Działalność edukacyjną i wychowawczą jako swoje najważniejsze pole działań wskazało w 2008 r. 12,6% organizacji w Polsce - wynika z badania organizacji pozarządowych. Jednocześnie aż 36,8% polskich organizacji deklaruje, że oprócz swojej podstawowej działalności prowadzi też działania w zakresie edukacji i wychowania.
Wiele organizacji pomaga polskiej szkole w edukacji dzieci i młodzieży. 1/3 organizacji edukacyjnych prowadzi działalność ściśle wychowawczą i informacyjną. Największą polską organizacją tego rodzaju, mogącą się też pochwalić prawie 100-letnią historią, jest Związek Harcerstwa Polskiego, liczący ponad 125 tys. członków. Ponad połowa (52,7%) organizacji edukacyjnych (a to prawie 1/5 wszystkich organizacji) opisuje swoją działalność jako „inne działania o charakterze edukacyjnym lub wychowawczym”, co oznacza działania informacyjne, profilaktyczne czy też uświadamiające.
Wsparcie
Pozarządowe organizacje edukacyjne pomagają szkołom np. w edukacji obywatelskiej. Działające od 15 lat Centrum Edukacji Obywatelskiej (CEO) szkoli młodzież i nauczycieli, opracowuje programy szkolne, podręczniki oraz scenariusze lekcji z zakresu edukacji obywatelskiej i ekonomicznej.
Prawie 1/3 polskich pozarządowych organizacji edukacyjnych deklaruje, że zajmuje się kształceniem ustawicznym, edukacją dorosłych, szkoleniami uzupełniającymi i kursami. Dobre przykłady to krakowska Akademia Pełni Życia organizująca kursy komputerowe dla seniorów, czy organizacje prowadzące tematyczne, branżowe szkolenia, w tym także dla członków organizacji.
„Pozarządowe” szkoły i przedszkola
Organizacje są także elementem oficjalnego systemu oświaty. Tworzą małe przedszkola (np. Fundacja im. Komeńskiego, FIO) i prowadzą szkoły.
Gdy samorząd nie może utrzymać placówki, może ją przejąć np. stowarzyszenie rodziców. Warunkiem jest, by szkoła pozostała publiczna, powszechna i bezpłatna. Lokalna organizacja może być więc dla szkoły ratunkiem przed likwidacją. Takie rozwiązanie popiera 68% Polaków (CBOS, badanie z grudnia 2008 r.). Jak dotąd, wyniki badań Stowarzyszenia Klon/Jawor pokazują, że stanowią one wyraźną mniejszość wśród wszystkich organizacji edukacyjnych. Jedynie 8,4% z nich prowadzi szkoły podstawowe lub średnie, 5,6% przedszkola, a 2,2% szkoły wyższe.
Zagrożenie likwidacją dotyczy przede wszystkim szkół w małych gminach wiejskich. Organizacje edukacyjne działają jednak częściej w dużych miastach niż na wsiach. Choć ta prawidłowość dotyczy całego trzeciego sektora w Polsce, to w wypadku organizacji edukacyjnych ta tendencja jest jeszcze wyraźniejsza. Spośród organizacji edukacyjnych 30,5% działa w miastach powyżej 500 tys. mieszkańców (wszystkich organizacji jest tu 24,1%), a na wsiach tylko 17,2% ( w stosunku do wszystkich 19,7%).
Według danych Federacji Inicjatyw Oświatowych (FIO) od 1999 r. w Polsce powstało na wsiach około 300 tzw. małych szkół prowadzonych przez organizacje i osoby prywatne. Jak podkreślają eksperci z FIO, przejęcie szkół przez stowarzyszenia rodziców i mieszkańców gminy sprawia, że szkoła staje się instytucją integrującą społeczność lokalną.
Organizacje zakładają też szkoły niepubliczne, np. Społeczne Towarzystwo Oświatowe od 20 lat tworzy społeczne szkoły i przedszkola, a swoje placówki ma w ponad 40 miejscowościach.
Kampanie, portale
Warto wspomnieć o metodach realizacji celów przez organizacje edukacyjne:
Prawie 40% z nich finansowo lub rzeczowo wspiera osoby indywidualne. Na przykład Fundacja na rzecz Nauki Polskiej przyznaje stypendia i nagrody naukowcom, a Fundacja Edukacyjna Przedsiębiorczości oferuje uczniom, studentom i doktorantom stypendia naukowe i socjalne oraz funduje staże zagraniczne i krajowe.
Prawie 40% edukuje opinię publiczną, a w celu poparcia swojej działalności prowadzi kampanie społeczne itp.
Ponad jedna trzecia wydaje czasopisma, biuletyny, raporty na tematy związane z misją organizacji lub prowadzi portal/serwis internetowy.
Edukacyjne organizacje pozarządowe nie są monolitem. Wręcz przeciwnie, charakteryzuje je ogromna różnorodność. Są to zarówno związki harcerskie, jak i organizacje szkolące osoby dorosłe w konkretnych umiejętnościach zawodowych. Wiele z tych organizacji współpracuje z polską szkołą, choć te prowadzące placówki systemu oświaty stanowią wśród nich mały procent.