Jan Detko, Eliza Orzeszkowa, Warszawa 1971.

1. Koleje losu.

Urodzona 6 czerwca 1841 w Milkowszczyźnie. Rodzice Benedykt i Franciszka z Kamieńskich. Dwie córki: Klementyna i Eliza-Ziunia. Ojciec zmarł 1843. Pamięć ojca światłego, oczytanego, dobrze zorientowanego w problemach społecznych i filozoficznych, dobrodusznego. Matka - kobieta piękna, nawykła do wygód, despotyczna, patriotka. Babka, Elżbieta z Kaszubów Kamieńska, bardzo bliska. Nauczycielka, Michalina Kobylińska. Ślub matki. Przedwczesna śmieć siostry, Klementyny. Pierwsza „powieść”: Dzwon pogrzebowy (miała 7 lat) - egzaltacja, patriotyzm. Pensja sakramentek w Warszawie 1852-57. Nauczyciel języka polskiego, Ignacy Kowalewski. Pensjonarskie „poetyzowanie”. Przyjaźń z Maria Wasiłowską (Konopnicką). Ślub z Piotrem Orzeszko (35 lat) 25 stycznia 1858. Ludwinowi. Oziębłość uczuciowa. Czytanie. Zajmowanie się edukacją ubogich panien, krewnych Widackich. Szkółka wiejska założona do spółki z Florentym Orzeszką, szwagrem. Okres wytężonej pracy umysłowej, dużej aktywności społeczno-filantropijnej. Grupa postępowej młodzieży (Józef Jagmin, Gustaw Rakowiecki, późniejszy adiutant Traugutta). Trauguttowi wielokrotnie udzielała schronienia, wywiozła go po upadku powstania jako chorego krewnego za granicę. Represje, Orzeszko na zesłanie. Walka o Milkowszczyznę. Dokształcanie się. Nie zachowane: pierwsze powieści o charakterze patriotycznym, Ludzie i robaki oraz Pan Marszałek, opowiadanie historyczne Gustaw Waza w zamku Petersona, pamiętnik starej panny, która po utracie majątku została nauczycielką, Beata, utwory napisane w 1864-66.

Debiut drukowany: opowiadanie Obrazek z lat głodowych w 1866 w „Tygodniku Ilustrowanym”.

Związek z Zygmuntem Święcickim, starania o rozwód. Poważne koszta rozwodowe. Ruina ekonomiczna Milkowszczyzny. Utrata majątku. 1869 Grodno. 10 powieści: m.in. Ostatnia miłość, W klatce, Na prowincji, Pan Graba, artykuły publicystyczne i krytycznoliterackie. Uregulowany tryb życia. Popularyzacja haseł pozytywistycznych: emancypacja kobiet, rozwój nauki i jej wpływ na Zycie społeczeństw. Pod koniec lat 70. śmierć matki - spadek - wydawnictwo w Wilnie: „E. Orzeszkowa i S-ka”. Publikacje Marii Konopnickiej, Piotra Chmielowskiego, Walerego Przyborowskiego. Zamknięcie przez władze carskie w 1882. Internowanie pisarki w Grodnie na trzy lata. Działalność filantropijno-oświatowo-patriotyczna. Prowadziła „kasę ubogich” (Towarzystwo Dobroczynności w Grodnie). Zw. Uniwersytet - komplety tajnego nauczania dla młodych dziewcząt. Uznanie. 1892 wyjazd za granicę. 1890 członkiem honorowym czeskiego stowarzyszenia artystów i literatów. Zabiegi Ellen Wester o Nobla dla Orzeszkowej w 1905 i 1906.

2 listopada 1894 ślub ze Stanisławem Nahorskim, jego śmierć w 1896. 1897 na kurację do Wiesbaden, 1899 ponownie, wyjazd do Szwajcarii. Propozycja Tadeusz Garbowskiego, docenta UJ, napisania wspólnie powieści - powieściowego dialogu, osnutego wokół ogólnych problemów sztuki i filozofii życia. 1902 ciężka choroba serca. 1905 rewolucja. Zdumiewająca aktywność, jak na słabe siły fizyczne. Współpraca z „kurierem Litewskim”, założonym w Wilnie w 1905. Powstanie „Muz” 1907/1908, stowarzyszenia miłośników sceny i sztuki.

Komitet jubileuszowy (40-lecie twórczości), m.in. Konopnicka i Prus, zamiar ufundowania zakładu kształcenia nauczycieli ludowych imienia Orzeszkowej. 1906-1908 dyplomy członka honorowego od przeszło 30 instytucji. Liczne artykuły, hołdy. 18 maja zmarła na serce. Pogrzeb manifestacją.

2. Poglądy społeczne i literackie.

Wytrwałe samouctwo, oddalenie od wielkich centrów życia umysłowego. Łatwo asymilowała nowe prądy, nadając im własną interpretację. Pierwsza pisała o nowych potrzebach społecznych po upadku powstania i uwłaszczeniu chłopów.

Kapitalizm. Pragnienie szybkiego wyrównania zapóźnienia cywilizacyjnego Polski w stosunku do Zachodu. Oświata i literatura miały służyć wyprowadzeniu chłopa z ciemnoty i zacofania.

Własny program reform społecznych: omówienie książki Buckle'a historia cywilizacji w Anglii. Nie Opatrzność, lecz rozumna działalność i praca człowieka. Potrzeba doskonalenia społeczeństwa. Rozwój ludzkości = rozwój oświaty, cywilizacji. Argumenty do walki z szlacheckim tradycjonalizmem, feudalnym poglądem na świat.

Artykuły: Kilka słów o kobietach 1870, O przekładach 1872, O jednej z najpilniejszych potrzeb społeczeństwa naszego 1873, Listy o literaturze 1873, Znad Niemna 1874, O postępie 1874, O wpływie nauki na rozwój miłosierdzia 1876, O niedolach dziecięcych 1876. Ostra krytyka feudalnych stosunków międzyludzkich, krępująca dalszy rozwój społeczny rozrzutność szlachty, nieumiejętność gospodarowania w nowych warunkach, brak przygotowania do praktycznego życia Aprobata przedsięwzięć i zamierzeń ludzi energicznych, którzy swym czynem powiększali bogactwo narodowe. Piętnowanie pasożytnictwa. Kilka słów o kobietach: prawo kobiety do nauki, do równoprawnej z mężczyznami pracy, by była odpowiednio przygotowana do aktywnego życia, by mogła decydować o swoim losie, by pozycja jej w społeczeństwie nie była uzależniona od tradycyjnych wyobrażeń (jedynie życie salonowe i domowo-towarzyskie). Materialna i uczuciowa samodzielność kobiety. Broszura Patriotyzm i kosmopolityzm: „widma” narodnicko-nihilistyczne. O Żydach i kwestii żydowskiej: 1881 ekscesy antyżydowskie w Warszawie.

Sformułowała program literatury tendencyjnej, tj. realizującej społeczne założenia pozytywistycznego obozu młodych, uczestniczącej aktywnie w popularyzacji haseł głoszonych w prasie. Pierwsza wypowiedź na temat literatury: słowo wstępne do opowiadania Początek powieści 1866. Powieść ma być odzwierciedleniem życia społecznego, nie powieść-romans, ale powieść-obraz. Raczej treść niż forma. Kilka słów o przekładach 1872: rys antyromantyczny. Utwór powieściowy powinien zawierać szlachetną tendencję i oparty być na prawdzie. Listy o literaturze: peany na cześć cywilizacyjnego postępu, wiara w harmonijny rozwój społeczeństwa.

Studium O powieściach T. T. Jeża: wykład teoretycznych poglądów autorki na ważne problemy twórczości artystycznej. Charakter dojrzałych przemyśleń. Definicja powieści: sfera artyzmu i sfera filozoficznej treści. Obiektywna wiedza o społeczeństwie, warunkach jego życia.

3. W służbie pozytywistycznych ideałów.

Powstanie na Litwie. Fala represji po jego upadku. Poczucie obowiązku i odpowiedzialności - pisarstwo. Atmosfera patriotyzmu w domu.

1. Wśród Topolskich i Pompalińskich.

Pośpiech przy pisaniu - niewykończenie artystyczne. Zwrócenie uwagi na Litwę i jej problemy. Jej dzieła zastępowały dziennikarstwo, którego na Litwie brakowało.

Na prowincji: kilka rodzin zamieszkujących prowincję litewską. Jerzy Snopiński, dzierżawca dóbr hr.X, doskonały, ale zapracowany właściciel Adampola. Jego syn, Aleksander, utracjusz, gdyby był odpowiednio wychowany byłby dobrym obywatelem. Matka przyczyniła się do tego, że nie odebrał on żadnego wykształcenia. Topolski: świetnie gospodaruje, pomógł sąsiadce w utrzymaniu majątku i wychowaniu jej siostrzenicy. Topolino - wzór gospodarstwa. Zainteresowany też dobrobytem okolicy. Jego inicjatywa: budowa dwóch fabryk, szkółka ludowa dla włościan, biblioteka, czytelnia, szpital dla włościan i Żydów. Aleksander żeni się z Wincunią, unieszczęśliwia ją i wykoleja się sam.

Pan Graba: Kalikst Graba, demoniczny utracjusz i pasożyt, poślubia bogatą młodą dziewczynę, przepuszcza jej posag, po jej śmierci zostaje szulerem. Poślubia młodą guwernantkę, Kamilę G. Niszczy młodych paniczyków.

Pompalińscy: wzbogaceni dorobkiewicze. Cezary, uznany w rodzinie za niedorozwiniętego umysłowo, na Litwę sprzedać majątek. Przedstawiony pannie Delicji Kniks, wierzy w jej miłość. Jej ojciec obłąkany, przygnieciony klęską powstania. Cezary dużym, dobrym dzieckiem, nie pasującym do rodziny. Odkrywa zakłamanie i obłudę rodziny. Decyduje się zostać na Litwie i pomagać ubogim. Drwiąco-ironizujący sposób pisania.

Linia potępienia i linia akceptacji.

2. Wokół kwestii żydowskiej.

Manifestacje żydowskie, przedpowstaniowe w Warszawie.

Pierwsza postać żydowska: Wigder w Panu Grabie, Żyd-lichwiarz. Zbierał pieniądze dla wzbogacenia swojego ludu.

Eli Makower: stosunki dwóch narodowości: polskiej i żydowskiej. Ewolucja zmierza ku pojednaniu, wcześniej interesy przeciwstawne. Eli - skupia wokół siebie ziomków i chroni ich. Żydzi sojusznikami tych, którzy pragnęli odebrać ziemię Polakom (współpraca Elego z agentem Domu Pośrednictwa). Podobieństwo Elego i Mieczysława Orchowskiego.

Meir Ezofowicz: nałożenie dwóch warstw: przeszłość i teraźniejszość. Podkreślenie głębokiego patriotyzmu Ezofowiczów. Meir - człowiek zbuntowany przeciwko tradycyjnemu otoczeniu, urzeka bezkompromisowością i prawością charakteru, wierzy w naukę i postęp, piętnuje postępki Todrosów.

3. O prawa kobiet…

Protest przeciwko narzucaniu kobiecie decyzji nie uwzględniających jej osobowości.

Pierwsze elementy w Początku powieści: rozkapryszona i małowartościowa kobieta z rozumnym mężczyzną, kobieta wartościowa i zrujnowany i zblazowany szlachcic. Warianty „kojarzonych” małżeństw i konsekwencje decyzji opartych na niewłaściwych przesłankach.

Problem małżeństwa i miejsca w nim kobiety - Ostatnia miłość 1867. Sytuacja Reginy Różyńskiej. Wydana za arystokratę, nie kochanego i małowartościowego Rozwód. Związek z inżynierem Rawickim.

Problem rozwodu, motyw pamiętnika, dzieje poszukiwania właściwego partnera - Pamiętnik Wacławy: losy młodej szlachcianki, utrata majątku przez matkę, praca, odzyskanie majątku, zyskanie miłości. Ironia na temat życia salonowego.

Wesoła teoria i smutna praktyka: mężczyzna odrzuca miłość kobiety biednej, łączy się z pięknością salonową, pustą, przewrotną.

Marta: klęska bohaterki ma unaoczniać potrzebę właściwego przygotowania kobiety do życia w ówczesnym społeczeństwie. Postulat zreformowania systemu edukacyjnego. Nierówność prawna i społeczno-obyczajowa kobiety: traktowana jako nierównoprawny członek społeczeństwa. Dzieje „straconych złudzeń”, możliwości istnienia, życia, utrzymania się.

4. Nowe środowiska, nowi bohaterowie.

Dążenie do reedukacji szlachty. W powieściach lekarze, inżynierowie, uczeni jako pionierzy cywilizacyjnego postępu.

Z życia realisty: młody inżynier, Zygmunt, poznaje piękną robotnicę, Ulanę. Zakochuje się, decyduje się na małżeństwo, ale Ulana znika (nie chce mu zniszczyć życia). Inżynier żeni się z kobietą z jego sfery.

Rodzina Brochwiczów: Brochwiczowie mimo ruiny się bawią, Siecińscy - zajmują się handlem.

Na dnie sumienia: Anatol Dembieliński ze zrujnowanej szlachty, kariera dyplomatyczna. Powieść bardziej moralistyczna niż społeczna. Wiara w zdolność moralnego odrodzenia się człowieka.

4. Ludzie bez jutra.

W latach 70. nowe właściwości, nowe tendencje.

1. Kierunki zagrożenia.

1869 Na prowincji i W klatce. Drukowane jednocześnie. Różnią się ujęciem tematu i stosunkiem do przedstawionych zdarzeń. W klatce: prowincja, Lucjan Dolewski, młody lekarz, filantrop. Opowieść o załamaniu, rezygnacji, śmierci jednostki wartościowej. Jego losy wyznacza niedola polityczna. Klasyfikacja postaw ludzkich - profil człowieka. Niewola - łamie ludzi i paczy ich charaktery. Pogłębiający się pesymizm u Orzeszkowej. Nie tylko sfery ziemiańsko-szlacheckie, też życie miejskie, zwłaszcza rzeczy urzędniczej.

Cykl opowiadań Z różnych sfer: „ludzie zagubieni”. Ludzie otępiali, przybici, pracujący jak automaty. Dola szara, beznadziejna, przygnębiająca.

Widma 1880: nakreślenie w pełni sylwetki człowieka „bez jutra”. Różyński: kancelista, dorabia godzinami pozaetatowymi. Cała rodzina zależy od niego, a on od zwierzchnika i jego widzimisię. Utwory Orzeszkowej mają koloryt regionalno-narodowy. Właściwości charakteru nie mają żadnej roli: wszyscy są zagrożeni. W Orzeszkowej nie było już nadziei na poprawę.

2. Dzieje Zygmunta Ławicza i jego kolegów.

Zygmunt Ławicz i jego koledzy: główną przyczyną materialnej klęski był całej rodziny był udział ojca w powstaniu, jego zesłanie + ucisk rusyfikacyjny -> załamanie się Zygmunta. Awantura Zygmunta, Zegrzy i Kalickiego z nauczycielem-rusyfikatorem. Czwarty, Zenon Durszlak, wyłączony z awantury. Każdy był inny, każdy miał swój własny świat. Warstwa, która manifestowała swoją obojętność wobec zrywów narodowych, a w szczególności potępiało ostatnie pokolenie. Już nie ma nadziei w wiedzy. Relacjonowanie stopniowej rezygnacji, ograniczenia perspektyw wszystkich bohaterów. Klęska bohaterów: „urządzenie się”, przystosowanie Zegrzy i Kalickiego, przewidywana śmierć Durszlaka, Ławicz musiał zrezygnować z marzeń: ożenek z prostą dziewczyną, gniazdo rodzinne, „adwokat” i podejrzane interesy, wegetacja.

Programy, które miały być kontynuacją tradycji powstania po jego upadku, są marzeniem nie do zrealizowania w warunkach niewoli.

5. W obliczu niebezpieczeństwa.

Socjalizm i nihilizm: Widma, Sylwek Cmentarnik, Bańka mydlana, Zygmunt Ławicz i jego koledzy, Pierwotni. 1880-83. Wypaczone dążności socjalistyczne. Orzeszkowa widziała niebezpieczeństwo grożące tradycji powstańczej w przekonaniach nihilistyczno-narodnickich.

1. Wpływ Spencera na rozwój poglądów Orzeszkowej.

Ewolucjonistyczne stanowisko Orzeszkowej. Wpływ Spencera, filozofa angielskiego, zwłaszcza w latach 1879-1883. jego teza o konieczności niepodległego bytu narodowego dal pełnego rozwoju indywidualności ludzkiej. Historia przemawia za powolnym postępem. Ciągłość rozwoju była gwarantem zachowania tradycji narodowych.

2. Patriotyzm czy kosmopolityzm.

Kosmopolityzm, głoszony przez ugrupowania narodnicko-nihilistyczne. Młodzież: obojętnienie, lekceważenie ideałów patriotycznych, dobrowolne wyrzekanie się narodowości.

Widma: szlachcic-zesłaniec podejmuje pracę niezgodną z jego aspiracjami. Ważne: wychowanie w duchu patriotycznym skazanej na kosmopolityczne niebezpieczeństwo młodzieży. Otocki poświęca się dla Lusi. Julek - kosmopolita. Więzom krwi przeciwstawione więzy społeczne.

Pierwotni: każdej warstwie społecznej zarzuca kosmopolityzm. Najbardziej antyszlachecka powieść Orzeszkowej, antyklerykalna. Uczucia patriotyczne charakteryzują ludzi na wyższym szczeblu rozwoju. Niemożliwe urzeczywistnienie hasła o równości.

Orzeszkowej obce były względy nacjonalistyczne.

3. Znaczenie rodziny w życiu narodu.

Nihiliści występowali przeciwko rodzinie, negowali jej znaczenie, małżeństwo uważali za przeżytek obyczajowy. Uważała, że tylko w rodzinie można przechować i pielęgnować uczucia patriotyczne.

Maria: związek oparty na uczuciach patriotycznych. Maria Iwicka kocha młodego lekarza, Adama Strosza, nie decyduje się na zerwanie z mężem, który jest dla niej uczuciowo obcy.

Bańka mydlana: celowość istnienia rodziny oraz cele i przeznaczenie kobiety. Nie można rozbijać rodziny, nie istotne są krzywdy moralne.

4. Bohaterowie bez możliwości wyboru.

Sylwek Cmentarnik: brak problemu narodowego, analiza przyczyn rozpowszechniania się nowych idei w środowiskach społecznie upośledzonych. Szymon Kępa, eks-nauczyciel, dziwak, reformator, niepraktyczny, trochę demagog, który pragnie odmienić ludzkość, nie zauważając, że jego matka przymiera głodem. Poczynania popierane argumentami zaczerpniętymi z ludowych bajek i przypowieści. Świat rzeczywisty graniczy z baśnią. Tęsknota za czymś nieokreślonym, brak przywiązania do jednego miejsca. Sugestywny obraz nędzy.

6. Nowelistyka.

Cykl opowiadań Z różnych sfer, zbiorki Panna Antonina, W zimowy wieczór i Melancholicy - uderza w nich uwrażliwienie autorki na drobne sprawy ludzkie, nie wymagające szerokiego epickiego ujęcia, dążność do uchwycenia epizodów z życia ludzi przeciętnych, niczym nie wyróżniających się, chęć dotarcia do najsmutniejszych przejawów egzystencji ludzkiej, próba odsłonięcia ich społecznych i indywidualnych przyczyn. Szkoła realistycznego spojrzenia na rzeczywistość. Julianka: dziecko podwórka, podrzutek, wędruje z rąk do rąk, z izby do izby. Obojętność otoczenia przeważa nad jego dobrocią, Julianka pozostaje samotna. Sielanka nieróżowa: matka Marysi, pijaczka, i opiekunka Władka, stręczycielka, nie mogą zapewnić dzieciom właściwej opieki, przykład deprawacji moralnej. Władek padnie ofiarą pokusy łatwego wzbogacenia się. Marysia prawdopodobnie zostanie pijaczką. Pesymizm i beznadziejność. Zło zdegenerowanej cywilizacji miejskiej: środowisko nędzarzy i stręczycielstwo. Romanowa, Stracony, Milord - przegrana młodego człowieka, przekreślenie przyszłości i zadanie bólu najbliższym. Czternasta część - studium ofiarności, wyrzeczenia i krzywdy ludzkiej. Studium kobiety opuszczonej, czekającej na odmianę swego losu, dziwacznej nieco, ale zawsze dobrej i dlatego właśnie wykorzystywanej przez najbliższych. Panna Antonina - brak odpowiedniego wykształcenia kobiety jako źródło jej ustawicznych kłopotów. A… B… C…: sens pracy oświatowej w okresie niewoli. Dobra pani: zgubne skutki szkodliwego systemu edukacyjnego i fałszywej filantropii. W trzech ostatnich, wymienionych przeze mnie, nowelkach: los dziecka.

Obiektywizacja toku zdarzeniowego, często kontrast, przeciwieństwo. Osią kompozycyjną: biografia bohatera lub zdarzenie. Studium portretowe, którego główną cechą jest wyrazistość sytuacji psychologicznych i cech charakteru.

7. W świecie antycznym.

Ardelion i Mirtala. Początek lat 80. zwrot ku starożytności jako zaakcentowanie ciągłości kultury ludzkiej. Ardelion niedokończony, niewydajny. Zagadnienie walki z tyranią, szukanie dróg do urzeczywistnienia tego celu. Kilkakrotnie wracała do zarzuconego pomysłu.

Mirtala: losy Żydów, narastanie niechęci do nich, ruchy antysemickie w zatybrzańskiej dzielnicy Rzymu. Postać Menochima: tradycja biblijna i literacka Jeremiasza: pouczanie narodu, jak ma się zachowywać w niewoli i wyraziciel narodowych tęsknot i dążeń. Bogaci współpracują z Rzymianami. Jonatan, przybrany syn Menochima, narzeczony Mirtali, bohater ostatnich walk narodu żydowskiego. Fanatyk. Trzeba w imię interesów ojczyzny powstrzymać odruchy serca. Stosunek zwycięzców do podbitych i walka tych ostatnich o swe narodowe istnienie oraz zmaganie się sił republikańskich z cezaryzmem.

Czciciel potęgi: wojny persko-greckie, cena ugody, służalczości i wyrzeczenia się ideałów narodowych, czy można kupić szczęście osobiste za tę cenę.

Święty bicz: wojny persko-greckie, problem spisku, przewrotu, fragmenty.

8. Powieści ludowe.

Wątki z autentycznych wydarzeń, osobistych obserwacji lub doświadczeń i opowieści bliskich jej osób.

Niziny: wieś białoruska, chłopka, Krystyna, porzucona i odepchnięta przez ekonoma Bahrewicza, zostawiona na łaskę losu z dwoma synami, poświęciła im się bez reszty pracując niezwykle ciężko. Jej syn, Pilip, powołany do służby wojskowej, pragnie go uwolnić od wyjazdu w głąb cesarstwa, staje się obiektem bezwzględnego wyzysku i manipulacji opartej na jej uczuciach macierzyńskich. Traci pieniądze i synów. Wydaje ostatnie pieniądze na uratowanie Pilipka, bezskutecznie. Drugi syn, czując się skrzywdzony, obrzuca matkę obelżywymi słowami, uderza ją. Każdy szlachetny krok prowadzi ją do zguby. Praca jako jedyny miernik wartości człowieka. Ważne też wychowywanie dzieci. Wykorzystana przez adwokata, doradcę, Kaprowskiego. Credo: literatura powinna zajmować się takimi na pozór nic nie znaczącymi istotami, które jednak, dokładnie obejrzane, stanowią ciekawy materiał artystyczny. Plagi trapiące wieś pouwłaszczeniową: ciemnotę, pieniactwo i pijaństwo. Sugestywne obrazy nędzy. Podporządkowanie człowieka bezwzględnym prawom wyzysku, liczne uwagi o roli pieniądza w życiu ówczesnego społeczeństwa. Krytyka obyczajowości pseudosalonowej. Realistyczne studium o złamanym życiu porzuconej kobiety, mocno osadzone w rzeczywistości określającej byt służby folwarcznej.

Dziurdziowie: 1884, zatarg prostego człowieka z prawem. Wieloaspektowe i wielopłaszczyznowe ukazanie życia gromady wiejskiej. Osobliwości języka. Stara Aksena znała baśnie, przepowiednie, ludowe zaklęcia, tajemne sposoby osiągania zamierzonego celu. Uderza duża wiedza pisarki przy prezentowaniu tradycyjnych wierzeń i przypowieści ludowych. Przepowiednie i zaklęcia znała również Pietrusia, czarownica. Niechęć Dziurdziów i zazdrość mieszkańców Suchej Doliny wobec Pietrusi. Piotr Dziurdzia, zażywny, zrównoważony, spokojny, ale pod powierzchnią uśpione siły. Stepan porywczy, kłótliwy, ambitny, Szymon ślamazarny, Klemens energiczny i zaradny. Każdy indywidualnością. Jedynie kowal, obyty ze światem, widzi przyczyny wiejskiego zabobonu. Zmiany po uwłaszczeniu dobre, choć widać różnice we wsi. Tragedia - morderstwo.

Cham: rezygnacja z szerokiego tła obyczajowego i społecznego, dwie postaci o przeciwstawnych temperamentach, usposobieniach i poglądach na świat. Nadniemeński rybak, Paweł, i pełna żywiołowości Franka, ofiara środowiska rynsztokowego i szumowin miejskich. W czysty świat wniosła uprzedzenia i przesądy. Czuła „piekący głód wrażeń”. Oszalała. Religijność Pawła stanowi źródło jego siły i poglądu na świat, miłość wyniknęła z potrzeby ratowania i zbawienia, samotnik, ważna przyroda. Antyurbanizm pisarki. Idealizacja Pawła. Gwałtowne uczucia na wieść o zdradzie Franki i jej ucieczce, cierpienie. Uporczywa chęć Pawła poznania alfabetu, by móc korzystać z dobrodziejstw czytania. Zwrot w stronę psychologizacji powieści. Ściśle zestrojony z tokiem powieściowym dialog, trafny i realistyczny, tętniący doświadczeniem ludzkiego przeżycia, oszczędnie nasycony wyrażeniami białoruskimi.

Powieści ludowe Orzeszkowej przynoszą pełne dramatycznych napięć obrazy z życia chłopstwa, realistycznie wystudiowane i oparte na głębokiej znajomości problemów społecznych. Studia środowiskowe i psychologiczne.

9. Nad Niemnem.

Pierwotny tytuł: Mezalians. Pisanie w Miniewiczach, po powrocie Jana Kamieńskiego, działacza narodowego w czasie powstania, z zesłania. Druk w „Tygodniku Ilustrowanym” w 1887 (w przededniu 25 rocznicy powstania). Wydanie książkowe z początkiem 1888. Wielkie powodzenie -> zainteresowanie cenzury.

1. Biografie, postawy, konflikty.

Przygotowania do powstania, fala rozbudzonego demokratyzmu (zbliżenie Bohatyrowiczów i Korczyńskich), bratanie się, ogólny entuzjazm, młodzieńcza miłość Anzelma do Marty. Wraz z klęską powstania uczucie tragicznie przecięte. Klęska przywróciła dawne uprzedzenia. Marta pod maską szorstkości ukrywała głęboki żal i ból. Anzelm cierpiał jawnie, trawiła go rozpacz, załamał się psychicznie. Przy życiu trzymało go wychowanie Janka. Pocieszony, dopiero gdy Jan i Justyna pojechali na Mogiłę - coś z jego młodości pozostało, nie minęła bezpowrotnie.

Korczyn ośrodkiem przedpowstaniowej konspiracji, przygotowaniami kierował Andrzej, pomagała mu w tym żona, choć musiała zwalczać swoje nawyki i uprzedzenia. Po jego śmierci żyła wspomnieniami, rozumiała go coraz lepiej, upodabnia się do matron rzymskich. Jej religijność = zamknięcie się w sobie, wyniosła, dumna, poważna, skłonna do surowości. Wychowanie Zygmunta: syn nie do zajęć gospodarczych, predestynowany do wyższych celów. Staranne wykształcenie, malarstwo. Andrzejowa zaczęła zdawać sobie sprawę z błędu. Andrzej zginął z miłości dla ludu i ziemi rodzinnej, Zygmunt jej nienawidził. Prosi matkę o sprzedaż ziemi. Wyobcowała go z życia, oderwała od kraj, od ziemi rodzinnej, od ludu.

Benedykt Korczyński i jego syn, obaj przywiązani do tradycji powstańczej, inaczej jednak ją rozumieli. Benedykt - walczył? Na pewno w konspiracji. Andrzej zginął, Dominik zaginął, odezwał się dopiero po latach - kariera w administracji carskiej. W Benedykta z całą siłą uderzyła klęska powstania. Musiał zrezygnować z młodzieńczych marzeń, z wznioślejszych zamierzeń. Musiał bronić posiadłość przed chciwością biedniejszych sąsiadów. Musiał zerwać z demokratyzmem, z więzami z Bohatyrewiczami, z tym, o co walczył w powstaniu. To człowiek silny, dlatego tragiczny, dlatego coś mu tak w „piersi płakało”. Samotny, heroiczny, bezgraniczny patriota.

Syn, zamiast być spadkobiercą jego myśli, stał się sędzią jego postępowania. Uosobienie wyrzutów sumienia Benedykta. Witold wrócił do tradycji powstania - do przymierza dworu z zaściankiem. Witold - organicznik, zapaleniec, materiał na konspiratora. Kolejne pokolenie Korczyńskich w walkach narodowowyzwoleńczych. Zgoda dworu z zaściankiem: cel - współpraca ekonomiczna. Teraz Witold deklamuje pięknie, ale za kilka lat stanie z rzeczywistością oko w oko. Pozytywny program Witolda - ratowanie ziemi kosztem stosunków z ludem nie wynikiem konieczności, ale błędu człowieka („zmontowany” finał). Witold zmienił się pod wpływem Anzelma - nowe, „powstańcze” cechy.

2. Znaczenie i funkcja podtekstu w Nad Niemnem.

List Orzeszkowej do Malwiny Blumberg, tłumaczki Nad Niemnem na język niemiecki: wiele kłopotów: opis zwyczajów i język, którym posługują się ludzie zaścianka; w podtekście powstanie na Litwie - problem dla cudzoziemców. „Styl więzienny”. Liczne przenośnie, charakterystyczne niedomówienia, aluzje. Analogia i połączenie obu czasów: przeszłości i teraźniejszości. Zasada przeciwstawiania dwóch możliwości. Nad wszystkimi ciąży powstanie styczniowe i konsekwencje jego przegranej.

10. Próby wierności.

Opowiadanie z 1897 Panna Róża: sytuacja Marty: pracuje dla innych, nie ma własnego domu, kochała w młodości, teraz jest samotna, narzeczony zginął w powstaniu. Zakochany w niej zamożny przyjaciel, odrzuciła go, wierna Bronkowi.

Dwa bieguny: powieść, 1892, ustalenie, jakie treści są bezpośrednią kontynuacją tradycji powstania. Idealna harmonia. Seweryna Zdrojowska, właścicielka majątku po śmierci ojca i brata, Adasia, który zginął na zesłaniu. Działanie ekonomiczne -> wzbogacenie narodu. Zamierzeń Seweryny nie rozumie Leontyna Brożkowa, rezydentka Krasowiec. Duże kłopoty z cenzurą. „Dwuczasowość”, spajanie dwóch czasów. Rządca Krasowiec, Bohurski, jej sprzyja Sewerynie, typowy pozytywista.

Ad astra: 1902-1903, uwielbienie ziemi i natury, przywiązanie do idei poległego brata zejdzie na plan dalszy. Ważne pozostanie kraju. Powieść epistolarna. Dzieło Orzeszkowej i Tadeusza Garbowskiego. Ważne kwestie: obowiązku i posłannictwa, wartości życia i poszukiwania ideału - metaforyczny pęd ku gwiazdom.

Artykuł Emigracja zdolności: opowiedziała się za zachowaniem najlepszych sił i talentów dla kraju, potępienie Conrada.

Australczyk: 1893. bohater, przed objęciem ważnego stanowiska postanawia odwiedzić strony rodzinne (powtórzenie motywu z Na dnie sumienia). Darnowski „budzi się” - to długi i skomplikowany proces duchowy. Ważny wpływ Darnówki i przyrody ziemi rodzinnej. Rodzi się poczucie odpowiedzialności za losy tej ziemi. Rola uczuć religijnych w powieściach Orzeszkowej istotna. Dwa światy: naturalny i miasta. Książka powieściowy argument w walce z „emigracją zdolności”. Umiłowanie ziemi rodzinnej ważnym elementem rozwoju uczuć patriotycznych.

…I niech pieśń zapłacze: zaakcentowanie indywidualności narodowej i przyrody ziemi rodzinnej.

Nie należała do żadnego ugrupowania politycznego.

11. Chwała zwyciężonym.

Zbiór opowiadań Gloria victis przyjęty przez krytykę z entuzjazmem.

1. Droga do Gloria victis.

Nurt wspomnieniowy. Wspomnienia wydane w 1911. rewolucja 1905: lęk i nadzieja; przerażenie chaosem walk. Po rozbiciu sił rewolucyjnych: zniechęcenie, depresja, załamanie się nadziei, rozgoryczenie. Zbiorek - hołd, wyrazy uznania i czci walczącym w 1863. Wypełnieni luki w historii własnego narodu.

2. Ludzkie tragedie i ich sens.

1907, schorowana. Pierwotny tytuł: 1863. symboliczno-nastrojowa aura opowieści o ludziach powstania styczniowego, konwencja pamiętnika. Pominięcie przygotowań, sama akcja zbrojna. Oni: Najważniejszym wydarzeniem przystąpienie do ruchu Romualda Traugutta. W mowach bohaterów opinia Orzeszkowej o znaczeniu powstania dla potomnych. Powstanie było dziejową koniecznością. Treści społeczne jej nie interesują. W trzeciej części opowiadania osobista refleksja autorki. W środkowej - ma zapaść wyrok na zdrajcę-chłopa. Opowiadanie swego rodzaju ekspozycją, wprowadzającą w tematykę i klimat moralny cyklu.

Najlepsze opowiadanie tomu: Oficer. Dzieje bohatera, oficera wojsk rosyjskich, kapitana Apolinarego Karłowickiego. Z jednej strony nadgorliwy służbista, z drugiej człowiek, który nie chce dopuścić do samowoli żołdaków. Polak, po utracie majątku wyjechał do Rosji. Aleksander (Oleś) Awicz, młody człowiek, prawdomówcy, poświęcony idei. Postacie Rosjan potraktowane są z godnym uznania umiarem. Zwykli ludzie, lepsi i gorsi. Karłowicki się „nawraca”, wypuszcza Olesia i popełnia samobójstwo.

Hekuba: brak komentarza, obraz mocny, wstrząsający. Los dzieci Teresy: śmierć Julka, uwięzienie Janka i Olka, Inka ucieka z rosyjskim dygnitarzem (to załamuje matkę).

Bóg wie kto: przygotowania do powstania. Anegdota, postać Burakiewicza: brak manier, oryginalność języka, sympatyczny.

Gloria victis: dążenie do odrealniania sytuacji, odkonkretyzowania rzeczywistości, symboliczno-alegoryczne znaczenie. Las spełnia funkcję narratora, konwencja baśniowa. Relacja z bitwy: słaby walczy przeciwko olbrzymowi. Każde nazwisko, Traugutt, Jagmin, Tarłowski, miało oznaczać ofiarę, kolejny akt poświęcenia. To pożegnanie bohaterów i męczenników sprawy narodowej. Walka i zabijani są przeciwne naturze ludzkiej, jej przyrodzoną właściwością - wolność, o nią można walczyć. Zwrócenie uwagi na okrucieństwo walki - konieczność. Wstrząsający epizod dobijania rannych.

Dziwna historia (miał to być początek nowego cyklu, Po burzy): oskarżając, Zasze należy mieć na uwadze złożoną psychikę ludzką, nawet największy nicpoń zdolny jest do podjęcia zaskakujących swą ofiarnością czynów. Stefan Niegirycz w przeszłości hulaką, bez charakteru; zdradza; po latach sprzedaje majątek i przesyła pieniądze bezimiennie, a sam pracuje ciężko.

Ogniwa spajające: motyw walki, postaci. Całość kompozycyjna. Dziwna historia dodana.

12. Zakończenie.

Orzeszkowa nigdy nie wymagała ponownego zrywu - cios zadany w 64 był druzgocący. Przechowywać i pielęgnować pamięć. Tradycja ruchów narodowowyzwoleńczych: motor poszukiwań twórczych, nakaz do zrealizowania, obowiązek, przed którym nie można się ukryć. W pisarstwie jej zogniskowały się wszystkie troski i niepokoje jej współczesnych, z którymi dzieliła wiarę w nieprzerwane trwanie narodu i lęk, by temu trwaniu oszczędzone były dalsze tragedie. „Pisarka sumienia”.

7

---