PRZYWÓDZTWO I WŁADZA W ORGANIZACJI

Pojęcia przywództwo, władza, organizacja, a raczej zjawiska, które opisywane są za ich pomocą są ściśle ze sobą powiązane i trudno je rozpatrywać bez zrozumienia relacji między nimi zachodzących.
Zacząć należy wpierw od przedstawienia jak są one rozumiane.

Rozumienie pojęcia przywództwo oraz zadań przywódcy ulegało zmianom w miarę rozwoju socjologii, politologii, psychologii społecznej, nauki o organizacji zarządzaniu oraz innych dziedzin naukowych.

Definicji przywództwa można znaleźć bardzo wiele, m.in. wśród prac socjologicznych i politologicznych. Analiza pojęcia przywództwo z punktu widzenia tych dziedzin nauki łączy je głównie z problemem władzy, traktując je jak jeden z aspektów władzy.

Według Morrisa i Seemana przywództwo jest każdą czynnością, która wpływa na postawę grupy. Inna definicja mówi, że przywództwo polega na tym, że pewne osoby, mające określone motywy i cele, we współzawodnictwie lub konflikcie z innymi mobilizują instytucjonalne, polityczne, psychologiczne i wszelkie inne zasoby, aby uaktywnić, zaangażować i zaspokoić motywacje zwolenników. J. Burns przytacza też inną definicję: O przywództwie można mówić, kiedy za sprawą liderów zwolennicy zabiegają o cele, które reprezentują wartości i motywacje wspólne jednym i drugim, wartości liderów oraz wartości grupy lub organizacji.

Przywództwo rozumiane jest też jako oddziaływanie na zachowania innych ludzi poprzez ustanawianie nowych wzorców zachowań, zamianie częstości występowania określonych zachowań oraz dostarczaniu wskazówek dotyczących modyfikacji zachowań.

Prób definiowania przywództwa poszukiwać można także w psychologii społecznej. Zdaniem Smitha przywództwo to postrzegana przez innych członków organizacji gotowość wywierania lub samo wywieranie wpływu na związane z celami organizacji myśli, uczucia i działania jej członków.

Psychologia społeczna stara się także definiować dwa niezależne rodzaje przywództwa - zorientowane na zadania oraz zorientowane na stosunki międzyludzkie.

Kolejnym zagadnieniem godnym rozważenia wydaje się problem wyłaniania się przywódców w organizacji. W dziedzinie tej powstały między innymi dwie skrajne teorie - teoria Zeitgeist oraz teoria Great Man History. Pierwsza z nich mówi o tym, że przywódcę stwarza sytuacja, okoliczności i nie ma to żadnego związku z jego osobowością, druga zaś dokładnie coś przeciwnego - że przywództwo wiąże się z osobowością przywódcy, mało istotne są natomiast okoliczności, w jakich przywódcy przyszło funkcjonować. Każda z tych teorii ma swoje słabości i mocne strony. Ich siły próbuje łączyć teoria, że przywództwo jest rezultatem wzajemnej relacji między przywódcą i jego zwolennikami, a także, że warunkiem jego powstania są wprawdzie osobiste przymioty, zachowania, umiejętności, jednak ujawniają się one tylko w określonych sprzyjających warunkach .

Władza natomiast pojmowana jest jako możliwość zmiany zachowań lub postaw innych zgodnie z wolą kierującego, obejmuje cechy osobiste lub zajmowana pozycję, co może być podstawą potencjalnego wpływu przywódcy.

Wpływ władzy wyraża się w modyfikacji postępowania lub postawy podwładnego/podległego jako reakcji na postępowanie przywódcy. Wyróżnia się, co najmniej sześć typów władzy:

• władz nagradzania: opiera się na przekonaniu podwładnego, że wywierający wpływ może go nagrodzić i że nagroda będzie przyjemna lub zaspokoi jego potrzeby.

• władza wymuszania: opiera się na przekonaniu podwładnego, że wywierający wpływ ma możliwość go karania lub uniemożliwi zaspokojenie potrzeb.

• władza legalna: (z mocy prawa), opiera się na przekonaniu podwładnego, że wywierający wpływ ma prawo jego wywierania a on ma obowiązek się temu podporządkować. Stanowi to istotę tradycyjnego systemu, w którym stanowiska kierownicze wyposażone są, że autorytet formalny.

• władza odniesienia: (charyzmatyczna), opiera się na chęci podwładnego do identyfikowania się z charyzmatycznym przywódcą, za którym idzie w ślepą wiarę.

• władza ekspercka: opiera się na przekonaniu podwładnego, że przywódca posiada szczególną wiedzę czy doświadczenie, które może być przydatne w zaspokajaniu jego potrzeb.

• - władza przedstawicielska: jest delegowaniem uprawnień, w górę przez grupę z domniemaną akceptacją podporządkowania się przywódcy tak długo jak długo on się radzi swoich podwładnych i zmierza w pożądanym przez nich kierunku.

Władzą można, więc nazwać stosunek zachodzący między jednostkami lub grupami, w którym jedna ze stron tego stosunku ma możliwość w sposób trwały i uprawniony narzucania własnej woli drugiej stronie, nawet pomimo jej oporu, i ma środki zapewniające kontrolę tego postępowania; tak pojęte stosunki władzy występują w każdej grupie społecznej, w której ktoś wydaje polecenia, a ktoś inny je wykonuje. Ważne jest, że władza istnieje także wtedy, gdy możliwość ta nie jest realizowana. Ze względu na stosowane środki regulacji zachowań można mówić o władzy państwowej, ekonomicznej, władzy w grupach nieformalnych, np. w rodzinie rodzicielska władza, oraz we wszelkiego rodzaju organizacjach i ruchach społecznych wszędzie tam, gdzie istnieje podział na przywódców i szeregowych członków, na przełożonych i podwładnych.

Władzę można też definiować w inny sposób:

X ma władzę nad Y, gdy może spowodować, że Y zrobi to, czego by nie zrobił bez oddziaływania X. Wtedy można wyróżnić pojęcie władzy negatywnej, która ma miejsce, gdy Y postępuje odwrotnie w stosunku do woli X.

Jest jeszcze klasyczna definicja Maxa Webera, według której władza to dowolna możliwość wykonywania własnej woli w ramach danych stosunków społecznych bez względu na sprzeciw i na to, na czym ta możliwość się opiera.

Przyjmuje się też, że osoba podporządkowana sprawującemu władzę, powinna posiadać podmiotowość społeczną. Z tego względu np. niektórzy uważają, że między niewolnikami a ich właścicielami stosunek władzy nie zachodził, niewolnicy byli bowiem całkowicie uprzedmiotowieni.

Najbardziej rozpowszechnioną jest władza państwowa, która jest typem władzy uniwersalnej, ogólnospołecznej, obejmującej ludzi zamieszkujących określone terytorium, sprawowanej przez specjalny aparat, wyodrębniony od ogółu ludności; władza państwowa opiera się w ostateczności na groźbie użycia przemocy fizycznej w formach przewidzianych prawem, przy czym rządzący mają współcześnie monopol dysponowania siłą fizyczną (faktyczna moc).

Każda władza państwowa opiera się po części na mocy, po części na autorytecie instytucjonalnym organów władzy państwowej. Podmiot władzy państwowej w systemie demokratycznym ma charakter zbiorowy; składa się z bezpośredniego podmiotu władzy państwowej i społecznego (ostatecznego) podmiotu władzy.

Bezpośredni podmiot tworzy personel polityczny organów państwa oraz funkcjonariusze administracji państwowej (biurokracja). Kierownicze gremia organizacji państwa, partii politycznych, grup interesów oraz środków masowej komunikacji są elitą władzy.

Natomiast społecznym podmiotem władzy państwowej jest naród, lud, czyli ogół obywateli uczestniczących w powoływaniu kierownictwa politycznego i wpływających na jego rządy.

Podmiotem władzy państwowej jest łącznie elita władzy i naród; nie ma zatem jednego, suwerennego podmiotu, który by w sposób ostateczny i najwyższy rozstrzygał o tym, jaki użytek czynić z uprawnień władczych (rządy ludu sprawowane przez elity wybierane przez lud). Jest to modelowy przykład sprzężenia zwrotnego, gzie elity zależą od ludu a lud zależny jest od elit.

Historycznie patrząc częstsze były i są nadal niedemokratyczne formy sprawowania władzy państwowej; personel polityczny nie jest wyłaniany w wyborach, nie odpowiada przed społeczeństwem za swoje działania, a społeczeństwo jest tylko biernym przedmiotem rządzenia (tyranie starożytne, monarchie, dyktatury).

Podmiotem władzy jest w takich systemach bądź jednostka, bądź niewielka grupa oligarchiczna (magnateria, rada wojskowa, przywódcy monopartii). Monarchie, zwłaszcza dziedziczne, opierają się na autorytecie władzy, natomiast dyktaturom towarzyszy reżim policyjny; nasila się wówczas stosowanie bezpośredniego przymusu, w formach nieprzewidzianych prawem.

Słowa organizacja (z greckiego - uporządkowanie) używa się do określenia struktury, jaką jest celowa grupa społeczna, która funkcjonuje według pewnych reguł i zasad, współpracująca ze sobą - by osiągnąć określony cel. Istotą organizacji jest świadomość zasad, reguł, misji, celów oraz synergia (dopasowanie, wspomaganie działań innych).

Kotarbiński określił organizację jako takie współdziałanie części, które przyczynia się do powodzenia całości.

Organizacja powinna mieć swoją misję, czyli powód jej istnienia, wyróżniający ją od wszystkich innych. Misję organizacji przekłada się na zadania, które musi wykonać organizacja, by zrealizować cel. Definiowanie misji organizacji jest głównym krokiem w formułowaniu celów.

Cele organizacji wyznaczają jej główny kierunek działania, z uwzględnieniem roli organizacji (miejsce w społeczeństwie, ogólnie określona działalność, którą może wykonywać wśród innych organizacji tego typu), misję (patrz wyżej) i zadania. Formułowanie celów organizacji jest najważniejszym etapem w procesie planowania strategicznego.

Pojęcie celu jest związane z pojęciem strategii. Czasem organizacja ustanawia cele przed opracowaniem strategii służącej ich osiąganiu, a czasem cele są ustalane ze względu na istniejącą już strategię. Otoczenie wpływa na strategię (i vice versa), ta z kolei wpływa na cele (a one na strategię), a cele wpływają na działania (a działania na cele).

Wyróżniamy dwa rodzaje celów:

- cele oficjalne - są zwykle niewyraźne i ogólne; można je znaleźć w statutach spółek, publicznych oświadczeniach, prezydentów, dyrektorów i rzeczników prasowych. Wyrażane są w możliwie najogólniejszy sposób, ponieważ muszą one stanowić centrum uwagi wspólne dla wszystkich jednostek organizacyjnych. Mają także informować i zachęcać strony zainteresowane do przywiązania do organizacji i nadania jej statusu społecznego.

- cele operacyjne - to te, do których dąży się za pośrednictwem rzeczywistych programów działań i procedur. Określają one kierunek działań wymagany od poszczególnych jednostek organizacyjnych i osób. Mogą one służyć także jako kryteria oceny wydajności. Cele oficjalne stanowią ramy służące opracowywaniu celów operacyjnych; wpływają więc na działanie organizacji.

Znanych jest, co najmniej kilkanaście typologii organizacji, oto kilka z nich:

wg prof. Bielskiego:

1.gospodarcze

2.służącedo zaspokajania niematerialnych potrzeb społeczeństwa

3.administracyjne-organy administracji państwowej, samorządowej, rządowej

4.militarne i policyjne

5.społeczne-partie,stowarzyszenia i związki zawodowe

6.religijne

wg Katza

1.produkcyjne

2.scalajace(szkoły, kościoły)

3.adaptacyjne

4.polityczne

wg Etizoni'ego:

1.przymusowe(więzienia, obozy pracy, wojsko)

2.utylitarne(przynoszące korzyści członkom tych organizacji)

3.normatywne(kierujące i stojące na straży norm, np. kościół).

Jakie współzależności zachodzą zatem pomiędzy procesami, które, tak zresztą różnie, są definiowane.

Prawidłowe funkcjonowanie organizacji wymaga zaangażowania osób o odpowiednich kwalifikacjach i umiejętnościach.

Skuteczne zarządzanie organizacją zawsze zaczyna się od możliwie optymalnego zdefiniowania celów, a w konsekwencji opracowania planu działania zorientowanego na oczekiwane wyniki. Podstawą definiowania celów jest dobra analiza potrzeb i możliwości organizacji. Ważnym elementem tej analizy jest uwzględnienie zarówno zasobów materialnych organizacji, czyli tak zwanej bazy, jak i możliwości finansowania wybranych form aktywności. Nie mniej ważne są jednak również zasoby niematerialne. Zaliczyć do nich możemy kompetencje oraz dorobek członków, tradycje i doświadczenia organizacji, jej miejsce w środowisku - stopień jej akceptacji przez otoczenie.

Kolejny obszar, którym należy się zająć, to potrzeby oraz możliwości członków organizacji, ich dotychczasowe osiągnięcia, kompetencje, dostęp do rozmaitych źródeł gratyfikacji, a także wartość środowiska, w którym funkcjonują. Każdy z tych elementów wymaga szczegółowej analizy, opracowania i refleksyjnego zastosowania w trakcie programowania pracy organizacji. Ostatni z obszarów, o którym nie można zapomnieć, to wymagania otoczenia. Głównym elementem w tym obszarze są warunki funkcjonowania w określonym środowisku. Mowa tutaj o immanentnych prawidłowościach otoczenia, których organizacja nie może zignorować nie narażając się na reakcję z zewnątrz.

Aby sprawnie funkcjonować, organizacja musi rozwiązać problemy poznawcze i decyzyjne. Pierwsze z nich obejmują wykształcenie takiego systemu przepływu informacji, aby organizacja miała dostęp do jak najwierniejszego obrazu rzeczywistości zewnętrznej i wewnątrz niej samej. Druga grupa problemów obejmuje zdefiniowanie działań, jakie należy podjąć by móc wpływać na otoczenie i własne przekształcenia.
Do grupy problemów poznawczych należy:

- eksploracja, czyli odkrywanie zjawisk ważnych dla organizacji,

- klasyfikacja, czyli poznanie elementów składowych tych zjawisk, oraz

- eksplikacja, czyli poznanie zależności między elementami składowymi zjawisk.

Następnie przechodzimy do problemów decyzyjnych, wśród których wyróżniamy:

- postulację, czyli docelową formę przekształcenia zjawiska,

- optymalizację czyli określenie metod, za pomocą których ten cel można osiągnąć, i

- realizację, a więc zastosowanie wybranych metod.

Aby organizacja mogła sprawnie rozwiązywać te zadania potrzebne są jej organy, którym będzie mogła zdobywać informacje i moc potrzebną do działania, gromadzić i przetwarzać informacje i energię oraz regulować stan organizacji zwiększając lub utrzymując swój wpływ na otoczenie za pomocą organów wykonawczych.

Mowa tutaj oczywiście o organizacji, w której poszczególni członkowie, przynajmniej w teorii mają podmiotowość. Byłaby to właściwie jedyna poprawna forma organizacji. W wypadku, np. oligarchii mamy, nawet w obrębie jednego państwa grupy interesów (osobne organizacje) działające we własnym interesie przy wykorzystaniu narzędzi regulacji pseudoorganizacji jakim jest wtedy państwo. Oligarchia/e wykorzystując struktury władzy państwowej usiłuje narzucić swą wolę pozostałym, którzy również działając we własnym interesie będą starać się wpływać różnymi metodami, aby ją zneutralizować.

Nie można zatem mówić w takiej sytuacji o jednej organizacji de facto. Nie należy tego jednak mylić z walką grup interesów o wpływ na systemowy organ regulacji. Do póki nie zostanie on zdominowany przez jedną grupę będzie funkcjonował w zakresie niezbędnym do zachowania struktury całej organizacji.
Zdaje się zatem, że jedynie takie systemowe ukształtowanie struktury członków organizacji, które pozwoli realizować wystarczająco interesy jednostkowe nie zagrażając jednocześnie organizmowi zbiorczemu można nazwać organizacją właściwą. W innych wypadkach mamy raczej do czynienia z pseudoorganizacją, która przez oddziaływanie na siebie za pomocą siatki różnych środków, organizacji właściwych, stwarza pozory istnienia jakiegoś tworu nadrzędnego.

Przywództwo wiązać się będzie zatem z mylnym raczej przekonaniem o wyjątkowych predyspozycjach jednostki bądź grupy do zarządzania organizacją podczas gdy, jak staraliśmy się wykazać, organizacja właściwa jest organizmem samoregulującym się. Władza (dopuszczalna w formie legalistycznej) będzie o tyle usprawiedliwiona o ile będzie wykonywana w sposób, który zapewniał będzie optymalne działanie organizacji w danych warunkach. Władz musie mieć na uwadze interesy jednostek, które będą w organizacji dotąd dopóki straty z tym związane nie przewyższą korzyści jak i organizacji, która nie może utracić swojej zdolności operacyjnej. Powyższe wywody implikują oczywiście to, że katalog nakazów i zakazów władzy (w jej normatywnej formie - prawa, statutów, dokumentów założycielskich) powinien być zmienny tak, aby jak najlepiej odzwierciedlać potrzeby członków i organizacji.

1. R. Morris, M. Seeman, The Problem of Leadership: An Inter-Disciplinary Approach, "American Journal of Sociology", nr 56, 1959.

2. MacGregor J. Burns, Władza przywódcza, [w:] Władza i społeczeństwo, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1994.

3. Ph. M. Smith, Przywództwo, [w:] Psychologia społeczna. Encyklopedia Blackwella, pod red. A. S. R. Manstead, M. Hewstone, Jacek Santorski&Co., Warszawa 1996

4. E. Aronson, T. D. Wilson, R. M. Akert, Psychologia społeczna. Serce i umysł, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1997.

5. M. Mazur Cybernetyka i Charakter, Warszawa 1976.

6.Bohdan Karczmarek Organizacje, Warszawa 2001

Źródło: http://poland.indymedia.org/pl/2006/09/23306.shtml

Wykład #10: Podstawy organizacji i zarządzania

1

---