Typy syntaktyczne języka

System języka tworzą morfemy semantyczne, które łączą się w całości wyższego rzędu a środki, które do tego służą, tworzą system syntaktyczny języka. Dzięki nim morfemy semantyczne wchodzą w skład 4 typów zespołów coraz wyższego rzędu:

1. człony syntaktyczne;

2. grupy nominalne;

3. grupy werbalne=zdania;

4. zdania złożone.

Człon syntaktyczny-najmniejszy zespół morfemów, który spełnia 2 funkcje: semantyczną i syntaktyczną. Człony syntaktyczne wystepują we wszystkich językach świata, jednak ich budowa jest różna.

Typologia syntaktyczna Humboldta 1836r.

Ze względu na stopień zwartości grup syntaktycznych można wyróżnić 4 typy języka:

1. izolujące- np. j. chinski, języki prozodyczne, intonacyjne, stały i ogólny schemat budowy wyrazu;

2. aglutynacyjne-np.turecki; wyraz rozpoczyna się od rdzenia który ma znaczenie leksykalne, po nim nastepuje szereg sufiksów, z których każdy ma 1 funkcję semantyczną lub syntaktyczną.

3. Fleksyjne-np.polski; kumulacja funkcji składniowych, wyraz składa się z tematu(funkcja semantyczna) i z końcówki (f. Składniowa).

4. Alternacyjne- np arabski, hebrajski; wyraz-całośc morfologicznie niepodzielna. Treść semantyczną stanowią spółgłoski,a funkcję składniową pełnią samogłoski wymieniające się między nimi.

Ze wzgledu na szyk członów wyróżniamy:

1. języki prepozycyjne-j. Afryki, Oceanii i Indochin. Schemat budowy wyrazu:

P1+P2+P3+G

gdzie P1,P2,P3 są to człony poboczne a G jest członem głównym

2. j. postpozycyjne- reszta świata;) G+P3+P2+P1

Typologia formalna srodków syntaktycznych

1. j. pozycyjne: stały szyk członów składniowych, najbardziej ekspansyjny typ, wiekszośc j. indoeuropejskichchińsko-tybetańskich itp.

2. j. przypadkowe: funkcja członów składniowych określana przez ich formę np. Końcówki, prefiksy itp. np. Greka, łacina (archaiczne) j. bałtyckie i słowiańskie oprócz bułgarskiego, sem ickie

3. j. koncentryczne=inkorpujące. Funkcja członów niekonstytutywnych wyrażona jest nie przez nie same, lecz przez zaimkowe zastepstwa. np. j. Indian Ameryki P,ółnocnej, Meksyku, Ameryki środkowej i pogórza Andów

Związki syntaktyczne jakie mogą występować między wyrazami w zdaniu:

1. między podmiotem a orzeczeniem nieprzechodnim np. Ojciec śpi

2. między agensem(podmiotem czynnym) a orzeczeniem przechodnim np. Ojciec zabił...

3. między pacjensem a orzezceniem przechodnim np. .. Zabił sarnę

4. między członem określającym a określanym grup nominalnych np ojca dom

Typologia funkcji syntaktycznych Milewskiego

stosunek syntaktyczny	1	2	3	4	5	6
podmiot / orzeczenie	a - Nom	a - Abs	a - Nom	a - Abs	a - Gen	a - Gen
agens / orzeczenie	a - Nom	b - Erg	a - Nom	b - Gen	a - Gen	b - Erg
pacjens / orzeczenie	b - Acc	a - Abs	b - Gen	a - Abs	b - Abs	a - Gen
determinant / człon określany	c - Gen	c - Gen	b - Gen	b - Gen	a - Gen	a - Gen

• Nom - Nominativus, mianownik

• Acc - Accusativus, biernik

• Gen - Genetivus, dopełniacz

• Erg - Ergativus, ergatyw

Języki pierwszego typu określane są jako akuzatywne, nominatywne lub nominatywno-akuzatywne (mianownikowo-biernikowe). Jest to najbardziej rozpowszechniony typ języków, należy tu język polski, języki indoeuropejskie, uralskie, ałtajskie, afro-azjatyckie, większość chińsko-tybetańskich, bantu i inne. W językach tych agens wyrażany jest w ten sam sposób, co podmiot zdania nieprzechodniego, np. Matka śpi - Matka karmi córkę. Pacjens oznaczany jest odrębnym przypadkiem - biernikiem, np. Córka karmi matkę. Determinant wyrażony jest dopełniaczem, np. dom matki. Mianownik jest zazwyczaj także przypadkiem orzecznika (to jest matka).

Drugi typ stanowią języki ergatywne lub ergatywno-absolutywne. Jest to również typ dość rozpowszechniony. Należy tu język baskijski, pewne języki kaukaskie, buruszaski, klasyczny tybetański, czukocki, szereg języków Australii i Ameryki (np. chinook), starożytny sumeryjski, hurycki i inne. W językach tych zdanie przechodnie ma strukturę Matką karmiona córka, w której agens wyrażony jest przy pomocy specjalnego przypadka o nazwie ergativus, natomiast pacjens występuje w przypadku absolutnym. Konstrukcja taka jest zbliżona formalnie do naszej strony biernej, ale ma znaczenie czynne. Podmiot zdania nieprzechodniego wyrażony jest przypadkiem absolutnym: Matka śpi. W języku polskim zbliżone do ergatywnych są konstrukcje składniowe w zdaniach marzy mi się nowy dom, opłacił mi się wyjazd, przy czym zamiast ergatywu występuje celownik. Zdania takie zwracają uwagę nietypowym porządkiem swoich elementów.

Trzeci typ obejmuje niezbyt liczne języki nominatywno-genetywne (np. indonezyjskie, hopi z rodziny uto-azteckiej), które przypominają zwykłe języki nominatywne z tą różnicą, że nie ma w nich różnicy między pacjensem a determinantem.

Czwarty typ należałoby określić jako języki genetywno-absolutywne. Do grupy tej należą języki inuickie, pewne języki kaukaskie i indiańskie (saliskie, majańskie, arawackie). Dopełniacz (lub jego odpowiednik) oznacza tu nie tylko determinanta, ale i agensa. Obok konstrukcji matka śpi obowiązuje tu zatem konstrukcja, którą najłatwiej przybliżyć tłumaczeniem matki karmienie córka `matka karmi córkę'.

Typy 5 i 6 obejmują bardzo ograniczoną liczbę języków, w których zdanie nieprzechodnie nie różni się niczym od grupy nominalnej, gdyż podmiot wyrażony jest dopełniaczem (dom matki, matki spanie `matka śpi'). Piąty typ, genetywno-akuzatywny, reprezentuje język nass (niska) z Kolumbii Brytyjskiej. Dopełniacz oznacza tu zarówno podmiot, jak i agensa. Pacjens wyrażony jest przypadkiem odpowiadającym naszemu biernikowi lub absolutywowi języków ergatywnych (matki karmienie córkę `matka karmi córkę'). Językiem typu szóstego, ergatywno-genetywnego, jest pokrewny język tsimshian, w którym dopełniaczem wyrażony jest nie agens, ale pacjens. Agens natomiast jest wyrażany przy pomocy przypadka odpowiadającemu ergatywowi (matką karmienie córki `matka karmi córkę'). Do tego typu zalicza się także języki tunica i guarani, a konstrukcje podobnego typu spotyka się też w językach algonkińskich (które zasadniczo są typu ergatywnego lub nominatywnego).

1

---