Dyrektywy wykładni dzielimy na dyrektywy I i II stopnia
I - językowe, systemowe, funkcjonalne
II - procedury - kolejność użycia dyr. I stopnia oraz moment końcowy wykładni
- preferencji - który z możliwych wyników należy przyjąć
REGUŁY WYKŁADNI JĘZYKOWEJ:
Domniemanie języka potocznego:
D1 „Interpretowanym zwrotom należy przypisywać takie znaczenie, jakie posiadają one w języku potocznym (etnicznym, ogólnym, standardowym), chyba że istnieje uzasadnione przyczyny do przypisania im innego znaczenia”
Język potoczny/ogólny - odmiana kulturalna języka narodowego, upowszechniona przez szkołę, administrację, literaturę, media, która służy członkom narodu jako środek porozumiewania się we wszystkich dziedzinach życia”
D2 „Jeżeli na gruncie języka potocznego można przypisać terminom tekstu prawnego różne znaczenia należy wybrać to, które jest najbardziej oczywiste”
Najbardziej oczywiste to zwykle to znaczenie, które pojawia się w słowniku języka polskiego jako pierwsze lub jedno z pierwszych. W pierwszej kolejności odrzucamy znaczenia wulgarne, slangowe, archaiczne i przestarzałe
D3 Jeżeli na gruncie języka potocznego dany zwrot jest ewidentnie wieloznaczny, należy uwzględnić kontekst, w jakim został użyty i odrzucić te znaczenia, które powodują niespójność kontekstu
D4 „Wypowiedziom złożonym przypisujemy znaczenie uwzględniając reguły syntaktyczne (składniowe) języka ogólnego”
Uzasadnione przyczyny odstąpienia od znaczenia potocznego wskazują kolejne reguły interpretacji.
Domniemanie języka prawnego
D5 „Interpretowanym zwrotom nie można bez dostatecznych powodów przypisywać swoistego znaczenia prawnego, ale gdy się ustali, że takie znaczenie mają, wówczas należy się nim posługiwać bez względu na to jakie znaczenie mają równokształtne zwroty w języku potocznym”
Chodzi tu o znaczenie zwrotów języka prawnego ustalone w języku prawniczym. Definicję zwrotu języka prawnego ustaloną przez język prawniczy poszukujemy w podręcznikach, monografiach, komentarzach i orzecznictwie (np.: nieruchomość, choroba obłożna)
D6 „Należy przyjąć to znaczenie, które w nie budzący wątpliwości sposób przyjęte jest powszechnie w języku prawniczym.”
Jeżeli literatura prawnicza nie zajęła jednolitego stanowiska, interpretowanemu zwrotowi przypisujemy znaczenie, które posiada on w języku ogólnym
D7 „Profesjonalizmom (terminom specjalistycznym) należy przypisywać znaczenie, jakie posiadają w określonej dziedzinie wiedzy lub praktyki.” (np.: nauki inżynieryjne)
D8 „Interpretowanym zwrotom należy przypisywać znaczenia, jaki prawodawca nadał im za pomocą definicji legalnej”
Z założenia o racjonalności prawodawcy:
D9 „W obrębie danego aktu lub gałęzi prawa różnokształtnym zwrotom nie należy przypisywać tego samego znaczenia” (zakaz wykładni synonimicznej)
D10 „W obrębie danego aktu lub gałęzi prawa tym sam zwrotom nie należy przypisywać odmiennego znaczenia” (zakaz wykładni homonimicznej)
Z założenia o braku powtórzeń i nonsensów
D11 Nie wolno interpretować tekstów prawnych w taki sposób, aby ich pewne fragmenty okazały się zbędne (zakaz wykładni per non est).
D12 Tam gdzie rozróżnień nie wprowadza sam prawodawca, tam nie wolno ich wprowadzać interpretatorowi (lege non distinguente) (np. jeżeli prawodawca używa zwrotu „postępowanie przed sądem” to można na gruncie tej dyrektywy przyjąć, że chodził mu o postępowanie przed sądem I i II instancji, ponieważ nie zaznaczył, o którą instancję mu chodzi)
REGUŁY WYKŁADNI SYSTEMOWEJ:
Są to reguły, które nakazują uwzględniać fakt, że przepisy prawne tworzą system i należy uwzględniać ich wzajemne relacje oraz miejsce w systemie.
Dyrektywy systemowe pionowe:
D12 „Nie powinno się przypisywać regule prawnej znaczenia, przy którym byłaby ona sprzeczna z którąkolwiek reguł systemu hierarchicznie wyższych”
D13 „Należy przypisywać znaczenie koherentne (spójne) ze znaczeniami innych reguł systemu i odrzucać te, które prowadza do konfliktu systemowego.”
Np.: nakaz wykładni zgodnej z Konstytucją, prawem europejskim, prawem międzynarodowym.
Dyrektywy systemowe poziome
D14 „Nie wolno przypisywać terminom języka prawnego znaczenia, które jest sprzeczne z zasadami określonej gałęzi prawa lub systemu prawa.”
D15 „Spośród różnych możliwych interpretacji należy wybrać tę, która jest zgodna z zasadami systemu prawa.”
D16 „Nie wolno interpretować przepisów prawa w sposób prowadzący do luk.”
Argumentum a rubrica
D17 „W trakcie wykładni należy brać pod uwagę przynależność przepisów prawa do określonej gałęzi prawa (systematyka zewnętrzna)”
D18 „W trakcie wykładni należy brać pod uwagę miejsce przepisów w ramach systematyki aktu prawnego, w którym się znajdują (systematyka wewnętrzna)”
Wykładnia funkcjonalna:
Reguły wykładni funkcjonalnej wskazują, że znaczenie przepisów uzależnione jest od faktów o charakterze politycznym, społecznym, ekonomicznym, moralnym i obyczajowym. Reguły wykładni funkcjonalnej nakazują uwzględniać cele regulacji, funkcje prawa oraz jego społeczno-gospodarcze przeznaczenie.
D19 „Interpretowanym przepisom należy nadawać znaczenia, które uczynią je rozwiązaniami najtrafniejszymi prakseologicznie (najbardziej skutecznymi)”
D20 „W czasie interpretacji należy brać pod uwagę cele regulacji prawnej, tzn. całego systemu prawnego, aktu prawnego, instytucji prawnej, do której interpretowany przepis należy lub cel interpretowanego przepisu”
D21 Interpretując przepisy prawa należy brać pod uwagę społeczne oraz ekonomiczne konsekwencje interpretacji i wybrać taką interpretację, która doprowadzi do rezultatów najbardziej korzystnych”
D22 „Interpretowanej regule należy przypisać znaczenie najbardziej zgodne z uznanymi ocenami systemu aksjologicznego”
D23 „Należy brać pod uwagę powszechnie akceptowane normy moralne, zasady sprawiedliwości i słuszności”
D24 „W trakcie interpretacji należy przyjąć, że prawodawca jest konsekwentny co do swoich preferencji aksjologicznych (czyli preferencji związanych z normami moralnymi, regułami i ocenami społecznymi)”
Asymetryczność ocen: jeżeli preferuje wartość X przed wartością Y, to nie preferuje Y przed X.
Przechodniość ocen: jeżeli preferuje wartość A przed B, a B przed C, to preferuje A przed C.
D25 „Jeżeli uwzględnia się cele, wartości i reguły pozaprawne w ustalaniu znaczenia interpretowanej reguły, to winny być one uwzględniane jednakowo w stosunku do wszystkich reguł, z których składa się instytucja, do jakiej interpretowana reguła należy”
D26 Należy odrzucić taką interpretację przepisu, która prowadzi do absurdalnych konsekwencji lub niemożliwych do zaakceptowania konsekwencji. (argumentum ab absurdum)
DYREKTYWY II-STOPNIA
Procedury wskazują:
Kolejność wykładni: językowa, systemowa, funkcjonalna
Moment końcowy:
1) kończymy wykładnię, gdy wynik nie budzi wątpliwości albo
2) wykorzystujemy wszystkie dyrektywy i kończymy, gdy wyniki uzyskane po zastosowaniu wszystkich są zbieżne.
Preferowane rozwiązanie drugie.
Preferencji
Dyrektywy preferencji decydują, które znaczenie obrać w przypadku kolizji interpretacyjnej, ponieważ różne reguły a czasami nawet reguły tego samego typy prowadzą do różnych rezultatów; Dyrektywy preferencji nie są wyraźnie ustalone i wiążą się z przyjętą ideologią wykładni
1. Zasada pierwszeństwa wykładni językowej i subsydiarności wykładni systemowej i funkcjonalnej:
„Interpretator powinien się opierać na rezultatach wykładni językowej i dopiero gdy ta prowadzi do nie dających się usunąć wątpliwości, powinien korzystać z wykładni systemowej, jeśli natomiast wykładnia systemowa nie prowadzi do usunięcia wątpliwości interpretacyjnych, to wolno jest posłużyć się wykładnią funkcjonalną” !!!
Porządek preferencji ustalony w oparciu o zasadę pierwszeństwa nie ma charakteru absolutnego co oznacza, że może zostać przełamany przez poważne argumenty natury systemowej i funkcjonalnej, np. wtedy wykładnia językowa prowadzi do rażąco niesprawiedliwych lub irracjonalnych konsekwencji.
2. Uzupełnienie zasady pierwszeństwa reguł wykładni językowej:
„Od jasnego (nie budzącego wątpliwości) rezultatu wykładni językowej wolno odstąpić i oprzeć się na wykładni systemowej tylko wtedy, gdy przemawiają za tym ważne racje systemowe; od jasnego rezultatu wykładni językowej i systemowej wolno odstąpić i oprzeć się na wykładni funkcjonalnej tylko wtedy, gdy przemawiają za tym ważne racje funkcjonalne” !!!
Najmocniejszym argumentem świadczącym o poprawności wykładni jest sytuacja, w której wykładnia j, s, f, dają wynik zgodny. Zawsze pamiętać należy o tym, że jasny rezultat wykładni językowej może być wyraźnie nieadekwatny do kontekstu systemowego, społecznego, ekonomicznego.
3. uzupełnienie reguły preferencji:
Jeżeli reguły wykładni systemowej i funkcjonalnej zawężają lub rozszerzają jednoznaczny sens reguły otrzymany w wyniku zastosowania reguł wykładni językowej to wolno odstąpić od znaczenia językowego tylko wtedy, jeżeli nie prowadzi to do:
odstąpienia od znaczenia wskazywanego przez definicję legalną;
zawężenia lub rozszerzenia zakresu kompetencji;
zawężenia zakresu przyznanych obywatelom uprawnień i wolności (in dubio pro libertata);
rozszerzenia znaczenia przepisów typu lex specialis lub ustanawiających wyjątki (exceptiones non sunt extendendae)
rozszerzenia zakresu odpowiedzialności karnej (in dubio pro reo)
rozszerzenia należności podatkowych obywateli
Uzasadnienie decyzji interpretacyjnej - w uproszczeniu - polega na wykazaniu trafności decyzji z punktu widzenia reguł wykładni I i II stopnia (i tu chyba komentarz jest zbędny), a uzasadnienie decyzji walidacyjnej polega na wykazaniu, że norma obowiązuje, czyli że spełnia kryteria systemowej koncepcji obowiązywania prawa.
Kryteria obowiązywania systemowego. Norma obowiązuje, jeżeli:
została ustanowiona zgodnie z normami kompetencji prawodawczej i zgodnie z procedurą;
została ogłoszona;
weszła w życie;
nie została formalnie derogowana (uchylona);
nie jest sprzeczna z inną normą;
jest sprzeczna z inną normą, ale w wyniku zastosowania reguł kolizyjnych nie została uchylona lub nie wyłączono jej zastosowania w konkretnym przypadku;
jest konsekwencją norm wyraźnie w tekstach prawnych ustanowionych, a wyprowadzoną na podstawie reguł wnioskowań prawniczych (inferencyjnych)
Uproszczony schemat uzasadnienia decyzji walidacyjnej mógłby wyglądać następująco:
Zgodnie z koncepcją obowiązywania systemowego... (i tutaj podajemy stosowny warunek lub warunki tego obowiązywania, w większości zadań milcząco zakłada się, że warunki wymienione jako pierwsze (np. norma została ustanowiona przez kompetentny organ) zostały spełnione) W rozpatrywanym przypadku ...(i tutaj określamy, np. czy mamy do czynienia z kolizją i na czym ona polega albo czy wyprowadzono normę w tekście wprost nie wyrażoną) Następnie określamy rodzaj reguły kolizyjnej lub wnioskowania prawniczego, by potem wykazać, że zostały w danym przypadku spełnione (lub nie) warunki do zastosowania odpowiednio reguły kolizyjnej lub wnioskowania prawniczego.
WNIOSKOWANIA:
wynikanie logiczne;
wynikanie instrumentalne;
O wynikaniu instrumentalnym mówimy wówczas, gdy zrealizowanie normy N2 jest przyczynowo konieczne do zrealizowania normy N1.
N1 → nakazuje → S
(norma) (stan rzeczy)
REGUŁA INSTRUMENTALNEGO NAKAZU:
Jeżeli obowiązuje norma N1, nakazująca osiągnięcie stanu rzeczy S, to możemy wnioskować, że obowiązuje również norma N2, która nakazuje uczynić wszystko, co stanowi warunek konieczny dla zrealizowania stanu rzeczy S.
REGUŁA INSTRUMENTALNEGO ZAKAZU:
Jeżeli obowiązuje norma N1, nakazująca osiągnięcie stanu rzeczy S, to możemy wnioskować, że obowiązuje również norma N3, która zakazuje uczynić cokolwiek, co stanowi warunek wystarczający dla niezrealizowania stanu rzeczy S.
wnioskowania a fortiori:
- argumentum a maiori ad minus
(z większego na mniejsze)- do uprawnień;
- argumentum a minori ad maius
(z mniejszego na większe)- do zakazów;
wnioskowania a simili (z podobieństwa):
- analogia legis- jest podobny przepis, który może znaleźć zastosowanie;
- analogia iuris- nie ma nawet podobnego przepisu, rozstrzygnięcie czy prawodawca jest konsekwentny w swoich preferencjach, rozstrzygnięcie o aksjologicznych preferencjach prawodawcy.
wnioskowanie a contrario (z przeciwieństwa)
Przykłady rozwiązań zadań ze stosowania. Zadania pochodzą ze zbioru.
Bez polecenia
Językowa analiza § 7 nie daje żadnych podstaw do stwierdzenia, że obowiązek w nim wyrażony odnosi się również do aktów prawa miejscowego. Podstaw do takiego stwierdzenia nie dostarcza również dział rozporządzenia w sprawie ZTP określający sposób redagowania aktów prawa miejscowego, który nie odsyła do § 7 ZTP. Podkreślić jednak należy, że przepisy wspomnianego działu odsyłają do rozdziałów 2 - 9 działu I. Biorąc jednocześnie pod uwagę regułę wykładni systemowej nakazującą w trakcie interpretacji przepisu uwzględniać miejsce przepisu w systematyce wewnętrznej aktu normatywnego (argumetnum a rubrica), zauważyć należy, że § 7 znajduje się rozdziale zatytułowanym Przepisy ogólne. Przepisy ogólne z rozdziału 1 są przepisami, które niewątpliwie należy brać pod uwagę stosując i interpretując rozdziały 2 - 9, do których odsyłają przepisy poświęcone aktom prawa miejscowego. Tak więc stosując odpowiednio do aktów prawa miejscowego rozdziały 2 - 9 działu I brać należy za każdym razem pod uwagę Przepisy ogólne (rozdział 1 tego działu). A zatem uprawniona jest konkluzja, że do aktów prawa miejscowego stosować należy również § 7, choć żaden przepis w sposób wyraźny na to nie wskazuje. Niezbicie wynika to z systematyki ZTP i umieszczenia § 7 w przepisach ogólnych działu I. Ostatecznym potwierdzeniem takich wniosków są racje wykładni funkcjonalnej, która nakazuje odrzucać interpretacje prowadzące do absurdalnych konsekwencji (argumentum ab absurdum). W tym przypadku absurdalnym rezultatem byłby stan, w którym redaktor aktu prawa miejscowego zwolniony byłby od obowiązku przestrzegania reguł składni języka polskiego. Nie ma więc żadnych podstaw, by trwać wyłącznie przy dosłownym rozumieniu §7, nie zważając jednocześnie na racje systemowe i funkcjonalne.
5. Osoba bezdomna, posiadająca ostatnie miejsce zameldowania na terenie gminy A, a posiadająca miejsce zamieszkania na terenie gminy B, zgłosiła się z wnioskiem o przyznanie świadczenia do organu gminy B. Biorąc pod uwagę treść art. 101 ust. 1 ustawy: „Właściwość miejscową gminy ustala się według miejsca zamieszkania osoby ubiegającej się o świadczenie.” oraz treść art. 101 ust. 2 ustawy: „W przypadku osoby bezdomnej właściwą miejscowo jest gmina ostatniego miejsca zameldowania tej osoby na pobyt stały.” Uzasadnij decyzję walidacyjną organu gminy B, w której konsekwencji odmówiono przyznania świadczenia.
Zgodnie z przyjętą koncepcją obowiązywania w przypadku kolizji dwóch norm, podstawę decyzji stosowania prawa stanowi ta z norm, która - na podstawie uznanych reguł kolizyjnych - nie traci mocy obowiązującej lub której zastosowanie in concreto nie zostaje wyłączone. W rozpatrywanym przypadku mamy do czynienia z sytuacją kolizji norm, polegającą na tym, że dwie normy - ta z ust. 1. oraz z ust. 2 - przewidują odmienne i nie dające się ze sobą pogodzić konsekwencje tego samego stanu faktycznego. Jest tak, ponieważ podmiot ubiegający się o przyznanie świadczenia wypełnia przesłanki określone zarówno przez ust. 1 i ust. 2, które wskazują w tym przypadku jako różne gminy właściwe do udzielenia świadczenia. Miejsce ostatniego zameldowania i miejsce zamieszkania osoby ubiegającej się o świadczenie są bowiem inne. Rozstrzygnięcie tej kolizji - jako że obie normy są hierarchicznie równe i ogłoszone w tym samym czasie - wymaga odwołania się do merytorycznej reguły kolizji, stanowiącej, że norma o węższym zakresie zastosowania wyłącza zastosowanie pozostającej z nią w kolizji normy o szerszym zakresie zastosowania. Norma zrekonstruowana z ust. 2 posiada niewątpliwie węższy zakres zastosowania, bowiem dotyczy tylko osób bezdomnych. Ust. 1 dotyczy zaś wszystkich osób posiadających miejsce zamieszkania - bezdomnych jak i osób, które bezdomne nie są. Tak więc, jeżeli osoba bezdomna posiada miejsce zamieszkania odmienne od jej ostatniego miejsca zameldowania, zgodnie z regułą lex specialis derogat legi generali zastosować należy normę wynikającej z art. 101 ust. 2. Potwierdzeniem takiej konkluzji jest także sposób zredagowania ust. 2 („W przypadku osób bezdomnych…”), który w zestawieniu z ust. 1 („Właściwość miejscową gminy…”) każe rozumieć ust. 2 jako wyjątek od ogólnej zasady ustalania właściwości gminy ustanowionej w ust. 1.
8. Uzasadnij decyzję walidacyjną, odnosząc ją do żądania przyznania uprawnień nieprzewidzianych w art. 10. Zbigniew S. i Jan K., pozostający w związku o charakterze partnerskim, wnieśli o zastosowanie w stosunku do nich normy wynikającej z art. 31 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, który stanowi: „Z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa obejmująca ich dorobek (wspólność ustawowa). Przedmioty majątkowe nie objęte wspólnością stanowią majątek odrębny każdego z małżonków.”. Sąd odmówił zastosowania tej normy, wskazując, że współwłasność łączna opiera się zawsze na określonym stosunku osobistym i może powstać tylko między osobami związanymi tym stosunkiem. Stosunki osobiste łączące dwóch mężczyzn nie są uregulowane przepisami prawa i choć w sensie faktycznym są zbliżone do tych, które powstają w wyniku zawarcia małżeństwa, jednakże nie oznacza to, że może mieć zastosowanie do nich art. 31.
W rozpatrywanym przypadku istotne jest rozstrzygnięcie, czy obowiązuje niewyrażona w tekście prawnym norma odnosząca się do związku partnerskiego dwóch mężczyzn i łącząca z takim stanem faktycznym te same konsekwencje, jakie norma prawna w tekście wyrażona (art. 31) łączy z istnieniem małżeństwa. Chodzi więc tu o wykazanie, czy spełniony został warunek systemowego obowiązywania normy, który stanowi, że obowiązują również normy w tekście prawnym nie wysłowione, a które zostały wyprowadzone z norm w tekście wysłowionych na podstawie reguł wnioskowań prawniczych. Wchodzące tutaj w rachubę wnioskowanie to analogia legis. Jego przeprowadzenie polega na … Analizując warunki przeprowadzenia tego wnioskowania stwierdzić należy, że w tym przypadku nie ma przesłanek do jego zastosowania. Stwierdzenie takie uzasadnione jest z następujących powodów. Oba stany faktyczne: uregulowany wyraźnie przez przepisy prawa - małżeństwo oraz nieuregulowany - związek partnerski, są wprawdzie pod pewnymi względami do siebie podobne (i chodzi tu zwłaszcza o podobieństwo faktyczne), jednakże nie każde podobieństwo przesądza o możliwości stosowania wnioskowania a simili. Podstawowym argumentem wykluczającym taką możliwość jest odwołanie się do racji ustanowienia art. 31 (uregulowanie konsekwencji majątkowych powołanego przez prawodawcę specyficznego stosunku osobistego, jakim jest małżeństwo) i powiązania ich z aksjologią „prawa małżeńskiego”, co łącznie nie daje jakichkolwiek podstaw do poglądu, że prawodawca godziłby się na powiązanie z tymi stanami faktycznymi takich samych konsekwencji. W kontekście paremii ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis dispositio - brak tu po prostu podobnej racji. Adekwatnym rozumowaniem jest tu rozumowanie a contrario. Ewidentne preferencje aksjologiczne prawodawcy w zakresie prawa rodzinnego jednoznacznie wskazują, że przepisy o małżeństwie - łącznie z art. 31 - nie mogą być stosowane innych do stanów faktycznych, niezależnie od tego, czy mamy do czynienia ze związkiem dwóch kobiet lub dwóch mężczyzn, a i także niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z niesformalizowanym związkiem kobiety i mężczyzny. Fakt, że wymienione związki nie są przez prawo zakazane i są do małżeństwa pod niektórymi względami podobne, nie jest wystarczającą przesłanką do powiązania z nimi takich samych konsekwencji prawnych, jakie przepisy prawa łączą z małżeństwem. Wobec powyższego uznać należy, że nie obowiązuje norma ….
9