Aspiracje są składnikiem osobowości człowieka aktywnego, decydują o tym, że podejmuje on określone działania, wyznaczają kierunek i determinują siłę tych działań; należycie ukształtowane, sprzyjają prawidłowemu rozwojowi osobowości człowieka i jego świadomemu wysiłkowi, mającemu na celu doskonalenie wewnętrzne.
Problematyka aspiracji ma swoje bogate piśmiennictwo naukowe*. Autorzy, omawiając to zagadnienie, odmiennie interpretują zarówno pojęcie aspiracji i ich poziomu, jak też wyróżniają, w zależności od przyjętych kryteriów podziału, różne rodzaje aspiracji.
O ile psychologowie zwracają przede wszystkim uwagę na mechanizmy kształtujące przeżycia i zachowania jednostek, na naturę dążeń ludzkich, to socjologów bardziej interesują obiekty owych dążeń - określone cele i wartości. Wydaje się, że pedagodzy chcąc poznać aspiracje, a następnie - oddziałując na uczniów - kształtować je, uwzględniają zarówno aspekty psychologiczne, jak też socjologiczne.
W literaturze naukowej trudno znaleźć pedagogiczne określenie pojęcia aspiracji i poziomu aspiracji. A. Janowski proponuje aspiracjami nazywać w miarę trwale i silne życzenia jednostki związane z właściwościami lub stanami, które mają charakteryzować jej przyszłe życie oraz cele, jakie w tym życiu będzie chciała uzyskać. Podkreślić należy, że do definicji autor włącza również niektóre przeświadczenia o pożądanych przez jednostkę stanach, nawet jeśli te stany nie są jasno przez nią sprecyzowane. Zakłada on ponadto, że pierwotne wobec aspiracji są motywy i życzenia. Stały wpływ na nie mają wartości, postawy i oczekiwania uwzględniające realia oraz poziom aspiracji, traktowany na równi z potrzebą ich zaspokojenia. Wtórne w stosunku do aspiracji są dążenia, a te z kolei wpływają na orientację życiową jednostki.
S. Kowalski przez poziom aspiracji rozumie podejmowanie na przyszłość celów według hierarchii wartości, równych, wyższych albo niższych w porównaniu z osiągnięciami w przeszłości. Należy jednak zgodzić się z określeniem poziomu aspiracji miarą indywidualnych osiągnięć (tak charakterystycznych dla ujęć psychologicznych) w powiązaniu z hierarchią wartości społecznych. Wydaje się, że tylko w konfrontacji z innymi ludźmi (w sensie aprobowania i preferowania pewnych wartości) jednostka może określić swój poziom aspiracji w różnych dziedzinach życia społecznego.
Pomijając całą, nader skomplikowaną problematykę psychologicznegoi socjologicznego interpretowania tego pojęcia przyjmuję, że aspiracje to zespól dążeń, wyznaczonych przez hierarchię celów i wartości, które człowiek akceptuje i pragnie osiągnąć. Aspiracje skierowane są ku różnym celom, rozmaite bywają obiekty dążeń, różna jest "treść " aspiracji. Moją uwagę skupię przede wszystkim na aspiracjach edukacyjnych. Należy jednak pamiętać, że aspiracje, a na pewno niektóre ich rodzaje, w tym również aspiracje edukacyjne, pozostają ze sobą w bardzo wyraźnych i silnych związkach. Nie budzi wątpliwości fakt, że aspiracje edukacyjne mają na przykład powiązania z aspiracjami kulturalnymi czy też zawodowymi.
Wiadomo, że aspiracje się zmieniają i kształtują dynamicznie wraz z rozwojem osobowości jednostki. Środowisko człowieka, w szerokim tego słowa znaczeniu, jest z jednej strony terenem, na którym realizuje się osobowość ludzka (w tym i aspiracje), z drugiej zaś jest systemem wymagań, nakazów i możliwości, który stymuluje, ukierunkowuje, a jednocześnie ogranicza działalność jednostki.
W tradycyjnej społeczności wiejskiej środowisko wychowawcze dziecka stanowiło zarazem jego przyszły świat młodości i lat dojrzałych. J. Chałasiński napisał, że świat, jaki dziecko widziało przez małą szybę swej chaty, byt zamknięty, skończony raz na zawsze. W takich warunkach również edukacja mogła odgrywać skromną rolę. Dziś wykształcenie przestaje być wartością dostępną dla pewnych środowisk, staje się powszechne i możliwe, niezależnie od pochodzenia.
Słusznie podkreśla się, że społeczeństwo bowiem może tylko wtedy przyspieszyć kroku jako całość, jeżeli każda jednostka będzie mogła optymalnie rozwijać swoje zdolności i talenty, jeśli będzie dysponowała wiedzą i umiejętnościami, wartościami i kryteriami ocen pozwalającymi jej w każdej życiowej sytuacji osiągnąć optimum swoich możliwości (J. Szczepański).
W tych okolicznościach odnotowywany od początku lat osiemdziesiątych spadek aspiracji edukacyjnych społeczeństwa wzbudzać mógł uzasadniony niepokój. Przywrócenie więzi między aspiracjami a osiągnięciami w zakresie wykształcenia i pozycji społeczno-zawodowej oraz między wykształceniem, poziomem kwalifikacji i wydajności a wynagrodzeniem należy uznać za warunek i sprawdzian skuteczności określonej strategii doby przełomu. Obserwowane obecnie w Polsce pewne zjawiska społeczne, świadczące o stopniowym kształtowaniu nowych mechanizmów funkcjonujących pomiędzy rynkiem pracy a szkolnictwem, budzą pozytywne odczucia.
O ile bowiem w okresie realnego socjalizmu dość powszechne wśród absolwentów szkół podstawowych było dążenie do uzyskania prostych, konkretnych kwalifikacji, najczęściej w trzyletniej zasadniczej szkole zawodowej i szybkie rozpoczęcie pracy, to obecnie zakończenie edukacji na trzyletniej szkole zawodowej wiąże się z poważnym ryzykiem bezrobocia. Skłania to młodych ludzi do opóźniania wyboru przyszłego zawodu i sprzyja aspiracjom do wysokiego kształcenia ogólnego.
Pragmatyczne oczekiwania młodzieży wobec szkoły przesunęły się na wyższe szczeble systemu edukacyjnego: na szkolnictwo pomaturalne, wyższe szkoły zawodowe oraz na różne formy dokształcania. Na studiach zaocznych obserwuje się dość paradoksalną z pozoru sytuację. Z jednej strony władze uczelni wyznaczają coraz wyższe czesne, sięgające w skrajnych przypadkach kilku milionów złotych miesięcznie, a z drugiej ustawiają się długie kolejki po indeks.
Takie zjawiska społeczne sprzyjają - jak sądzę - z jednej strony, uznaniu edukacji za czynnik warunkujący indywidualny sukces jednostki, z drugiej zaś za czynnik rozwoju społecznego. Są to niewątpliwie wyzwania i szanse dla aspiracji edukacyjnych społeczeństwa w dobie przełomu.
Wymaga to jednak wypracowania najbardziej efektywnych metod oddziaływania wychowawczego. Programy wychowawcze muszą uwzględniać tok postępowań i wskazań dotyczących rozbudzania nowych aspiracji i należytego ukierunkowania aspiracji już istniejących. Właściwe ukształtowanie i ukierunkowanie aspiracji osobistych i społecznych, wyznaczenie ich wzajemnej zależności oraz związanej z tym hierarchii wartości, przełamywanie różnego rodzaju barier i utrudnień tkwiących w ludziach i warunkach to ważne zadanie wychowawcze w okresie przeobrażeń ekonomicznych i politycznych dokonujących się obecnie w naszym kraju.
Mariola Bartosiak-Tomusiak
SGGW,Warszawa
Edukacja i dialog, Czerwiec 1996