienie kilku starożytnych zabytków w Gizie. To prawdopodobnie przyczyniło się do jego późniejszej reputacji czarodzieja. Mityczny Setna był centralną postacią opowieści o rywalizacji pomiędzy kapłanami-czarownikami Egiptu i Nubii, w której Egipcjanie okazali się zwycięzcami. Sfinks - (egip.szespanch="żywy posąg"), jeden z symboli królewskiej władzy, przedstawiający faraona z ciałem leżącego lwa (stąd nawet niejednokrotnie w nemes wkomponowana była grzywa). za sfinksy uznawane są także wyobrażenia Amona, gdzie ciału lwa przydano głowę barana. Sfinks był także strażnikiem miejsc kultu i nekropoli. Siosire - królewski kapłan-czarownik, syn Setny. W jednym z mitów pewien wódz nubijski przybył na egipski dwór z listem, który Siosire odczytał. List mówił o tym, jak pewien egipski czarownik imieniem Horus, syn Paneshe, pokonał niegdyś we współzawodnictwie nubijskiego czarodzieja i wygnał go na 1500 lat. Następnie Nubijczyk oświadczył, iż jest owym czarodziejem i powrócił, aby zażądać rewanżu. Z kolei Siosire oświadczył, że jest Horusem, synem Paneshe, który powrócił z krainy zmarłych, aby ponownie się z nim zmierzyć. Nubijczyk raz jeszcze został pokonany, a Siosire-Horus powrócił do krainy umarłych. Skarabeusz - (egip.chepru="stający się"), słońce uosabiane w żuku, zazwyczaj z gatunku Scarabeus Sacer, najczęściej spotykany amulet związany z symboliką odrodzenia, a więc i zmartwychwstania. Żuka toczącego kulkę gnoju skojarzono z wędrówką słońca po nieboskłonie, a fonetyczną zbieżność nazwy żuka (cheprer) skojarzono ze słowem "stawać się" - wschodem słońca.
Szemsu Hor - (="słudzy Horusa"), bogowie, a właściwie mityczni dolnoegipscy władcy predynastyczni, następcy Horusa, przywódcy walk północy z konfederacją Seta (zob. Set). Tekenu - niejasny symbol związany z rytuałami kultu pośmiertnego; najczęściej przedstawiany jako przybierający kształt przykucniętego człowieka gruszkowaty worek (czasami postać ludzka jest jednoznaczna). Uważany za nawiązanie do archaicznego typu pochówku, symboliczne przedstawienie zmarłego, bądź nawet rodzaj "ofiarnego kozła" - zwłok rzucanych demonom aby odwrócić ich uwagę od prawdziwego zmarłego (?).
Ureusz - (egip.uaret="kobra"), wąż i solarny symbol związany z kultami Re, uważany za jedno z wcieleń bogini Uto, symbolizujący władzę i boską potęgę faraona. Uszebti - nazwa figurek grobowych wywodząca się od weszebti="odpowiadający" lub szawabti="żywiący"; prawdopodobnie sobowtóry zmarłego lub/i wyobrażenia zaświatowych sług. Wkładane do grobów, pierwotnie (od Średniego Państwa) pojedynczo, z biegiem czasu coraz bardziej masowo, nosiły inskrypcję "Ozyrys+imię zmarłego" bądź fragment 6 rozdziału Księgi Umarłych; znane są dwa zasadnicze rodzaje uszebti: w postaci mumii trzymającej w skrzyżowanych na piersiach dłoniach narzędzi rolniczych lub amuletów, oraz "uszebti nadzorujące", wyobrażane w stroju ludzi żywych. Figurki uszebti wykonywano z tzw."egipskiego fajansu", kamienia, brązu lub drewna, a w uboższych grobach spotykamy także wykonane z gliny i mułu nilowego.
3