Piotr Łubiński

„IV Konwencja Genewska, Protokół Dodatkowy I i Protokół Dodatkowy II oraz Regulamin Haski - Ochrona Ludności Cywilnej”

Uwagi wstępne

1. Podział zasad ochrony ludności cywilnej na dwie grupy:

a). ochrony ludności cywilnej lub jednostek znajdujących się pod kontrolą strony przeciwnej, przeciwko stosowaniu przemocy lub działaniem arbitralnym

b). ochrony ludności cywilnej przeciwko skutkom operacji wojskowych i indywidualnym akcjom o charakterze wrogim

Cywilem jest osoba nie będąca członkiem sił zbrojnych.

Definicja negatywna z art. 50.1 PD I

• Cywile nie mają obowiązku identyfikować siebie np. poprzez książeczki tożsamości, celem uzyskania ochrony, do której są uprawnieni. Obowiązek odróżniania spoczywa na kombatantach, np. noszenie munduru. W razie wątpliwości dana osoba winna być traktowana jako cywil (art. 50.1 2 zd PD I)

• Osoby towarzyszące (nie członkowie sił zbrojnych), np. korespondenci wojenni, ale też cywilni członkowie samolotów, pracownicy firm zbrojeniowych, nie mogą brać udziału w działaniach wrogich, choć np. cywile służący jako doradcy wojskowi sami się narażają, iż staną się celem.

• Jeśli cywil podejmie walkę, nie traci swojego statusu cywila, jakkolwiek w trakcie podejmowania działań zbrojnych może być on celem ataku. Nawet gdy się używa siły przeciw cywilom, to zasada, iż są chronieni, musi być zachowana.

Traktowanie ludności cywilnej:

Wojny nie prowadzi się przeciwko cywilom - norma ta ma charakter spisany i zwyczajowy. Osoby cywilne mają być:

1. Szanowane, czyli wszystko co może powodować nieuzasadnione cierpienie, jest zakazane

2. chronione, czyli działania pozytywne (obowiązek podejmowania wszelkich kroków koniecznych dla zapewnienia bezpieczeństwa osobom cywilnym, np. strefy bezpieczeństwa czy środki dla ochrony ludności zamieszkującej terytorium okupowane).

Nie można narażać ludności na niebezpieczeństwa wynikające z toczonych działań wojskowych.

Jeśli ludność cywilna strony konfliktu cierpi na brak podstawowych dóbr, działania pomocowe przez państwa neutralne lub organizacje humanitarne winny być dozwolone, strona przeciwna jest obowiązana przepuszczać taki transport, choć może go poddać kontroli (art. 23 KG IV i art. 70 PD I).

Głodzenie ludności cywilnej jako metoda walki jest zabronione:

Prawo konfliktów zbrojnych dopuszcza oblężenie, a także odcięcie dostaw dla ludności cywilnej, jednakże zarówno blokad, jak i oblężenie, nie może być nakierowane na głodzenie ludności cywilnej.

Atak na honor kobiety, zwłaszcza gwałt, przymusowa prostytucja czy wszelkie formy napaści, są zabronione. Naruszenie tych zasad stanowi ciężkie naruszenie KG (art. 147 IV KG).

• Kobieta w ciąży lub z małym dzieckiem, gdy jest zatrzymana w związku z podejrzeniem popełnienia przestępstwa, powinna być traktowana w szczególny sposób, nie może być również skazane na karę śmierci lub też kara taka nie może być wykonana.

Ochrona dzieci:

Dzieci powinny być objęte szczególnym szacunkiem i ochroną. Powinno się o nie dbać i nieść im pomoc zarówno z powodu wieku, jak i każdego innego powodu. Dziecko, które nie przekroczyło 15 roku życia, nie powinno brać udziału w działaniach zbrojnych. Nie powinny być powoływane do armii. Gdy wpadną w ręce przeciwnika, należy im się specjalna ochrona:

- Dziećmi należy się opiekować.

• Sieroty i dzieci rozdzielone z rodzicami nie powinny być pozostawione samym sobie.

• Mogą być zabrane do kraju neutralnego.

• Dzieci mogą być ewakuowane, gdy jest to konieczne dla ochrony ich życia lub zdrowia.

• Powinny wrócić do swojego kraju ojczystego, zatem adopcja jest niedopuszczalna.

Dzieci powyżej 15 roku życia w zasadzie mogą walczyć a jeśli mamy grupę wiekową 15- 18 lat, najpierw do armii idą starsi.

• Jeśli dziecko zostanie złapane, to winno być traktowane zgodnie ze swoim wiekiem oraz osadzone osobno od dorosłych, i to niezależnie od tego, czy przysługuje mu status jeńca wojennego

• Wobec osoby poniżej 18 roku życia, jeśli dana osoba popełniła czyn zagrożony karą śmierci, to wyrok taki nie może być wykonany

Żadna ze stron konfliktu nie powinna używać cywilów jako żywych tarcz celem ochrony poszczególnych punktów lub obszarów operacji wojskowych (art. 28 KG IV, art. 51. 7 PD I)

Kary zbiorowe, zastraszanie lub terroryzowanie ludności (art. 33 KG IV, art. 51.2 PDI, art. 13.2 PD II), represalia przeciwko ludności cywilnej i jej własności oraz rabunek są zakazane w świetle art. 27 G IV

Pomimo, iż terroryzowanie i zastraszenie ludności jest zakazane, to nie każdy rodzaj terroryzowania ludności jest zakazany. Operacja wojskowa przeciwko legalnemu obiektowi woskowemu będącemu blisko skupiska ludności cywilnej zawsze będzie powodować strach i terror, choć nie zawsze będzie to atak bezprawny.

Proporcjonalność (relacja) pomiędzy korzyścią wojskową oraz szkodami wśród ludności musi mieć decydujące znaczenie w każdym przypadku. Tak naprawdę to nie powodowanie terroru wśród ludności, ale podejmowanie środków, których bezpośrednim celem jest sterroryzowanie ludności, jest zakazane.

Atak na obiekty wojskowe nie może powodować ofiar śmiertelnych wśród ludności cywilnej, które są nadmierne w odniesieniu do konkretnej i bezpośredniej przewidywanej korzyści wojskowej. Jeżeli jednak w toku operacji wojskowej okaże się, iż straty są nieproporcjonalne, akcja powinna być zawieszona lub zakończona.

Konkretna i bezpośrednia korzyść wojskowa „to taka która wynika bezpośrednio z ataku jako całości, a nie częściowej lub pojedynczej jego części”.

Strefy chronione:

W strefach chronionych, np. miejscowości szpitalne, szpitale, strefy bezpieczeństwa, znajdować się mogą;

• chorzy ranni wojskowi i cywilni

• osoby starsze i niedołężne

• dzieci poniżej 15 roku życia

• kobiety w ciąży i matki z dziećmi do 7. roku życia

• czasem nie da się rozróżnić przynależności do danej strefy, bowiem ranne dziecko może przynależeć zarówno do strefy bezpieczeństwa, jak i do szpitala

• Zadanie ustanowienia stref bezpieczeństwa może być powierzone MKCK lub też

państwom opiekuńczym.

• Strony jak chcą mogą ustanawiać strefy zdemilitaryzowane (neutralne).

• Atak na strefę zdemilitaryzowaną jest ciężkim naruszeniem.

• Można z prowadzącymi działania zbrojne cywilami walczyć, ale gdy są hors de

combat status cywila „im wraca”, mogą wówczas podlegać odpowiedzialności karnej.

• Takim cywilom nie przysługuje status jeńca wojennego, ale jak strona przeciwna chce to może im ten status nadać.

Obrona cywilna:

1. Cele działania ma cywilne - służy ochronie zdrowia, życia i mienia osób cywilnych, choć komponent militarny może mieć zastosowanie, regulowany PD I.

2. Charakter nie-wojskowy, choć zgodnie z art. 67 PD I mogą mieć zastosowanie jednostki wojskowe.

3. Jednostki wojskowe mogą pomagać OC i nie tracić swojego wojskowego statusu (still combatants), ale OC nigdy nie może wykonywać zadać wojskowych.

4. Państwa określają, jak działa OC również w wypadku np. katastrof naturalnych, co nie jest określane przez MPH.

Okupacja przez stronę wojującą:

Wzrost znaczenia norm praw człowieka - KG IV jest prawem szczególnym regulującym okupację, co nie stoi na przeszkodzie, by stosować normy praw człowieka, gdy dają wyższy standard ochrony.

Do źródeł prawa regulującego okupację wykonywaną przez stronę walczącą należą art. 24-34, 47-48 KG IV, ogólne zasady PMP i prawo zwyczajowe, a także art. 42-56 Regulaminu haskiego z 1907 r. IV KG upraszcza zasady Regulaminu haskiego, ale cały czas pozostaje on w mocy dla państw-stron IV Konwencji Haskiej oraz jako część prawa zwyczajowego.

Prawo okupacji przez państwo obce - obejmuje całokształt relacji pomiędzy tym państwem a państwem okupującym, w całości lub części, oraz jego mieszkańcami (uchodźcy, uciekinierzy).

Wyłączenia:

- Obywatele państwa-okupanta (z wyłączeniem uchodźców)

- Obywatele państw nie związanych KG IV

- Obywatele państwa neutralnych

- Obywatele państw sprzymierzonych z okupantem, w takim zakresie, iż mogą być chronieni przez reprezentację dyplomatyczną akredytowaną przez okupanta.

Do obcokrajowców nie objętych MPH znajdują zastosowanie normalne przepisy dotyczące obcokrajowców lub przepisy KG IV (art. 13-26), które obejmują wszystkich zamieszkujących dane terytorium, a także art. 75 PD I ze swym minimalnym standardem w zakresie praw człowieka, który ma być przestrzegany we wszelkich okolicznościach.

Prawo obcej okupacji ma zastosowanie jedynie w trakcie międzynarodowego konfliktu zbrojnego. W trakcie NIAC na ziemiach odbitych przez stronę rządową rebeliantom nie mamy do czynienia z okupacją, ale z przywróceniem kontroli nad określonym terytorium. Znajdują tam zastosowanie zobowiązania międzynarodowe, zwłaszcza te z zakresu praw człowieka. Rebelianci powinni stosować art. 3 wspólny oraz PD II.

Przepisy ogólne:

Strona okupująca winna ponosić odpowiedzialność za okupowane terytorium i jego mieszkańców (art. 29 i 47 KG IV oraz 43 Reg. Haskiego).

Podstawową konsekwencją okupacji jest zakaz włączania terytorium okupowanego w skład państwa okupującego, wynika to z zakazu użycia siły przewidzianego w Karty NZ. Gdy jedno państwo uzyska władzę nad terytorium innego państwa w wyniku użycia siły lub w wyniku groźby jej użycia, sytuacja taka winna być uznana za tymczasową - zatem prawo wrogiej okupacji musi być rozumiane nie jako wykonywanie suwerennej władzy, ale jako wykonywanie prowizorycznej i ograniczonej czasowo kontroli nad wrogim terytorium. Prawna sytuacja określonego terytorium może ulec zmianie jedynie w drodze traktatu pokojowego lub w drodze debellatio. Prawo międzynarodowe nie zezwala na anektowanie zajętego terytorium innego państwa. Wszelkie środki podjęte przez okupanta mają mieć skutek administracyjny oraz winny być uniknięte wszelkie daleko idące zmiany obowiązującego porządku. Właśnie w tym znaczeniu strona okupująca winna ponosić odpowiedzialność za okupowane terytorium i jego mieszkańców.

Terytorium uznaje się za okupowane, jeśli znajduje się pod władaniem wrogich sił zbrojnych (art. 42 Regulaminu haskiego)

Siły najeźdźcze nie będą w stanie posiadać władzy okupacyjnej, dopóki nie będą w stanie wprowadzać rozporządzeń przeznaczonych dla ludności cywilnej.

Łącznie muszą być więc spełnione dwie przesłanki:

• terytorium musi znajdować się pod władzą wrogiej armii

• okupacja rozciąga się tylko na tym terenie, gdzie władza taka została ustanowiona oraz gdzie może być wykonywana.

W trakcie okupacji okupant nie jest prawnym sukcesorem, następcą uprawnień danego państwa, które poprzez fakt okupacji zostały czasowo zawieszone. Zakazane jest przenoszenie praw wchodzących w skład suwerenności państwa okupanta na terytoria okupowane.

Zasadą jest, iż zmiany dokonywane na terytorium okupowanym winny być jak najmniejsze, czyli oznacza to np. zakaz narzucania swoich zasad konstytucyjnych czy też zakaz osiedlania własnych osadników na terytorium okupowanym. Potwierdza to art. 55 Reg. haskiego stanowiący, iż okupant jest tylko administratorem budynków użyteczności publicznej.

Strona okupująca jest obowiązana do przywrócenia i utrzymania porządku publicznego i bezpieczeństwa (art. 43 RH), również winna być określona data zakończenia okupacji. Przy utrzymującej się okupacji pewne działania mające trwałe skutki mogą być podejmowane. Zasadą przewodnią winno być dobro mieszkańców - i tak można np. uchwalić obowiązek płacenia podatków czy wywłaszczenia na potrzeby budowy drogi.

Represalia:

Represalia przeciwko cywilom i ich własności są zakazane. Represalia są formą samopomocy w sytuacji naruszeń prawa międzynarodowego. Generalnie należy je rozumieć jako zakazane, chyba, iż szereg warunków zostanie spełnionych. Przede wszystkim muszą być nakierowane na spowodowanie zaprzestania działania sprzecznego z prawem. Represalia przeciwko mieszkańcom terytoriów okupowanych są zakazane bez wyjątków, podobnie jak groźby stosowania represaliów.

Status prawny ludności cywilnej:

Status prawny ludności cywilnej nie może być w żadnym razie pogwałcony ani przez jakąkolwiek umowę zawartą pomiędzy władzami terenów okupowanych oraz mocarstwem okupującym, ani poprzez anektowanie całości lub części terenów okupowanych (art. 47 KG IV).

Osoby chronione przez IV KG nie mogą zrzec się przysługujących im praw.

Prawa i obowiązki strony okupującej:

Ustawodawstwo karne terytorium okupowanego pozostanie w mocy z wyjątkiem przypadków, w których będzie ono uchylone lub zawieszone przez Mocarstwo okupujące, o ile stanowi ono groźbę dla bezpieczeństwa tego Mocarstwa lub przeszkodę dla stosowania niniejszej Konwencji.

• Nie tylko ustawodawstwo karne, lecz cały system prawny musi być wzięty pod uwagę.

• Okupant nie posiada suwerennej władzy nad terytorium okupowanym.

• Rząd na wychodźstwie może dalej stanowić prawo dla terenów okupowanych.

• Okupant musi rządzić w oparciu o istniejące ustawodawstwo, ale nie takie, które jest sprzeczne z prawem humanitarnym.

Rekwizycje środków cywilnych przez państwo okupujące:

„Jeśli nieprzyjaciel pobiera na terytorium okupowanym na rzecz państwa podatki, opłaty i rogatkowe, winien to uczynić w miarę możności zgodnie z obowiązującymi przepisami o opodatkowaniu i repartycji opłat przy czym wynika dlań stąd obowiązek pokrycia kosztów administracyjnych danego terytorium w mierze w jakiej jest do tego zobowiązany był rząd legalny”

Mocarstwo okupacyjne może rekwirować szpitale cywilne dla leczenia rannych i chorych wojskowych jedynie czasowo i w przypadkach nagłej konieczności oraz pod warunkiem, że będą powzięte we właściwym czasie stosowne środki w celu zapewnienia leczenia i opieki osobom znajdującym się w szpitalach oraz w celu zaspokojenia potrzeb ludności cywilnej. Sprzęt i magazyny szpitali cywilnych nie mogą być rekwirowane, dopóki będą konieczne dla zaspokojenia potrzeb ludności cywilnej. 

PD I ogranicza to prawo poprzez konieczność dania absolutnego priorytetu dla ludności okupowanych terytoriów.

Zaopatrzenie terytoriów okupowanych:

Mocarstwo okupacyjne ma obowiązek zapewniania w miarę wszystkich swoich możliwości zaopatrzenia ludności w żywność i środki lecznicze; powinno ono zwłaszcza sprowadzać żywność, zapasy lecznicze i wszelkie inne konieczne artykuły, jeżeli zasoby terytorium okupowanego są niedostateczne

• Gdy ich nie starcza, to okupant powinien zezwalać na import potrzebnych dóbr osobom cywilnym.

• Zapasy mogą podlegać rekwizycji wówczas dopiero, gdy potrzeby ludności są spełnione.

• Jeśli zaś zaopatrzenie ludności jest nie wystarczające, okupant powinien zezwolić na prowadzenie akcji pomocowych przez inne państwa lub organizacje humanitarne.

Sądownictwo:

• Obca okupacja nie unieważnia istniejącego systemu prawnego.

• Naruszenia prawa karnego winny być sądzone przez lokalne sądownictwo. Może być ono wykonywane przez sądy wojskowe okupanta jedynie w sytuacji, gdy normalne sądy nie są w stanie działać.

• Naruszenie przepisów karnych ustanowionych przez okupanta może stanowić podstawę do sądzenia przed właściwie powołanymi sądami wojskowymi.

• Postępowanie przed takim sądem winno odbywać się w zgodzie z zasadami prawa.

• Jednocześnie nie ma gwarancji dwuinstancyjności postępowania ewentualnie prawo złożenia petycji.

Wyroki winny być wykonywane w humanitarnych warunkach na terenach okupowanych.

Zatrzymanie osób cywilnych:

Zatrzymanie osób cywilnych może mieć miejsce w wyjątkowych okolicznościach - z imperatywnych pobudek bezpieczeństwa (art. 41-3 i 78).

Ograniczenie i utrata przez osobę cywilną praw i przywilejów określonych przez MPH:

Z ograniczeniem praw i przywilejów przyznanych przez IV KG możemy mieć do czynienia wówczas, gdy (art. 5 KG IV):

- osoba jest słusznie podejrzewana przez państwo, na terytorium którego się znajduje, o uprawianie działalności szkodliwej dla bezpieczeństwa danego państwa;

- w stosunku do osoby tej zostanie rzeczywiście stwierdzona działalność szkodliwa dla bezpieczeństwa danego państwa (osoba ta zostanie złapana na gorącym uczynku jako szpieg lub sabotażysta).

W obu powyższych sytuacjach osoba ta może zostać pozbawiona przysługujących jej na podstawie KG IV praw i przywilejów, w tym zwłaszcza prawa porozumiewania się.

Utrata praw i przywilejów określonych w MPH wiąże się z sytuacją bezpośredniego udziału w działaniach zbrojnych. Artykuł 51 ustęp 3 PD I stwierdza wyraźnie, że osoba cywilna pozostaje pod ochroną omawianych powyżej zasad tak długo, jak długo powstrzymuje się od bezpośredniego udziału w działaniach zbrojnych. Zagadnienie bezpośredniego udziału w działaniach zbrojnych jest kwestią, która do dziś budzi w doktrynie wiele sporów. Jądro problemu tkwi w tym, że obok przypadków oczywistych, w których osoba cywilna chwyta za broń i prowadzi regularną walkę, istnieje szereg sytuacji, w których wyraźny podział ulega zatarciu.

5

---